Nghiên cứu một số truyện thơ của dân tộc Thái ở Việt Nam có cùng đề tài với truyện thơ Nôm dân tộc Kinh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI

----------

Ng« ThÞ Ph-îng

NGHI£N CøU MéT Sè TRUYÖN TH¥

cña d©n téc Th¸i ë ViÖt Nam Cã CïNG ®Ò tµi

víi truyÖn th¬ n«m d©n téc Kinh

Chuyªn ngµnh: V¨n häc ViÖt Nam

M· sè: 62.22.01.21

LuËn ¸n tiÕn sÜ ng÷ v¨n

Ng-êi h-íng dÉn khoa häc: PGS. TS. NguyÔn §¨ng Na

hµ néi - 2013

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS. TS.Nguyễn Đăng Na, người

Thầy đáng kính, đã tận tâm hướng dẫn tôi hoàn thành luận án này!

Tôi xin bày tỏ niềm kính phục đối với các Thầy, Cô trong Tổ bộ môn Văn học

Việt Nam, khoa Ngữ văn, phòng Sau đại học – trường Đại học Sư phạm Hà Nội,

các nhà khoa học trong các hội đồng chấm luận án vì đã giúp đỡ tôi trên nhiều

phương diện để tôi có thể hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu của mình!

Tôi xin bày tỏ sự cảm kích sâu sắc đối với PGS. TS Đặng Quang Việt –

nguyên Hiệu trưởng và TS Nguyễn Văn Bao - Hiệu trưởng trường Đại học Tây Bắc

vì sự giúp đỡ lớn lao trong suốt quá trình tôi học tập và nghiên cứu!

Tôi xin cảm ơn tất cả đồng nghiệp, bạn bè và gia đình đã hỗ trợ tôi rất nhiều

trong quá trình tôi thực hiện luận án!

Hà Nội, ngày 10 tháng 8 năm 2013

Tác giả luận án

Ngô Thị Phƣợng

Lêi cam ®oan

T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña riªng t«i.

C¸c dÉn liÖu, kÕt qu¶ nªu trong luËn ¸n lµ trung thùc vµ ch-a ®-îc ai

c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nµo kh¸c.

T¸c gi¶ luËn ¸n

Ng« ThÞ Ph-îng

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài.....................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề .........................................................................................................2

3. Đối tƣợng nghiên cứu............................................................................................17

4. Nhiệm vụ và giới hạn của đề tài............................................................................17

5. Phƣơng pháp nghiên cứu.......................................................................................18

6. Đóng góp của luận án............................................................................................19

7. Cấu trúc của luận án..............................................................................................20

Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TRUYỆN THƠ DÂN TỘC THÁI CÓ

CÙNG ĐỀ TÀI VỚI TRUYỆN THƠ NÔM DÂN TỘC KINH...............................21

1.1. Truyện thơ, đề tài và cốt truyện .....................................................................21

1.1.1. Truyện thơ...................................................................................................21

1.1.2. Đề tài và cốt truyện.....................................................................................23

1.2. Truyện thơ Nôm dân tộc Kinh........................................................................27

1.3. Truyện thơ dân tộc Thái..................................................................................30

1.3.1. Lịch sử văn hóa xã hội tộc người Thái .......................................................30

1.3.2. Hiện trạng truyện thơ dân tộc Thái ............................................................39

1.4. Mối tƣơng tác giữa truyện thơ Nôm và truyện thơ Thái .............................43

1.5. Giới thiệu nội dung một số truyện thơ Thái và truyện thơ Nôm liên quan

đến đề tài ..................................................................................................................45

1.5.1. Truyện thơ Nôm Thạch Sanh và truyện thơ Thái Ngu háu .........................45

1.5.2. Truyện thơ Nôm Cái Tấm - Cái Cám và truyện thơ Thái Ý Nọi - Náng Xưa ....47

1.5.3. Truyện thơ Nôm Từ Thức và truyện thơ Thái Ú Thêm ...............................49

1.5.4. Truyện thơ Nôm Tống Trâ-nCúc Hoa và truyện thơ Thái Trạ ng nguyên............52

1.5.5. Truyện thơ Nôm Hoàng Trừu và truyện thơ Thái Trạng Tư ......................54

TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 .........................................................................................57

Chƣơng 2 NỘI DUNG CỦA MỘT SỐ TRUYỆN THƠ DÂN TỘC THÁI

CÙNG ĐỀ TÀI VỚI TRUYỆN THƠ NÔM DÂN TỘC KINH..........................58

2.1. Khát vọng chinh phục tự nhiên.......................................................................58

2.1.1. Khát vọng chiến thắng tự nhiên..................................................................59

2.1.2. Khát vọng chinh phục tự nhiên - cách thức bảo vệ bản mường .................64

2.2. Khát vọng bảo vệ gia đình - xã hội .................................................................67

2.2.1. Khát vọng bảo vệ gia đình ..........................................................................67

2.2.2. Khát vọng bảo vệ xã hội .............................................................................70

2.3. Khát vọng có con ngƣời lí tƣởng.....................................................................74

2.3.1. Hình tượng con người lí tưởng ...................................................................74

2.3.2. Tự hào sánh ngang xứ người......................................................................81

2.3.3. Khát vọng “ở hiền gặp lành” .....................................................................83

2.3.4. Khát vọng có con người lí tưởng được gửi gắm qua tôn giáo tín

ngưỡng .................................................................................................................87

TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 .........................................................................................96

Chƣơng 3 NGHỆ THUẬT CỦA MỘT SỐ TRUYỆN THƠ DÂN TỘC THÁI

CÙNG ĐỀ TÀI VỚI TRUYỆN THƠ NÔM DÂN TỘC KINH.........................98

3.1. Kết cấu truyện thơ Thái ..................................................................................98

3.1.1. Kết cấu và cấu trúc trong truyện thơ Thái .................................................98

3.1.2. Mô típ truyện thơ Thái................................................................................99

3.1.3. Tổ chức tình tiết ........................................................................................106

3.2. Nhân vật truyện thơ Thái..............................................................................113

3.2.1. Số lượng nhân vật .....................................................................................113

3.2.2. Phân loại nhân vật....................................................................................114

3.3. Ngôn ngữ truyện thơ Thái.............................................................................126

3.3.1. Ngôn ngữ người kể chuyện .......................................................................127

3.3.2. Ngôn ngữ nhân vật....................................................................................131

3.4. Các biện pháp nghệ thuật..............................................................................135

3.5. Truyện thơ mang màu sắc sử thi ..................................................................142

TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 .......................................................................................145

KẾT LUẬN............................................................................................................146

DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN

ĐẾN LUẬN ÁN .....................................................................................................151

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................152

PHỤ LỤC

DANH MỤC BẢNG

Bảng 3.1: Số lƣợng nhân vật trong truyện thơ Thái và truyện thơ Nôm ................113

Bảng 3.2: Số lƣợng nhân vật chính .........................................................................114

Bảng 3.3: Số lƣợng nhân vật phụ............................................................................123

Bảng 3.4: Tên nhân vật phụ ....................................................................................126

Bảng 3.5: Ngôn ngữ nhân vật trong truyện thơ Thái ..............................................131

Bảng 3.6: Ngôn ngữ nhân vật trong truyện thơ Nôm .............................................132

Bảng 3.7: Ngôn ngữ đối thoại và ngôn ngữ độc thoại trong truyện thơ Thái.........132

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Truyện thơ là thể loại khá quan trọng của văn học nƣớc nhà. Thành tựu

truyện thơ kết tinh từ “máu chảy” nơi „đầu ngọn bút”, khiến “nƣớc mắt thấm trên tờ

giấy” của toàn dân tộc Việt Nam. Nói tới truyện thơ, chúng ta cần kể đến truyện thơ

Nôm (gọi tắt là truyện Nôm) và truyện thơ dân tộc Thái (gọi tắt là truyện thơ Thái).

1.2. Với địa bàn cƣ trú rộng, số dân đông thứ ba so với các dân tộc sinh sống

tại miền núi, có chữ viết rất sớm, cộng thêm bề dày văn hóa, tộc ngƣời Thái đã đóng

góp cho văn học nƣớc nhà những thành tựu lớn. Nhƣ các dân tộc khác, văn học Thái

có quá trình hình thành, vận động vừa độc lập tƣơng đối, vừa là sản phẩm tổng hòa

các yếu tố nội, ngoại sinh. Trong vốn văn hóa, văn nghệ dân tộc Thái, truyện thơ

đƣợc coi nhƣ một thể loại khá đặc sắc. Truyện thơ Thái không đơn thuần là những

sáng tác truyền miệng mang đậm sắc thái tộc ngƣời mà còn đƣợc lưu truyền bằng chữ

viết riêng. Với giá trị đó, thể loại này đánh dấu bƣớc chuyển từ văn học dân gian

sang văn học thành văn. Nói tới truyện thơ Thái, hầu nhƣ ai cũng chỉ quen thuộc với

thiên tình sử Tiễn dặn người yêu, Khun Lú - Náng Ủa,... hay một số anh hùng ca

Chương Han, Quam tô mương… Tuy nhiên, kho tàng truyện thơ Thái còn có những

tác phẩm hay, ít ngƣời biết đến, ít đƣợc quan tâm nhƣ Ngu háu, Ý Nọi - Náng Xưa, Ú

Thêm, Trạng nguyên, Trạng tư,… Vì vậy, nghiên cứu nó chính là góp phần làm rõ

hơn diện mạo văn học Thái, hƣớng tới tìm kiếm những thành tựu, những giá trị tiềm

ẩn còn bỏ ngỏ.

1.3. Truyện thơ Nôm là thể loại có vai trò trụ cột trong nền văn học dân tộc

Kinh thời trung đại. Truyện thơ Nôm thuộc loại hình tự sự, chủ yếu diễn đạt bằng

thơ lục bát, dùng văn tự Nôm, phản ánh xã hội thông qua sự trình bày, miêu tả có

tính chất hoàn chỉnh vận mệnh, tính cách nhân vật bằng cốt truyện với hệ thống

biến cố sự kiện.

Điểm chung của thể loại truyện thơ Nôm và truyện thơ dân tộc Thái là cùng có

yếu tố hạt nhân - truyện và hình thức diễn đạt - thơ. Tìm hiểu truyện thơ dân tộc Thái,

có thể thấy, hệ thống cốt truyện gần giống một số cốt truyện thuộc truyện thơ Nôm của

dân tộc Kinh nhƣ Thạch Sanh, Cái Tấm - Cái Cám, Từ Thức, Tống Trân - Cúc Hoa,

2

Hoàng Trừu… Vấn đề so sánh điểm tương đồng và khác biệt của một số truyện thơ

Thái với một số truyện thơ Nôm ít ngƣời tìm hiểu. Đây là lí do cơ bản để chúng tôi lựa

chọn đề tài: Nghiên cứu một số truyện thơ của dân tộc Thái ở Việt Nam có cùng đề

tài với truyện thơ Nôm dân tộc Kinh.

1.4. Truyện thơ đã đƣợc đƣa vào chƣơng trình Ngữ văn Đại học, Cao đẳng

nghiệp và Phổ thông. Với tƣ cách là ngƣời trƣ̣ c tiếp tham gia giảng dạy tại khu vƣ̣ c

miền núi phía Bắc , việc nghiên cứu đề tài này góp phần cung cấp cho Nghiên cứu

sinh và ngƣời học có thêm vốn hiểu biết về văn học địa phƣơng trong mối quan hệ

với văn học viết dân tộc Kinh.

Bản thân ngƣời viết có quá trình trƣởng thành, sống lâu dài trên mảnh đất Tây

Bắc, cái nôi của thể loại truyện thơ. Những thế kỉ trƣớc, Tây Bắc đƣợc ví nhƣ thủ phủ

của cƣ dân Thái, còn hiện nay, số đông đồng bào Thái đang quần cƣ sinh tụ. Những

yếu tố đó tạo điều kiện thuận lợi để Nghiên cứu sinh đi vào nghiên cứu so sánh một

số truyện thơ đã đề cập.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Lịch sử văn bản

Truyện Nôm - một hiện tƣợng đặc biệt trong lịch sử văn học Việt Nam. Thể

loại này phát triển khoảng 4 thế kỉ và đạt thành tựu khá rực rỡ ở giai đoạn thế kỉ

XVIII - nửa đầu thế kỉ XIX. Truyện Nôm là “một di sản vô cùng phong phú và quý

báu trong kho tàng văn hóa dân tộc”, “một loại văn của quần chúng và đƣợc quần

chúng nhiệt liệt hoan nghênh” [40, tr.129-130]. Mặc dù thể loại “tầm cỡ”, nhƣng đến

nay các nhà nghiên cứu vẫn chƣa thống nhất ý kiến nên xếp nó vào văn học dân gian

hay văn học viết, nhất là mảng “truyện Nôm bình dân” (Từ dùng của Nguyễn Lộc).

Có nội hàm giống nhƣ truyện thơ Nôm, truyện thơ các dân tộc ít người

đang đứng giữa ranh giới phân loại khá phức tạp. Có nhà nghiên cứu cho rằng nó

giống nhƣ một “dấu nối giữa văn học truyền miệng và văn học thành văn” và có

nhà nghiên cứu lại cho rằng thể loại này thuộc văn học dân gian. Những suy nghĩ

mang tính lưỡng phân nhƣ vậy khiến nhiều ngƣời yêu thích mảng truyện thơ phải

dè dặt. Sự thận trọng, lảng tránh (do tính an toàn cố hữu) dẫn tới hiện trạng các

công trình nghiên cứu về truyện thơ dân tộc ít người ngày càng hiếm hoi, khiêm

tốn. Không cần viện dẫn đâu xa, truyện thơ dân tộc Thái viết bằng chữ Thái cổ

3

hiện còn một số lƣợng khá lớn nhƣng chƣa đƣợc khai thác, dịch thuật, tìm hiểu.

Trong tƣơng lai, giá trị của những loại sách này chƣa chắc đã đƣợc khai thác và sử

dụng, bởi cần có nguồn kinh phí lớn, cần những khối óc có kiến thức lí luận vững

chắc và do có những mã khóa riêng nên ngƣời nghiên cứu phải là ngƣời bản địa.

Những yêu cầu đó rất xa vời trong điều kiện thực tế, không thể giải quyết “một

sớm một chiều”. Năm 2002, GS. Đặng Nghiêm Vạn và các cộng sự sau khi chủ

biên bộ sách Tổng tập văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam đã phải chú thích

rằng, muốn có những cuốn sách xuất bản bằng song ngữ “là điều không dễ dàng,

vì cần có vốn đầu tƣ lớn, một tổ chức điều hành rất khoa học và cơ bản nhất, là có

những ngƣời nhiệt tình và hiểu biết” [158, tr.12].

Trƣớc thực tế đó, tiến hành tìm hiểu truyện thơ Thái, chúng tôi đứng trƣớc

rất nhiều khó khăn, nhất là điều kiện tƣ liệu khan hiếm, các công trình nghiên cứu

về mảng văn học này gần nhƣ vắng bóng, không nguồn kinh phí tài trợ của các tổ

chức xã hội. Tuy vậy, với những cố gắng nhất định của cá nhân, để có tƣ liệu

nghiên cứu, Nghiên cứu sinh cùng một số cộng sự tiến hành dịch ba văn bản truyện

thơ Thái hiện đang còn ở dạng văn bản cổ bao gồm truyện Trạng nguyên, Trạng

Tư, Ngu háu với kì vọng đóng góp một vài nhận thức về phạm vi văn học nói trên.

Chúng tôi biết vấn đề thực sự nan giải và cần có sự tham góp ý kiến của nhiều học

giả chuyên tâm.

Về văn bản, tiến hành viết luận án, chúng tôi dùng những tƣ liệu sau:

1. Ngu háu (trích Trường ca dân tộc Thái), do Lƣơng Hải Nhì - Ngô Thị

Phƣợng dịch, biên soạn, năm 2009 và Thạch Sanh (1971), Nxb Văn học, Hà Nội.

2. Trạng nguyên (trích Trường ca dân tộc Thái), do Lƣơng Hải Nhì - Ngô Thị

Phƣợng – Cầm Thị Pánh dịch, biên soạn, năm 2010 và Tống Trân - Cúc Hoa (1960),

Nxb Phổ thông, Hà Nội.

3. Trạng Tư (trích Trường ca dân tộc Thái), do Lƣơng Hải Nhì - Ngô Thị

Phƣợng dịch, biên soạn, năm 2009 và Hoàng Trừu (1964), Nxb Văn học, Hà Nội.

4. Ú Thêm, do Hà Văn Ban, Hoàng Anh Nhân (sƣu tầm, biên soạn) năm 1990,

Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội và Truyện Từ Thức (trong cuốn Kho tàng truyện Nôm

khuyết danh Việt Nam (2000), tập 1, Bùi Văn Vƣợng chủ biên - Hoàng Phong - Lê

Thị Bình - Chu Giang sƣu tầm, tuyển chọn, Nxb Văn học, Hà Nội).

4

5. Ý Nọi - Náng Xưa, do Lò Ngọc Duyên dịch, biên soạn năm 1999 và Cái

Tấm - Cái Cám (trong cuốn Kho tàng truyện Nôm khuyết danh Việt Nam (2000), tập

1, Bùi Văn Vƣợng chủ biên - Hoàng Phong - Lê Thị Bình - Chu Giang sƣu tầm,

tuyển chọn, Nxb Văn học, Hà Nội).

Để tìm hiểu về truyện thơ Thái có cùng đề tài với truyện thơ Nôm dân tộc

Kinh, trƣớc hết, chúng tôi lần lƣợt tìm hiểu lịch sử nghiên cứu với 2 vấn đề chính:

Một là, truyện thơ các dân tộc ít người và truyện thơ dân tộc Thái.

Hai là, mối tương tác giữa truyện thơ Nôm với truyện thơ dân tộc ít người

trong đó có truyện thơ dân tộc Thái.

2.2. Truyện thơ các dân tộc ít người và truyện thơ dân tộc Thái

Chỉ ra tổng quan nghiên cứu về truyện thơ dân tộc Thái, chúng tôi trình bày

những ý kiến về truyện thơ các dân tộc ít người nói chung liên quan đến luận án.

2.2.1. Truyện thơ

Truyện thơ “thực chất là một truyện vừa viết bằng thơ […] và cơ sở của nó là

cốt truyện đƣợc trình bày trong sự thống nhất với việc thể hiện tài liệu của truyện thơ

theo phƣơng thức trữ tình” [135, tr.172].

Truyện thơ đƣợc gọi “tập đại thành” của các dân tộc thiểu số Việt Nam, “thể

loại đạt đến trình độ cao nhất trong sự phát triển của các thể loại văn học dân gian”

[98, tr.19]. Nó ra đời khi nhu cầu giải phóng con ngƣời, phô diễn mọi biểu hiện

phong phú của đời sống nội tâm trong xã hội đầy biến động trở nên bức thiết. Thêm

vào đó, sự giao lƣu văn hóa rộng rãi với ngƣời Kinh miền xuôi, với các nƣớc láng

giềng, văn học dân tộc ít ngƣời đòi hỏi một thể loại dài hơi hơn, có khả năng hơn

trong việc thực hiện những khúc quanh, những biến thái phức tạp của thế giới tâm

hồn con ngƣời (khi mà truyện cổ, dân ca không thể đáp ứng yêu cầu đó). Nhƣng điều

kiện thực hiện nhu cầu đó lại chƣa chín muồi. “Những nhu cầu đó đành chịu dồn nén

lại để hun đúc nên một thể loại mới vừa là truyện lại vừa là thơ - đó là thể loại truyện

thơ” [98, tr.342].

Truyện thơ Nôm và truyện thơ dân tộc ít người đều là thể loại đặc biệt của nền

văn học dân tộc Việt Nam, mang những đặc trƣng riêng khiến thơ ca Việt Nam khác

hẳn với thơ ca các nước khu vực. Nhà nghiên cứu N.I.Niculin nhận định: “Những thể

loại khác nhau của truyện thơ, nhƣ đã đƣợc mọi ngƣời thừa nhận, là một tài sản vô

5

cùng quý báu của nền văn học dân tộc Việt Nam. Truyện thơ bắt nguồn từ văn học

dân gian, với tƣ cách là những thể loại, chúng tạo thành bộ phận đặc biệt tiêu biểu

cho thơ ca Việt Nam . Truyện thơ đã làm cho thơ ca Việt Nam khác biệt hẳn so với

truyền thống ở Viễn đông mà nó gắn bó mật thiết”[Dẫn theo 39, tr.263-264].

Vì thể loại truyện thơ đánh dấu trình độ cao nhất trong sự phát triển của các

thể loại văn học ít ngƣời nên thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Tổng

quan về vấn đề này, chúng tôi có thể điểm lƣợc những kết luận quan trọng của các

nhà nghiên cứu tiêu biểu nhƣ Đinh Gia Khánh, Võ Quang Nhơn, Đặng Nghiêm Vạn,

Phan Đăng Nhật, Lê Trƣờng Phát , Nguyễn Xuân Kính , Cầm Cƣờng, Nông Quốc

Chấn, Vũ Anh Tuấn…

Trong cuốn Văn học dân gian (đã in lần đầu từ năm 1972 đến 1977), Đinh Gia

Khánh định nghĩa: Truyện thơ - “truyện dài bằng thơ” [51, tr.780]. Định nghĩa này

nhấn mạnh “tính tự sự và ngôn ngữ giàu hình ảnh và có nhịp điệu của thơ”.

Nhà nghiên cứu Võ Quang Nhơn, một chuyên gia uy tín trong lĩnh vực nghiên

cứu văn học các dân tộc thiểu số ở Việt Nam cho biết, “trong nền văn học các dân tộc ít

ngƣời nổi lên một hiện tƣợng khá phổ biến: đó là sự ra đời và lƣu truyền khá rộng rãi

trong dân gian hàng loạt những truyện dài bằng thơ” [96, tr.391], đồng thời chỉ rõ,

truyện thơ ở các dân tộc ít ngƣời không xuất hiện riêng lẻ mà trở thành “một hiện

tƣợng”, “sự kiện đặc biệt” nổi bật. Về nhận định này, ông nhấn mạnh vị trí truyện thơ

so với các thể loại khác của văn học dân tộc ít ngƣời.

Dƣới góc nhìn so sánh, nhà nghiên cứu Phan Đăng Nhật tổng kết “nếu nhƣ ngƣời

Kinh có truyện thơ Nôm thì các dân tộc thiểu số có một loại hình tương đương: Truyện

thơ. Đó là những tác phẩm tự sự dƣới hình thức thơ ca. Ở các dân tộc thiểu số không

cần phải phân biệt với tính bác học và hình thái ghi chép bằng chữ Hán” [95, tr.150].

Trong chuyên luận của mình , nhà thơ Nông Quốc Chấn giới thiệu chung về

truyện thơ Tày Nùng đã xếp truyện thơ thuộ c về “nền văn họ c cổ điển củ a Tày

Nùng” [9, tr.8]. Sau này, Cầm Cƣờng tìm hiểu chung về văn học dân tộc Thái nhấn

mạnh “truyện thơ […] thực chất là tiểu thuyết bằng thơ” [14, tr.116] và ông cũng

cho rằng truyện thơ thuộc văn học thành văn. Nhƣ vậy, rất có thể truyện thơ thuộc

loại hình văn học viết.

6

Không có mục đích đi tìm nội hàm thuật ngữ hay vị trí truyện thơ, năm 1997,

trong công trình Đặc điểm thi pháp truyện thơ, chuyên luận khoa học tập trung vào

cách thức tổ chức trong truyện thơ, nhà nghiên cứu văn học dân gian Lê Trƣờng Phát

khẳng định: “Truyện thơ là một thể loại đặc biệt - đặc biệt ở chỗ nó vừa mang tính

chất của truyện, vừa mang tính chất của thơ ca. Nó là truyện đƣợc kể dƣới hình thức

thơ ca” [98, tr.55]. Ông nhấn mạnh đặc trƣng thi pháp cốt lõi của truyện thơ là

“truyện đƣợc kể dƣới hình thức thi ca”, tức là nó thuộc loại hình tự sự bằng thơ.

Không dừng ở đó, trong bài viết Về mô hình cốt truyện của truyện thơ các dân

tộc thiểu số, Lê Trƣờng Phát tiếp tục dành sự quan tâm tới kết cấu cốt truyện và có

những phát hiện về kiểu kết thúc của truyện thơ: “Nghiên cứu truyện thơ, mọi ngƣời

hầu nhƣ nhất trí rằng phần lớn cốt truyện của thể loại này đƣợc xây dựng theo mô

hình “kết thúc có hậu” gồm 3 chặng gặp gỡ - tai biến - đoàn tụ. Nói phần lớn bởi lẽ

mô hình cốt truyện này chỉ áp dụng với những tác phẩm có đề tài chủ đạo là tình yêu

đôi lứa. Tuy nhiên đây là đề tài chủ yếu cơ bản của thể loại […]. Xem xét những

truyện thơ có cùng đề tài chủ đạo […] ngoài “kết thúc có hậu” nhƣ trên, truyện thơ

còn xây dựng kiểu kết thúc khác, một kiểu cốt truyện đƣợc cấu trúc theo mô hình

khác” [99, tr.54]. Kết luận trên đã gợi ý cho ngƣời viết khi xem xét sự khác và giống

nhau về kết cấu cốt truyện ở truyện thơ Thái và truyện thơ Nôm. Theo nhận định này

thì cốt truyện của truyện thơ dân tộc ít ngƣời không chỉ có kết cấu ba phần nhƣ

truyện Nôm Kinh mà nó còn xuất hiện những cấu trúc khác. Những cấu trúc đó cần

đƣợc cụ thể hóa trong những tác phẩm mà đề tài quan tâm. Kết cấu ba phần nói trên

của truyện Nôm – thể loại thuộc văn học viết Việt Nam, truyện thơ dân tộc ít ngƣời

cũng có chung kiểu kết cấu, vậy, có thể đây cũng là thể loại thuộc văn học viết.

Nếu nhƣ Lê Trƣờng Phát tập trung tiến hành tìm hiểu vị trí và thi pháp của

truyện thơ thì Vũ Tiến Quỳnh đi truy tìm nguồn gốc văn hóa xã hội, phong cách thể

loại truyện thơ và khẳng định “Truyện thơ - một dấu nối giữa văn học truyền miệng

và văn học thành văn”. Theo ông, truyện thơ có nguồn gốc từ chính bản tộc. Bên

cạnh đó, truyện thơ còn có nguồn gốc từ truyện Nôm, sự ra đời của các truyện thơ ở

các dân tộc ít ngƣời “có tính quy luật phổ biến, theo những nhu cầu khách quan và

theo những điều kiện xã hội lúc đó” [109, tr.48] nhƣ sự phân chia giai cấp trong xã

hội, sự xuất hiện tầng lớp nho sỹ, trí thức cấp thấp ở một số vùng dân tộc ít ngƣời.

7

Đồng quan điểm với Vũ Tiến Quỳnh, khi giới thiệu tác phẩm Ú Thêm, học giả

Đặng Nghiêm Vạn nhấn mạnh, truyện thơ “là loại hình mang tính chuyển tiếp, không

dừng lại ở phạm trù dân gian, tuy còn đƣợm nhiều hƣơng sắc, mà đá qua phạm trù

bác học” [5, tr.7].

Ở luận án này, chúng tôi đặc biệt lƣu ý đến hai ý kiến trên, bởi hàm lƣợng

thông tin trong ý kiến đã định hƣớng, đi đến lí giải nội dung và nghệ thuật truyện thơ

Thái đồng thời là cơ sở khoa học xem xét mối tương tác giữa truyện thơ Nôm dân tộc

Kinh và dân tộc Thái.

Quả thật, trong điều kiện bản địa, truyện thơ dân tộc ít ngƣời kế thừa cốt

truyện dân gian bản tộc và kế thừa cốt truyện của truyện thơ Nôm không phải là hiện

tƣợng cá biệt mà là quy luật phổ biến, thể hiện sự thông minh của trí thức tộc ngƣời.

Ngay ở truyện thơ Nôm dân tộc Kinh cũng xảy ra hiện tƣợng này. Đoạn trường tân

thanh của Nguyễn Du cũng mƣợn cốt truyện Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm

Tài Nhân song vẫn đƣợc coi là một sáng tác thực thụ của văn học Việt Nam.

Nhƣ vậy, mỗi nhà nghiên cứu chú ý tới từng phƣơng diện của truyện thơ. Gần

đây, trong công trình Truyện thơ Tày, nguồn gốc quá trình phát triển và thi pháp thể

loại, Vũ Anh Tuấn đã chú ý nhiều tới cấu trúc truyện thơ: “Cấu trúc truyện thơ nói

chung đƣợc xem nhƣ là sự kết hợp truyện và thơ, thơ ở trong truyện và truyện ở trong

thơ. [...]. Đó là sự kết hợp có tính quy mô hài hòa và tƣơng tác lẫn nhau đến từng yếu

tố. Cốt truyện của truyện thơ nhìn chung mô phỏng theo cách cấu tạo của cốt truyện

cổ tích, nhƣ là một sự kế thừa loại hình trên con đƣờng đi tìm một phƣơng thức tự sự

bằng văn vần của văn học dân gian, trƣớc những đòi hỏi của cuộc sống thực tại phải

đáp ứng, và còn vì nhu cầu tự đổi mới để phát triển của nghệ thuật ngữ văn dân gian”

[148, tr.131]. Ý kiến trên của Vũ Anh Tuấn hoàn toàn khẳng định đây là thể loại

thuộc văn học dân gian, có sự kết hợp truyện và thơ. Nội dung quan điểm của ông

không tán thành với ý kiến của Vũ Tiến Quỳnh và Đặng Nghiêm Vạn.

Không dừng lại ở vấn đề vị trí, nguồn gốc, cấu trúc hay thi pháp, một số nhà

nghiên cứu còn chú ý bình giá về nội dung cũng như nghệ thuật của truyện thơ, tiêu

biểu có các ý kiến của Hà Văn Thư, Hoàng Tiến Tựu, Phan Đăng Nhật…

Năm 1962, trong điều kiện nƣớc nhà kháng chiến chống Mỹ, tƣ liệu thiếu

thốn, các nhà nghiên cứu ở Viện Văn học trong đó có Hà Văn Thƣ vẫn dành nhiều

8

tâm sức cho văn học dân tộc ít ngƣời: “Các truyện thơ dài từ năm bảy trăm cho tới

trên dƣới hai nghìn câu cũng có khá nhiều và phần lớn đều ca ngợi những mối tình

chung thủy […]. Yêu nhau phải mong đến cái chết mới đƣợc gần nhau, cái kết cục bi

thảm của đôi nhân vật trong truyện đã làm rơi không biết bao nhiêu nƣớc mắt. Và,

những truyện thơ trữ tình này đã tố cáo một xã hội ngột ngạt đầy rẫy những phong tục

tập quán lạc hậu” [134, tr.11]. Nhận định trên có tính chất định hƣớng cho công trình

nghiên cứu truyện thơ về phƣơng diện đề tài.

Cùng nhiều học giả khác, trong chuyên luận về văn học các dân tộc thiểu số

Việt Nam, nhà nghiên cứu Phan Đăng Nhật cũng ủng hộ ý kiến trên. Ông khẳng định:

“Về mặt nội dung, vấn đề trung tâm của các truyện tình yêu là cuộc sống đau khổ của

những trai gái bị thất bại trong tình yêu do xã hội cũ gây nên. Đại diện cho xã hội bất

công thƣờng là bố mẹ, là những ngƣời trực tiếp chịu trách nhiệm gả bán […] Vua

quan phìa tạo đã thực sự là kẻ đối lập, cƣớp cô gái đẹp và gây nên bi kịch tình yêu bất

hạnh. Sự cƣỡng bức, cƣớp đoạt phá phách của xã hội chứ không phải là sự phản bội

của một trong những ngƣời là nguyên nhân gây nên đau khổ”. Ông nhấn mạnh thêm

vai trò của nhân vật nữ với kết cục của những mối tình ấy: “đôi trai gái trong truyện

thơ tình yêu của các dân tộc thiểu số một mực kiên tâm chờ đợi, theo đuổi, bảo vệ và

còn đấu tranh để giành lại hạnh phúc đã bị cƣớp mất. Trong đó vai trò của ngƣời phụ

nữ rất quan trọng…” [95, tr.175].

Truyện thơ không tồn tại riêng lẻ, trong quá trình phát triển của mình, nó tiếp

thu kế thừa các thể loại khác theo kiểu liên kết dọc. Nhà nghiên cứu Hoàng Tiến Tựu

nhận xét: “Về nội dung cũng nhƣ hình thức nghệ thuật, truyện thơ về đề tài tình yêu

các dân tộc ít ngƣời đã kế thừa và phát triển truyền thống của thơ ca trữ tình, đặc biệt

là dân ca tình yêu của các dân tộc” [150, tr.296]. Ông kết luận: “Có nhiều nét đặc sắc

và đáng chú ý nhất là những truyện thơ về đề tài tình yêu và hôn nhân, tuy cốt truyện

đơn giản nhƣng rất giàu chất trữ tình, giàu chất thơ, đặc biệt là sự phô diễn, thể hiện

thế giới nội tâm nhân vật” [150, tr.296].

Nhƣ vậy, ba ý kiến trên đều thống nhất ở một điểm rằng, truyện thơ có ba đề

tài chủ yếu: Tình yêu lứa đôi thủy chung, mâu thuẫn gia đình, tố cáo xã hội ngột ngạt,

lạc hậu. Riêng Hoàng Tiến Tựu có thêm những gợi ý cho phƣơng diện nghệ thuật thể

9

hiện cốt truyện của truyện thơ: thông qua thế giới nội tâm. Đây là những gợi ý cơ bản

về phƣơng diện ngôn ngữ nhân vật.

Từ những nhận định về truyện thơ các dân tộc nói chung, chúng tôi tiến hành

tìm hiểu những đánh giá xung quanh truyện thơ dân tộc Thái.

2.2.2. Truyện thơ dân tộc Thái

Truyện thơ dân tộc Thái là thể loại tồn tại dƣới hai hình thức truyền miệng

và viết; diễn đạt bằng văn vần, có cốt truyện, của dân tộc Thái ở Việt Nam… so

với truyện cổ và dân ca, truyện thơ Thái có quy mô hơn hẳn về dung lƣợng tác

phẩm, về tầm khái quát các vấn đề xã hội đƣợc phản ánh, về nghệ thuật xây dựng

hình tƣợng văn học.

Qua nhiều chuyến đi thực tế tới các thƣ viện địa phƣơng nơi có đồng bào Thái

cƣ trú bao gồm Hòa Bình, Sơn La, Lai Châu, Điện Biên, Thanh Hóa,… nghiên cứu

sinh cho rằng, lực lƣợng học giả làm công tác nghiên cứu chuyên biệt về văn học

Thái bao gồm hoạt động sưu tầm, biên soạn, đánh giá, hệ thống hóa còn rất mỏng,

thành tựu cũng khá khiêm tốn. Quan tâm sớm nhất, tính theo thời gian lịch sử, năm

1957, truyện thơ dân gian Xống chụ xôn xao do Điêu Chính Ngâu thực hiện đƣợc

xuất bản ở Hà Nội. Năm 1960, Mạc Phi, Hà Hem, Lò Văn Cậy khảo đính Xống chụ

xôn xao có tìm thấy một bản dài hơn. Đến năm 1964, nhân dân địa phƣơng đã tìm

thấy nhiều bản sách cổ. Nhƣng tất cả các bản sách này “đều không có ghi một chỉ dẫn

nào về chủ sách, ngƣời chép sách, sách sao theo bản nào, đƣợc tiến hành tại đâu, ngày

tháng nào?” [101, tr.7].

Sách văn học chuyên biệt đầu tiên có tính chất nghiên cứu về truyện thơ dân

tộc Thái mang tên Tìm hiểu văn học dân tộc Thái Việt Nam của Cầm Cƣờng. Công

trình đƣợc tiến hành từ năm 1993. Ông đã biên soạn và trích đăng một số truyện thơ

Thái tiêu biểu viết về chủ đề lịch sử xã hội và tình yêu nhƣ Chương Han, Xống chụ

xon xao, Khun Lú - Náng Ủa… trên tinh thần tự hào dân tộc và trân trọng di sản

truyền thống của cha ông để lại. Đây là công trình lấy việc sƣu tầm, biên soạn, giới

thiệu làm trọng tâm. Trong cuốn sách, ngoài lời giới thiệu ngắn gọn, khái quát thì

không thấy tác giả so sánh truyện thơ Thái với truyện thơ Nôm dân tộc Kinh. Ông

quan niệm “truyện thơ, thơ ca nói chung - sự nở rộ của văn học thành văn của dân tộc