Nghiên cứu phân loại phân tông xuyên tâm liên (Subtrib.ANDROGRAPHIINAE Nees) thuộc họ ô rô (Fam. ACANTHACEAE Juss.) ở Việt Nam

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM

VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT

-----------------------------------

NGUYỄN THỊ MAI

NGHIÊN CỨU PHÂN LOẠI

PHÂN TÔNG XUYÊN TÂM LIÊN

(Subtrib.ANDROGRAPHIINAE Nees) THUỘC

HỌ Ô RÔ (Fam. ACANTHACEAE Juss.) Ở VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC

HÀ NỘI - 2018

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM

VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT

-----------------------------------

NGUYỄN THỊ MAI

NGHIÊN CỨU PHÂN LOẠI

PHÂN TÔNG XUYÊN TÂM LIÊN

(Subtrib.ANDROGRAPHIINAE Nees) THUỘC

HỌ Ô RÔ (Fam. ACANTHACEAE Juss.) Ở VIỆT NAM

Chuyên ngành: Thực vật học

Mã số: 8 42 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

TS. ĐỖ VĂN HÀI

HÀ NỘI – 2018

i

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc và lòng kính mến nhất đến TS. Đỗ Văn Hài đã

tận tâm hướng dẫn khoa học, động viên, khích lệ và tạo điều kiện thuận lợi nhất cho

tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn này.

Tôi xin trân trọng cảm ơn TS. Nguyễn Thị Thanh Hương và các cán bộ Phòng

Thực vật học - Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật; các thầy cô, anh chị và bạn bè

đồng nghiệp tại Viện đã quan tâm giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi

hoàn thiện luận văn này.

Tôi xin gửi lời cảm ơn đặc biệt tới Đề tài được tài trợ bởi Quỹ Phát triển

khoa học và công nghệ Quốc gia (NAFOSTED) trong đề tài mã số 106.03-

2017.301 đã hỗ trợ kinh phí và các trang thiết bị cho nghiên cứu này.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh

vật, Bộ phận đào tạo sau đại học, các thầy cô giáo giảng dạy lớp cao học đã tạo

điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học.

Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè và người thân đã luôn

quan tâm, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu.

Hà Nội, ngày 1 tháng 11 năm 2018

Học viên

Nguyễn Thị Mai

ii

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng

dẫn khoa học của TS. Đỗ Văn Hài. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung

thực, chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào.

.

Học viên

Nguyễn Thị Mai

iii

MỤC LỤC

Trang

Lời cảm ơn

Lời cam đoan

Mục lục

Danh mục các bảng

Danh mục hình

Danh mục ảnh

Danh mục bản đồ

Danh mục các chữ viết tắt

Ký hiệu viết tắt các phòng tiêu bản

MỞ ĐẦU............................................................................................................... 1

1. Tính cấp thiết của đề tài luận văn...................................................................... 1

2. Mục tiêu của đề tài luận văn.............................................................................. 2

3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài luận văn............................................ 2

4. Những điểm mới của luận văn .......................................................................... 2

5. Bố cục của luận văn........................................................................................... 3

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................ 4

1.1. Tình hình nghiên cứu, các hệ thống phân loại họ Ô rô (Acanthaceae) và

phân tông Xuyên tâm liên (Andrographiinae) trên thế giới ........................... 4

1.1.1.Quan điểm về vị trí của họ ô rô (Acanthaceae Juss.) và phân tông Xuyên

tâm liên (Andrographiinae Nees) trong lớp Mộc lan (Magnoliopsida).......... 4

1.1.2 Tình hình nghiên cứu, các hệ thống phân loại họ Ô rô (Acanthaceae) và phân

tông Xuyên tâm liên (Andrographiinae Nees)..................................................... 6

1.2.Tình hình nghiên cứu, các hệ thống phân loại họ Ô rô (Acanthaceae) và phân

tông Xuyên tâm liên (Andrographiinae) ở Việt Nam và các vùng lân cận Việt

Nam................................................................................................................... .14

CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN

CỨU.. ................................................................................................................. 19

2.1. Đối tượng nghiên cứu................................................................................... 19

iv

2.2. Nội dung nghiên cứu .................................................................................... 19

2.3. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................. 20

CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU........................................................ 22

3.1. Đặc điểm hình thái phân tông Xuyên tâm liên (Andrographiinae Nees) ở

Việt Nam ............................................................................................................. 22

3.1.1. Hình thái thân ........................................................................................... 22

3.1.3. Cụm hoa..................................................................................................... 23

3.1.4. Lá bắc và lá bắc con ................................................................................. 23

3.1.5. Hoa ........................................................................................................... 24

3.1.6. Quả ........................................................................................................... 25

3.1.7. Hạt ............................................................................................................ 26

3.2. Lựa chọn hệ thống phân loại phân tông Xuyên tâm liên (Andrographiinae

Nees) ở Việt Nam ............................................................................................... 26

3.3. Khóa định loại các phân họ, tông, phân tông, các chi thuộc họ Acanthaceae

ở Việt Nam .......................................................................................................... 27

3.3.1. Khóa định loại các phân họ, tông và phân tông họ Acanthaceae............. 27

3.3.2. Khóa định loại các chi thuộc phân tông Andrographiinae ở Việt Nam... 28

3.4. Khóa định loại đến loài, dưới loài và mô tả các taxon thuộc phân tông

Xuyên tâm liên (Andrographiinae Juss.) Ở Việt Nam....................................... 28

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ........................................................................... 61

CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ............................................ 62

TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................ 63

BẢNG TRA CỨU TÊN KHOA HỌC

BẢNG TRA CỨU TÊN VIỆT NAM

PHỤ LỤC

Phụ lục 1: Ảnh màu các đặc điểm hình thái và loài của phân tông Xuyên tâm liên ở

Việt Nam

Phụ lục 2: Bản đồ phân bố các loài thuộc các chi của phân tông Xuyên tâm liên ở

Việt Nam

v

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1. Một số quan điểm về vị trí của họ Ô rô (Acanthaceae) trong taxon bậc bộ

và các phân lớp thuộc lớp Mộc lan (Magnoliopsida)

Bảng 1.2. Bảng so sánh một số hệ thống phân loại các phân họ (Subfam.) và các bậc

nhỏ hơn trong họ Ô rô (Acanthaceae)

Bảng 3.1. Hệ thống phân loại phân tông Xuyên tâm liên (Andrographiinae Nees) ở

Việt Nam theo hệ thống của R. W. Scotland & K. Vollesen (2000)

vi

DANH MỤC HÌNH

Hình 3.1. Hình thái lá một số loài thuộc phân tông Xuyên tâm liên ở Việt Nam

Hình 3.2. Hình thái cụm hoa một số loài thuộc phân tông Xuyên tâm liên ở Việt

Nam

Hình 3.3. Hình thái lá bắc và lá bắc con một số loài thuộc phân tông Xuyên tâm

liên ở Việt Nam

Hình 3.4. Hình thái đài một số loài thuộc phân tông Xuyên tâm liên ở Việt Nam

Hình 3.5. Hình thái tràng một số loài thuộc phân tông Xuyên tâm liên ở Việt

Nam

Hình 3.6. Hình thái nhị một số loài thuộc phân tông Xuyên tâm liên ở Việt Nam

Hình 3.7. Hình thái bộ nhụy một số loài thuộc phân tông Xuyên tâm liên ở Việt

Nam

Hình 3.8. Hình thái quả và hạt một số loài thuộc phân tông Xuyên tâm liên ở

Việt Nam

Hình 3.9. Andrographis laxiflora (Blume) Lindau

Hình 3.10. Andrographis paniculata (Burm. f.) Wall. ex Nees

Hình 3.11. Phlogacanthus cornutus Benoist

Hình 3.12. Phlogacanthus annamensis Benoist

Hình 3.13. Phlogacanthus publiflorus Lindau

Hình 3.14. Phlogacanthus curviflorus (Wall.) Nees

Hình 3.15. Phlogacanthus paniculatus (T. Anders.) Imlay

Hình 3.16. Phlogacanthus datii (Benoist) D.V.Hai, Y.F.Deng, R.K.Choudhary

vii

Hình 3.17. Phlogacanthus geoffrayi Benoist

Hình 3.18. Phlogacanthus turgidus (Fua ex Hook. f.) Lindau

Hình 3.19. Phlogacanthus pyramigdalis (Benoist) Benoist

Hình 3.20. Phlogacanthus colaniae Benoist

Hình 3.21. Gymnostachyum signatum (Benoist) J. B. Imlay

Hình 3.22. Gymnostachyum subrosulatum H. S. Lo

Hình 3.23. Gymnostachyum listeri Prain

Hình 3.24. Gymnostachyum langbianense (Benoist) D.V.Hai com.nov.

Hình 3.25. Gymnostachyum pierrei (Benoist) D.V.Hai, com.nov.

Hình 3.26. Gymnostachyum affine Nees

Hình 3.27. Gymnostachyum affine var. testudium (Benoist) D.V. Hai com. nov.

viii

DANH MỤC ẢNH

Ảnh 3.1. Dạng sống một số loài phân tông Xuyên tâm liên

Ảnh 3.2. Hình thái lá một số loài phân tông Xuyên tâm liên ở Việt Nam

Ảnh 3.3. Hình thái cụm hoa một số loài phân tông Xuyên tâm liên ở Việt Nam

Ảnh 3.4. Hình thái lá bắc và lá bắc con một số loài phân tông Xuyên tâm liên ở

Việt Nam

Ảnh 3.5. Hình thái đài một số loài phân tông Xuyên tâm liên ở Việt Nam

Ảnh 3.6. Hình thái tràng một số loài phân tông Xuyên tâm liên ở Việt Nam

Ảnh 3.7. Hình thái nhị một số loài phân tông Xuyên tâm liên ở Việt Nam

Ảnh 3.8. Hình dạng bộ nhụy một số loài phân tông Xuyên tâm liên ở Việt Nam

Ảnh 3.9. Hình thái quả một số loài phân tông Xuyên tâm liên ở Việt Nam

Ảnh 3.10. Hình thái hạt một số loài phân tông Xuyên tâm liên ở Việt Nam

Ảnh 3.11. Andrographis laxiflora (Blume) Lindau

Ảnh 3.12. Andrographis paniculata (Burm. f.) Wall. ex Nees

Ảnh 3.13. Phlogacanthus cornutus Benoist

Ảnh 3.14. Phlogacanthus annamensis Benoist

Ảnh 3.15. Phlogacanthus publiflorus Lindau

Ảnh 3.16. Phlogacanthus curviflorus (Wall.) Nees

Ảnh 3.17. Phlogacanthus paniculatus (T. Anders.) Imlay

Ảnh 3.18. Phlogacanthus datii (Benoist) D.V.Hai, Y.F.Deng, R.K.Choudhary

Ảnh 3.19. Phlogacanthus geoffrayi Benoist

Ảnh 3.20. Phlogacanthus pulcherrimus T.Anders

Ảnh 3.21. Phlogacanthus turgidus (Fua ex Hook. f.) Lindau

ix

Ảnh 3.22. Phlogacanthus pyramigdalis (Benoist) Benoist

Ảnh 3.23. Phlogacanthus colaniae Benoist

Ảnh 3.24. Gymnostachyum signatum (Benoist) J. B. Imlay

Ảnh 3.25. Gymnostachyum listeri Prain

Ảnh 3.26. Gymnostachyum langbianense (Benoist) D.V.Hai com.nov

Ảnh 3.27. Gymnostachyum pierrei (Benoist) D.V.Hai, com.nov

Ảnh 3.28. Gymnostachyum affine Nees

Ảnh 3.29. Ảnh mẫu chuẩn 1

Ảnh 3.30. Ảnh mẫu chuẩn 2

Ảnh 3.31. Ảnh mẫu chuẩn 3

Ảnh 3.32. Ảnh mẫu chuẩn 4

Ảnh 3.33. Ảnh mẫu chuẩn 5

x

DANH MỤC BẢN ĐỒ

(có liên quan đến công trình này)

Bản đồ 3.1. Bản đồ Việt Nam có chú thích các tỉnh, thành phố

Bản đồ 3.2. Bản đồ phân bố các loài thuộc chi Andrographis hiện biết ở Việt Nam

Bản đồ 3.3. Bản đồ phân bố các loài thuộc chi Phlogacanthus hiện biết ở Việt Nam

Bản đồ 3.4. Bản đồ phân bố các loài thuộc chi Phlogacanthus hiện biết ở Việt Nam

Bản đồ 3.5. Bản đồ phân bố các loài thuộc chi Phlogacanthus hiện biết ở Việt Nam

Bản đồ 3.6. Bản đồ phân bố các loài thuộc chi Gymnostachyum hiện biết ở Việt Nam

Bản đồ 3.7. Bản đồ phân bố các loài thuộc chi Gymnostachyum hiện biết ở Việt Nam

xi

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Loc.class. locus classicus (chỗ ở điển hình- nghĩa là địa điểm thu thập của

mẫu)

BTTN Bảo tồn thiên nhiên

VQG Vườn Quốc gia

xii

KÝ HIỆU VIẾT TẮT CÁC PHÒNG TIÊU BẢN

BM

Herbarium; Algae, Fungi and Plants Division; The Natural History

Museum, London, England, U.K.

BKF

The Forest Herbarium, National Park, Wildlife and Plant

Conservation Department, Bangkok, Thailand

CAL Central National Herbarium, Botanical Survey of India, India

E

Herbarium, Royal Botanic Garden Edinburgh, Edinburgh, Scotland,

U.K.

GZU

Herbarium, Institut für Pflanzenwissenschaften (Institute for Plant

Sciences), Austria

HN

Herbarium, Department of Botany, Institute of Ecology and

Biological Resources, Hanoi, Vietnam

HNU Herbarium, Hanoi National University, Hanoi, Vietnam

IBSC

Herbarium, South China Botanical Garden, Guangzhou, People's

Republic of China

K Herbarium, Royal Botanic Gardens, Kew, England, U.K.

L

Nationaal Herbarium Nederland, Botany Section Naturalis, Naturalis

Biodiversity Center, Leiden, Netherlands

NY The New York Botanical Garden, New York, U.S.A.

P

Herbier National de Paris, Département de Systématique et

Evolution, Phanérogamie, Muséum National d'Histoire Naturelle,

Paris, France.

VNM Herbarium, Institute of Tropical Biology, Hochiminh City, Vietnam

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài luận văn

Phân loại thực vật là một môn khoa học tạo nền tảng cho các nghiên cứu về

sinh thái, tiến hóa và đa dạng thực vật; từ đó cung cấp cơ sở để đưa ra các quyết

định nhằm bảo tồn và sử dụng bền vững tài nguyên đa dạng thực vật. Phân loại

thực vật tuy cơ bản và chỉ là bước đầu tiên phục vụ cho các nghiên cứu khác

nhưng công tác này là rất cần thiết để kết quả của các nghiên cứu được đầy đủ và

có giá trị khoa học.

Trên thế giới, họ Ô rô (Acanthaceae Juss.) có khoảng 220 đến 240 chi với

3500 đến 4000 loài, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới, đặc biệt là Nam và Đông

Nam Á, châu Phi, Brazil và Trung Mỹ; một số chi phân bố rộng đến vùng ôn

đới, khu vực Địa Trung Hải và Tây Á.

Công trình nghiên cứu, mô tả các taxon họ Ô rô đầu tiên ở Việt Nam là của

J.Loureiro (1790) trong “Flora cochinchinensis”. Từ đó đến nay, đã có một số tài

liệu của các tác giả khác cũng liên quan đến các kết quả nghiên cứu họ này ở

nước ta như Lê Khả Kế, Phạm Hoàng Hộ, Đỗ Văn Hài.

Theo các tài liệu đã công bố, ở Việt Nam, họ Ô rô là một trong những họ có

số lượng loài nhiều và đa dạng nhất với 42 chi và gần 200 loài. Trong số đó,

phân tông Xuyên tâm liên (Andrographiinae Nees) có số lượng loài chiếm

khoảng 10% tổng số loài trong cả họ. Tuy với số lượng loài không nhỏ và hiện

nay số lượng, vị trí, danh pháp và mô tả của nhiều taxon cần thay đổi, bổ sung

nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu phân loại đầy đủ và mang tính chất hệ

thống về phân tông này ở Việt Nam.

Vì vậy, đề tài luận văn “Nghiên cứu phân loại phân tông Xuyên tâm liên

(Subtrib. Andrographiinae Nees) thuộc họ Ô rô (Fam. Acanthaceae Juss) ở

Việt Nam” là cần thiết để có những dẫn liệu khoa học đầy đủ góp phần biên

soạn bộ Thực vật chí Việt Nam cho họ thực vật này.