Nghiên cứu phân loại các chi họ Ráng thư dực (Thelypteridaceae Ching ex Pic. Serm) ở Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHIỆ VIỆT NAM

VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT

------------

DOÃN HOÀNG SƠN

NGHIÊN CỨU PHÂN LOẠI CÁC CHI HỌ RÁNG THƯ DỰC

(THELYPTERIDACEAE Ching ex Pic. Serm) Ở VIỆT NAM

Chuyên ngành: Thực vật học

Mã số: 60. 42. 01. 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

PGS. TS. TRẦN THẾ BÁCH

HÀ NỘI - 2017

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHIỆ VIỆT NAM

VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT

------------

DOÃN HOÀNG SƠN

NGHIÊN CỨU PHÂN LOẠI CÁC CHI HỌ RÁNG THƯ DỰC

(THELYPTERIDACEAE Ching ex Pic. Serm) Ở VIỆT NAM

Chuyên ngành: Thực vật học

Mã số: 60. 42. 01. 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

PGS. TS. TRẦN THẾ BÁCH

HÀ NỘI - 2017

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn này, tôi nhận được sự giúp đỡ tận tình của PGS. TS. Trần

Thế Bách. Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ quý báu này. Đồng thời tôi xin

chân thành cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của lãnh đạo và cán bộ phòng thực vật.

Tôi xin chân thành cảm ơn dự án “Tiềm năng sinh học của nguyên liệu sinh học ở

Việt Nam” hợp tác giữa Viện nghiên cứu sinh học và Công nghệ sinh học Hàn

Quốc (KRIBB) và Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật (IEBR), Quỹ Môi trường

Thiên nhiên Nagao (NEF), đề tài “Nghiên cứu tính đa dạng thành phần loài thực vật

bậc cao có mạch tại Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Hu, tỉnh Thanh Hóa và đề xuất các

giải pháp bảo tồn” (mã số: VAST.ĐLT.07/16-17) đã hỗ trợ kinh phí để tôi thực hiện

những nghiên cứu của mình.

Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo, phụ trách Đào tạo sau Đại học,

Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành

luận văn này.

Hà Nội, ngày tháng 10 năm 2017

Tác giả

Doãn Hoàng Sơn

Lời cam đoan

Tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nêu trong luận văn là trung thực, chưa được

công bố trong bất kỳ công trình nào.

Tác giả

Doãn Hoàng Sơn

MỤC LỤC

Lời cảm ơn trang

Lời cam đoan

Mục lục

Danh mục các bảng

Danh mục các hình vẽ

Danh lục các ảnh

Bảng ký hiệu viết tắt các phòng tiêu bản

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài..……………….……………………………....………….1

2. Mục đích của đề tài ……………………………………………….………….….1

3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài.….………….……….…………...……2

4. Những điểm mới của luận văn…………….………………………..……………2

Bố cục luận văn....…………………………………………………….……..………..3

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU………...………………….……………..4

1.1 . TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU HỌ RÁNG THƯ DỰC (THELYPTERIDACEAE

Ching ex Pic. Serm) TRÊN THẾ GIỚI………………...……….……………….4

1.2 . MỘT SỐ CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU HỌ RÁNG THƯ DỰC

(THELYPTERIDACEAE Ching ex Pic. Serm) Ở CÁC VÙNG LÂN CẬN

VIỆT NAM……………………………………………………………………..13

1.3 . MỘT SỐ CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU HỌ RÁNG THƯ DỰC

(THELYPTERIDACEAE Ching ex Pic. Serm) Ở CÁC VIỆT NAM………..14

CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

………………………………………………………………………………………..18

2.1. Đối tượng nghiên cứu………………………………………………..…………18

2.2. Nội dung nghiên cứu……………………………………………………..……..18

2.3. Phương pháp nghiên cứu…………………………………………..……...…….18

2.4. Các bước tiến hành nghiên cứu ……………………………………………….19

CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU……………………………………….20

3.1. ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI CỦA HỌ RÁNG THƯ DỰC (Thelypteridaceae

Ching ex Pic. Serm) QUA CÁC ĐẠI DIỆN Ở VIỆT NAM …………………..…..20

3.1.1. Dạng sống (Hình 3.1, ảnh 3.1)…………………………………………...….20

3.1.2. Lá lược (Hình 3.2, ảnh 3.2)………………………………………………….20

3.1.3. Lá chét (Hình 3.3; hình 3.4, ảnh 3.3)………………………………………..20

3.1.4. Gân lá chét, gân giả lá chét (Hình 3.5, ảnh 3.4)……………………………..20

3.1.5. Ổ bào tử (Hình 3.5)…………………………………………………………….21

3.1.6. Túi bào tử (Hình 3.6, ảnh 3.5) ……………………………….………………21

3.1.7. Bào tử (Hình 3.7, ảnh 3.6)…………………………………………...………21

3.2. MÔ TẢ ĐẶC ĐIỂM CỦA HỌ RÁNG THƯ DỰC (Thelypteridaceae Ching ex

Pic. Serm)………………………………………………………….….……………..22

3.3. KHÓA ĐỊNH LOẠI CÁC CHI TRONG HỌ RÁNG THƯ DỰC

(Thelypteridaceae Ching ex Pic. Serm) Ở VIỆT NAM……………………………23

3.4. ĐẶC ĐIỂM CÁC CHI THUỘC HỌ RÁNG THƯ DỰC (Thelypteridaceae

Ching ex Pic. Serm) Ở VIỆT NAM…………………..………………..………..….25

KẾT LUẬN ……………………………………………………………………….55

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ

TÀI LIỆU THAM KHẢO

BẢNG TRA CỨU TÊN KHOA HỌC

BẢNG TRA CỨU TÊN VIỆT NAM

PHỤ LỤC

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

10

12

15

17

Bảng 1.1. Hệ thống của Schuettpelz E. và nkk (2016)

Bảng 1.2. So sánh hệ thống phân loại các tông, nhóm, phân họ trong

họ Ráng thư dực (Thelypteridaceae Ching ex Pic. Serm) trên thế

giới.

Bảng 1.3. So sánh các chi thuộc họ Ráng thư dực ở Đông Dương

theo Tardieu Blot và Christensen (1939-1951) và ở Việt Nam theo

P. H. Hộ (2000), A. R. Smith (2006), Schuettpelz E. và nnk (2016).

Bảng 1.4. Các taxon trong họ Ráng thư dực (Thelypteridaceae

Ching ex Pic. Serm) ở Việt Nam sắp xếp theo hệ thống của

Schuettpelz E. và nkk (2016)

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ

Hình 3.1. Một số kiểu dạng sống của họ Ráng thư dực ở Việt Nam

Hình 3.2. Một số kiểu lá lược của họ Ráng thư dực ở Việt Nam

Hình 3.3. Một số kiểu lá chét của họ Ráng thư dực ở Việt Nam

Hình 3.4. Giả lá chét

Hình 3.5. Một số kiểu gân, giả lá chét, cách đính của ổ bào tử của họ

Ráng thư dực ở Việt Nam

Hình 3.6. Một số kiểu túi bào tử của họ Ráng thư dực ở Việt Nam

Hình 3.7. Một số kiểu bào tử của họ Ráng thư dực ở Việt Nam

Hình 3.8. Macrothelypteris torresiana (Gaudichaud) Ching – Ráng thư dực

to

Hình 3.9. Phegopteris decursive-pinnata (H.C. Hall) Fée – Ráng cánh men

Hình 3.10. Pseudophegopteris aurita (Hook.) Ching – Ráng cánh giả có tai

thường

Hình 3.11. Ampelopteris prolifera (Retz.) – Ráng thư dực đâm chồi.

Hình 3.12. Christella dentata (Forssk.) Brownsey & Jermy – Ráng cù lần

Hình 3.13. Cyclogramma omeiensis (Baker) Tagawa – Ráng thư dực vòng

ổ mây

Hình 3.14. Cyclosorus parasiticus (L.) Farwell, - Ráng cù lần ký sinh

Hình 3.15. Glaphyropteridopsis erubescens (Wallich ex Hooker) Ching –

Ráng thư dực giả

Hình 3.16. Metathelypteris flaccida (Blume) Ching – Ráng thư dực muộn

héo

Hình 3.17. Parathelypteris petelotii (Ching) ching – Ráng cánh đỉnh pêtơlô

Hình 3.18. Pneumatopteris truncata (Poir.) Holttum – Ráng cánh khí cụt

Hình 3.19. Pronephrium simplex (Hook.) Holttum – Ráng thận đơn

Hình 3.20. Pseudocyclosorus falcilobus (Hook.) Ching – Ráng cánh đỉnh

liềm

Hình 3.21. Stegnogramma dictyoclinoides Ching – Ráng bạc tự thường

Hình 3.22. Thelypteris xylodes (Kunze) Ching – Ráng giả chu quần cây

Hình 3.23. Trigonospora ciliata (Wall.ex Benth.) Holttum – Ráng ba cạnh

lông mép

DANH MỤC CÁC ẢNH

Ảnh 3.1: Hình thái thân rễ của họ Ráng thư dực

Ảnh 3.2: Một số dạng lá lược của các loài thuộc họ Ráng thư dực

Ảnh 3.3: Một số dạng lá chét của các loài thuộc họ Ráng thư dực

Ảnh 3.4: Một số kiểu gân, giả lá chét, cách đính của ổ bào tử của họ Ráng

thư dực ở Việt Nam

Ảnh 3.5: Một số kiểu túi bào tử của họ Ráng thư dực ở Việt Nam

Ảnh 3.6: Một số kiểu bào tử của họ Ráng thư dực ở Việt Nam

Ảnh 3.7: Macrothelypteris torresiana (Gaudichaud) Ching – Ráng thư dực

to

Ảnh 3.8: Phegopteris decursive-pinnata (H.C. Hall) Fée – Ráng cánh men

Ảnh 3.9: Pseudophegopteris aurita (Hook.) Ching – Ráng cánh giả có tai

thường

Ảnh 3.10: Ampelopteris prolifera (Retz.) – Ráng thư dực đâm chồi

Ảnh 3.11: Christella dentata (Forssk.) Brownsey & Jermy – Ráng cù lần

Ảnh 3.12: Cyclogramma omeiensis (Baker) Tagawa – Ráng thư dực vòng ổ

mây

Ảnh 3.13: Cyclosorus parasiticus (L.) Farwell, - Ráng cù lần ký sinh

Ảnh 3.14: Glaphyropteridopsis erubescens (Wallich ex Hooker) Ching –

Ráng thư dực giả

Ảnh 3.15: Metathelypteris flaccida (Blume) Ching – Ráng thư dực muộn

héo

Ảnh 3.16: Parathelypteris petelotii (Ching) ching – Ráng cánh đỉnh pêtơlô

Ảnh 3.17: Pneumatopteris truncata (Poir.) Holttum – Ráng cánh khí cụt

Ảnh 3.18: Pronephrium simplex (Hook.) Holttum – Ráng thận đơn

Ảnh 3.19: Pseudocyclosorus falcilobus (Hook.) Ching – Ráng cánh đỉnh

liềm

Ảnh 3.20: Stegnogramma dictyoclinoides Ching – Ráng bạc tự thường

Ảnh 3.21: Thelypteris xylodes (Kunze) Ching – Ráng giả chu quần cây

Ảnh 3.22: Trigonospora ciliata (Wall.ex Benth.) Holttum – Ráng ba cạnh

lông mép

KÝ HIỆU VIẾT TẮT CÁC PHÒNG TIÊU BẢN

(Thường gặp trong các mục “Typus” và “Mẫu nghiên cứu”

A Vườn thực vật Arnold, Cambridge, Mỹ.

Arnold Arboretum, Cambridge, USA.

BM Bảo tàng lịch sử tự nhiên, London, Anh.

British Museum (Natural History), London, UK.

HN Phòng Tiêu bản thực vật, Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, Hà Nội,

Việt Nam

HNU Phòng tiêu bản thực vật, Trường Đại học Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc

gia Hà Nội

HNPM Phòng Tiêu bản thực vật, Viện Dược liệu, Hà Nội, Việt Nam.

HM (VNM) Phòng Tiêu bản thực vật, Viện Sinh học nhiệt đới, Tp. Hồ Chí Minh.

K Phòng Tiêu bản thực vật và thư viện, Vườn thực vật Hoàng Gia, Kew, Anh.

The Herbarium and Library, Royal Botanic Gardens, Kew, UK.

LINN Phòng Tiêu bản thực vật Linnaeus, Anh.

The Linnean Society of London, London, UK.

NY Phòng Tiêu bản thực vật, Vườn thực vật New York, Mỹ.

The New York Botanical Garden, USA.

P Bảo tàng lịch sử tự nhiên quốc gia Paris, Pháp.

Museum National d’ Histoire Naturalle, Paris, France.

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

FOC Flora of China

FRPS Flora Reipublicae Popularis Sinicae

GIẢI THÍCH MỘT SỐ CÁCH VIẾT TÊN KHOA HỌC TRONG LUẬN VĂN

Tên khoa học của các taxon bậc dưới họ

+ chữ nghiêng và không dậm

Ví dụ: Thelypteris xylodes

+ chữ đứng (không nghiêng) và đậm

Ví dụ: Thelypteris xylodes

Đây là cách viết chuẩn thường gặp trong các công trình, tạp chí về phân loại thực

vật có uy tín như: Taxon, Blumea, Botanical Journal of the Linnean Society, Kew

Bulletin, Annals of the Missouri Botanical Garden, Novon, Adansonia, Brittonia,

Harvard Papers in Botany, Plant Systematic and Evolution… và Thực vật chí các

nước, trong đó có Việt Nam với 11 tập Thực vật chí Việt Nam đã xuất bản (2007)

1

MỞ ĐẦU

5. Tính cấp thiết của đề tài

Việt Nam nằm trong khu vực khí hậu nhiệt đới gió mùa, có hệ thực vật phong

phú và đa dạng. Việc nghiên cứu phân loại từng bậc taxon thực vật là công việc rất

cần thiết, là cơ sở khoa học cho các lĩnh vực như lâm nghiệp, nông nghiệp, y học,

dược học và đặc biệt là công tác bảo tồn và phát triển bền vững các loài thực vật.

Họ Ráng thư dực (Thelypteridaceae Ching ex Pic. Serm) là một họ phân bố ở

các vùng nhiệt đới thuộc hai bán cầu với khoảng 50 chi và hơn 1000 loài[42]. Đây

là một họ có số lượng các loài không nhiều tuy nhiên chúng lại có ý nghĩa kinh tế

và khoa học[7, 8, 12]. Ở Việt Nam, cho đến nay đã biết có 17 chi với 69 loài thuộc

họ Ráng thư dực [12]. Nhiều loài trong họ này có tác dụng để làm thuốc chữa các

bệnh về xương khớp, cầm máu, chữa dạ dày[8,9].

Người đầu tiên nghiên cứu về họ Ráng thư dực (Thelypteridaceae) ở Đông

Dương là Tardieu Blot và Christensen trong công trình “Flore Générale de L’Indo￾Chine” và được các tác giả có chỉnh lý và bổ sung vào năm 1941[74]. Tuy nhiên

công trình này đã cũ và còn nhiều điểm khác biệt về vị trí của các chi trong họ so

với các công trình gần đây. Ở Việt Nam đã có một số công trình nghiên cứu về họ

Ráng thư dực như Phạm Hoàng Hộ (1970, 1991, 1999) [10,11,12] và một số công

trình mang tính chất thống kê hay trên các lĩnh vực khai thác giá trị sử dụng khác

như Cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Từ điển cây thuốc Việt Nam, ….

Đến nay, trên thế giới đã có một số công trình nghiên cứu về phân loại họ Ráng

thư dực. Tuy nhiên, ở Việt Nam chưa có công trình nào nghiên cứu đầy đủ và hệ

thống về mặt phân loại học họ Ráng thư dực (Thelypteridaceae). Vì vậy, chúng tôi

lựa chọn nghiên cứu đề tài: “Nghiên cứu phân loại các chi họ Ráng thư dực

(Thelypteridaceae Ching ex Pic. Serm) ở Việt Nam”.

Việc nghiên cứu họ Ráng thư dực trong hệ thực vật Việt Nam sẽ giúp việc bổ

sung các kết quả nghiên cứu mới, tổng hợp và lựa chọn các đặc điểm hình thái tiêu

biểu trong định loại, xây dựng khóa định loại, mô tả các chi ở Việt Nam. Kết quả

của luận văn là cơ sở cần thiết cho việc biên soạn thực vật chí, sách đỏ họ Ráng thư

dực (Thelypteridaceae) ở Việt Nam và góp phần sử dụng bền vững nguồn tài

nguyên thực vật.

6. Mục đích của đề tài:

- Xác định hệ thống phân loại họ Ráng thư dực phù hợp để áp dụng cho việc

sắp xếp các taxon dưới bậc họ ở Việt Nam.