Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn để xây dựng tiêu chuẩn thông tin-tư liệu: khổ mẫu thư mục, tên và mã địa danh Việt Nam và cơ quan thông tin-tư liệu Việt Nam dùng trong lưu trữ và trao đổi thông tin

Bé Khoa häc vµ C«ng nghÖ

Trung t©m Th«ng tin Khoa häc vµ C«ng nghÖ Quèc gia

®Ò tµi nghiªn cøu cÊp bé:

Nghiªn cøu c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn

®Ó x©y dùng tiªu chuÈn th«ng tin - t−

liÖu: Khæ mÉu th− môc, tªn vµ m· ®Þa

danh ViÖt Nam, vµ c¬ quan th«ng tin -

t− liÖu ViÖt Nam dïng trong l−u tr÷

vµ trao ®æi th«ng tin

B¸o c¸o tæng kÕt

Chñ nhiÖm ®Ò tµi: Ths. Cao Minh KiÓm

6366

12/5/2007

Hµ Néi, 3/2007

Bé Khoa häc vµ C«ng nghÖ

Trung t©m Th«ng tin Khoa häc vµ C«ng nghÖ Quèc gia

®Ò tµi nghiªn cøu cÊp bé:

"Nghiªn cøu c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn ®Ó x©y

dùng tiªu chuÈn th«ng tin - t− liÖu: Khæ mÉu

th− môc, tªn vµ m∙ ®Þa danh ViÖt Nam, vµ c¬

quan th«ng tin - t− liÖu ViÖt Nam dïng trong

l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin"

B¸o c¸o tæng kÕt

Chñ nhiÖm ®Ò tµi: Ths. Cao Minh KiÓm

C¸n bé phèi hîp: Ths. NguyÔn ThÞ H¹nh

KS. NguyÔn ThÞ Xu©n B×nh

CN. Ng« Ngäc Hµ

Hµ Néi, 3/2007

1

Môc lôc

Môc lôc..................................................................................................... 1

B¶ng ch÷ viÕt t¾t................................................................................ 5

PhÇn I. Nh÷ng th«ng tin chung ................................................... 6

1. Sù cÇn thiÕt cña ®Ò tµi............................................................................ 6

2. C¨n cø ph¸p lý thùc hiÖn ®Ò tµi ............................................................. 7

3. Môc tiªu nghiªn cøu.............................................................................. 7

4. Néi dung nghiªn cøu ............................................................................. 7

5. S¶n phÇm cña ®Ò tµi............................................................................... 8

6. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ....................................................................... 8

7. CÊu tróc cña b¸o c¸o ............................................................................. 9

7. Nh÷ng ng−êi tham gia thùc hiÖn chÝnh ................................................. 9

PhÇn II. KÕt qu¶ nghiªn cøu ......................................................... 10

I. Tæng quan hiÖn tr¹ng tiªu chuÈn ho¸ vµ nghiªn

cøu tiªu chuÈn ho¸ liªn quan ®Õn khæ mÉu d÷ liÖu

th− môc, viÕt tªn vµ m∙ ®Þa danh, viÕt tªn vµ m∙ c¬

quan th«ng tin - t− liÖu ............................................................... 10

1.1 HiÖn tr¹ng tiªu chuÈn ho¸ trong lÜnh vùc th«ng tin - t− liÖu ............. 10

1.1.1 T×nh h×nh ban hµnh TCVN trong lÜnh vùc th«ng tin - t− liÖu..... 10

1.1.2 Tµi liÖu quy chuÈn trong lÜnh vùc th«ng tin - t− liÖu................. 11

1.1.3. HiÖn tr¹ng ¸p dông tiªu chuÈn vÒ th«ng tin - t− liÖu................ 12

1.1.4. C«ng t¸c tæ chøc vÒ tiªu chuÈn ho¸........................................... 13

1.2 T×nh h×nh nghiªn cøu vÒ tiªu chuÈn ho¸ vÒ khæ mÉu th− môc, viÕt

tªn vµ m· ®Þa danh, viÕt tªn vµ m· c¬ quan .................................. 13

II. Tiªu chuÈn ho¸ vÒ khæ mÉu d÷ liÖu th− môc................ 16

2.1. Kh¸i niÖm MARC vµ c¸c khæ mÉu MARC...................................... 16

2.1.1 Kh¸i niÖm MARC ...................................................................... 16

2.1.2 Khæ mÉu USMARC ................................................................... 17

2.1.3 Khæ mÉu UNIMARC ................................................................. 18

2.1.4. Nh÷ng khæ mÉu MARC kh¸c.................................................... 21

2.2. Khæ mÉu MARC21 .......................................................................... 23

2.2.1 Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña MARC21............................................. 23

2

2.2.2 CÊu tróc biÓu ghi MARC21 ....................................................... 24

2.2.3 Nh÷ng lo¹i khæ mÉu MARC21 .................................................. 29

2.2.4. So s¸nh MARC21 víi UNIMARC............................................ 34

2.3 Sö dông chuÈn trong øng dông MARC21 trªn thÕ giíi vµ ViÖt Nam35

2.3.1. C¸c chuÈn sö dông trong khæ mÉu MARC21 nãi chung .......... 35

2.3.2. ChuÈn m« t¶ th− môc ................................................................ 37

2.3.3 ChuÈn cho c¸c tr−êng sè chuÈn.................................................. 38

2.3.4. ChuÈn sö dông cho mét sè tr−êng kh¸c .................................... 39

2.4. Kh¶o s¸t t×nh h×nh sö dông khæ mÉu th− môc vµ khæ mÉu

MARC21 ë ViÖt Nam ................................................................... 40

2.4.1 Khæ mÉu cho d÷ liÖu th− môc trong x©y dùng CSDL................ 40

2.4.2. T×nh h×nh sö dông khæ mÉu MARC21 ë ViÖt Nam .................. 41

III. Tiªu chuÈn ho¸ trong viÕt tªn vµ m∙ ®Þa danh

viÖt Nam ................................................................................................. 45

3.1. KÕt qu¶ ®iÒu tra hiÖn tr¹ng viÕt ®Þa danh trong hÖ thèng c¸c c¬

quan th«ng tin t− liÖu ViÖt Nam .................................................. 46

3.2. HiÖn tr¹ng viÕt tªn vµ m· ®Þa danh ViÖt Nam trong trong mét sè

v¨n b¶n hiÖn hµnh ......................................................................... 48

3.2.1 V¨n b¶n vµ tµi liÖu quy chuÈn quy ®Þnh viÕt tªn vµ m· ®Þa

danh trong hÖ thèng c¸c tæ chøc th«ng tin - t− liÖu .................. 48

3.2.2 V¨n b¶n vµ tµi liÖu quy chuÈn quy ®Þnh viÕt ®Þa danh vµ m·

®Þa danh ngoµi hÖ thèng c¸c tæ chøc th«ng tin - t− liÖu............ 51

3.2.3. NhËn xÐt chung vÒ c¸c tiªu chuÈn/quy ®Þnh viÕt ®Þa danh ViÖt

Nam........................................................................................... 55

3.3. §Æc ®iÓm viÕt tªn vµ m· ®Þa danh ViÖt Nam trong biÓu ghi

MARC21....................................................................................... 56

3.3.1 Nghiªn cøu thèng kª c¸c tr−êng trong biÓu ghi MARC21 cã

liªn quan ®Õn ®Þa danh .............................................................. 56

3.3.3. NhËn xÐt vÒ viÕt ®Þa danh vµ m· ®Þa danh trong biÓu ghi

MARC21................................................................................... 62

3.4. Nghiªn cøu c¸c tiªu chuÈn vµ quy ®Þnh viÕt ®Þa danh cña ISO vµ

mét sè n−íc ph¸t triÓn................................................................... 63

3.4.1. Tiªu chuÈn ®Þa danh cña Tæ chøc Tiªu chuÈn Quèc tÕ ............. 64

3.4.2.Tiªu chuÈn ®Þa danh cña Hoa Kú ............................................... 65

3.4.3. Tiªu chuÈn ho¸ vÒ ®Þa danh cña Cana®a ................................... 66

3

3.4.4. Tiªu chuÈn ho¸ vÒ ®Þa danh cña ¤xtralia.................................. 67

3.4.5. NhËn xÐt vÒ tiªu chuÈn vµ quy ®Þnh viÕt ®Þa danh vµ m· ®Þa

danh ë n−íc ngoµi ..................................................................... 68

3.4.6. KiÕn nghÞ vÒ tiªu chuÈn ho¸ viÕt ®Þa danh vµ m· ®Þa danh....... 69

IV. Tiªu chuÈn ho¸ trong viÕt tªn vµ m∙ c¬ quan, tæ

chøc th«ng tin - t− liÖu ViÖt Nam ........................................... 70

4.1. KÕt qu¶ ®iÒu tra hiÖn tr¹ng viÕt tªn c¬ quan th«ng tin - t− liÖu........ 70

4.1.1 VÒ tªn gäi cña c¬ quan th«ng tin - t− liÖu.................................. 71

4.1.2. VÒ h×nh thøc viÕt tªn c¬ quan th«ng tin - t− liÖu..................... 73

4.1.3 ViÕt tªn, viÕt t¾t vµ m· c¬ quan th«ng tin - t− liÖu trong CSDL

vµ Ên phÈm th«ng tin................................................................. 74

4.1.4. NhËn xÐt vµ kiÕn nghÞ ............................................................... 76

4.2. HiÖn tr¹ng viÕt tªn vµ m· c¬ quan trong c¸c v¨n b¶n hiÖn hµnh...... 77

4.3. §Æc ®iÓm viÕt tªn c¬ quan th«ng tin - t− liÖu ViÖt Nam trong

MARC21....................................................................................... 79

4.3.1 C¬ quan th«ng tin - t− liÖu ViÖt Nam lµ ®¬n vÞ s¶n sinh tµi liÖu 79

4.3.2. C¬ quan th«ng tin - t− liÖu lµ néi dung/chñ ®Ò cña tµi liÖu

KHCN ....................................................................................... 80

4.3.3. C¬ quan th«ng tin - t− liÖu lµ c¬ quan xuÊt b¶n/ph¸t hµnh tµi

liÖu............................................................................................. 81

4.3.4. C¬ quan th«ng tin - t− liÖu lµ c¬ quan xö lý th«ng tin ®ång

thêi lµ n¬i l−u tr÷ tµi liÖu........................................................... 82

4.3.5. NhËn xÐt vµ kiÕn nghÞ ............................................................... 83

4.4 Nghiªn cøu c¸c tiªu chuÈn vµ quy ®Þnh viÕt tªn vµ m· c¬ quan

th«ng tin - t− liÖu cña ISO vµ mét sè n−íc ph¸t triÓn ................... 84

4.4.1. C¸c tiªu chuÈn vµ quy ®Þnh viÕt tªn vµ m· c¬ quan, tæ chøc

cña ISO...................................................................................... 84

4.4.2. Quy ®Þnh cña Trung t©m Th− viÖn §iÖn tö Trùc tuyÕn OCLC . 87

4.4.3. Tiªu chuÈn/quy ®Þnh cña mét sè n−íc ph¸t triÓn ...................... 88

4.4.4. NhËn xÐt vµ kiÕn nghÞ ............................................................... 93

5.1. X©y dùng néi dung khoa häc cho TCVN vÒ khæ mÉu d÷ liÖu th−

môc................................................................................................ 95

5.1.1. Lùa chän khæ mÉu d÷ liÖu th− môc lµm tiªu chuÈn.................. 95

5.1.2. §Ò xuÊt néi dung khoa häc cho TCVN vÒ khæ mÉu th− môc ... 98

4

5.2. §Ò xuÊt néi dung khoa häc cho TCVN vÒ viÕt ®Þa danh vµ m· ®Þa

danh ViÖt Nam ............................................................................179

5.3. §Ò xuÊt néi dung khoa häc cho TCVN vÒ c¸ch viÕt tªn vµ m· c¬

quan th«ng tin-t− liÖu ViÖt Nam .................................................185

KÕt luËn ...............................................................................................193

VÒ khæ mÉu MARC cho d÷ liÖu th− môc..............................................193

VÒ viÕt tªn vµ m· ®Þa danh ViÖt Nam ...................................................193

VÒ viÕt tªn vµ m· c¬ quan th«ng tin-t− liÖu ..........................................194

Tµi liÖu tham kh¶o.........................................................................195

Phô lôc 1. Gi¶i thÝch thuËt ng÷ cho TCVN khæ mÉu d÷ liÖu th− môc ..200

Phô lôc 2. §Þa danh ViÖt Nam: TØnh vµ QuËn/huyÖn............................204

Phô lôc 3. §Þa danh phi hµnh chÝnh ViÖt Nam......................................213

Phô lôc 4. M· 3 ký tù cho tØnh vµ thµnh phè trùc thuéc trung −¬ng.....216

Phô lôc 5. Danh s¸ch m· cho mét sè c¬ quan th«ng tin-T− liÖu ViÖt

Nam.............................................................................................217

5

B¶ng ch÷ viÕt t¾t

AACR 2 Quy t¾c Biªn môc Anh Mü, lÇn xuÊt b¶n 2

(Anglo-American Cataloguing Rule Second edition)

ASCII B¶ng m· chuÈn Hoa Kú cho trao ®æi th«ng tin

(American Standard Code for Information Interchange)

CSDL C¬ së d÷ liÖu

ISIL Ký hiÖu nhËn d¹ng chuÈn quèc tÕ dïng cho c¸c th− viÖn vµ

c¬ quan tæ chøc liªn quan

(International Standard Identifiers for Libraries and related

organisations)

ISBD M« t¶ th− môc chuÈn quèc tÕ

(International Standard Bibliographic Description)

ISO Tæ chøc Tiªu chuÈn Quèc tÕ

(International Standard Organisation)

KH&CN Khoa häc vµ c«ng nghÖ

KHCNMT Khoa häc, C«ng nghÖ vµ M«i tr−êng

MARC Biªn môc ®äc m¸y

(MAchine Readable Cataloguing)

TCVN Tiªu chuÈn ViÖt Nam

TVQH Th− viÖn Quèc héi

6

PhÇn I. Nh÷ng th«ng tin chung

1. Sù cÇn thiÕt cña ®Ò tµi

ViÖc øng dông m¸y tÝnh ®iÖn tö vµo ho¹t ®éng th«ng tin - t− liÖu trªn

thÕ giíi ®· dÉn ®Õn sù ra ®êi cña Biªn môc m¸y tÝnh ®äc ®−îc (MARC). ViÖc

tu©n thñ c¸c tiªu chuÈn MARC ®· lµm cho c¸c c¬ quan th«ng tin - t− liÖu ë

kh¾p n¬i trªn thÕ giíi cã thÓ trao ®æi dÔ dµng c¸c biÓu ghi th− môc, thóc ®Èy

qu¸ tr×nh tin häc ho¸ trong ho¹t ®éng th«ng tin - t− liÖu. NhiÒu n−íc trªn thÕ

giíi ®· sö dông khæ mÉu MARC víi nh÷ng phiªn b¶n kh¸c nhau tuú theo ®Æc

thï cña m×nh ®Ó xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin (nh− USMARC (Hoa Kú),

UKMARC (Anh), UNIMARC, BABINAT (Ph¸p), CCF, CCF BIEF, v.v..).

ViÖc ¸p dông MARC sÏ kh«ng thÓ hoµn thiÖn nÕu thiÕu c¸c quy t¾c vµ

m· ®i kÌm, trong ®ã ®Þa danh vµ tªn tæ chøc lµ nh÷ng thµnh phÇn cã ý nghÜa

quan träng vµ ®−îc sö dông kh¸ th−êng xuyªn. NhiÒu n−íc trªn thÕ giíi, nh−

Hoa Kú, Ph¸p, Cana®a, ®· hoµn thiÖn c¸c c«ng cô nµy, thËm chÝ cßn x©y dùng

c¶ nh÷ng CSDL tra cøu tªn vµ m· c¬ quan, ®Þa danh.

ë ViÖt Nam, tuy c«ng t¸c tin häc ho¸ ®· b¾t ®Çu tõ nh÷ng n¨m 80 cña

thÕ kû tr−íc víi viÖc x©y dùng c¸c CSDL th− môc, nh−ng v× nhiÒu lý do kh¸c

nhau, c¸c CSDL th− môc ë ViÖt Nam mang tÝnh côc bé, kh«ng thèng nhÊt.

§iÒu nµy cã ¶nh h−ëng kh«ng nhá ®Õn sù thèng nhÊt trong xö lý, l−u tr÷ vµ

trao ®æi th«ng tin. NhËn thøc ®−îc ®iÒu nµy, t¹i mét sè héi th¶o khoa häc gÇn

®©y, céng ®ång th«ng tin - t− liÖu ViÖt Nam ®· nhÊt trÝ khuyÕn nghÞ dïng khæ

mÉu MARC nh− mét c«ng cô chuÈn ®Ó x©y dùng CSDL th− môc. Thùc tÕ,

nh÷ng n¨m gÇn ®©y, mét sè c¬ quan th«ng tin, th− viÖn ViÖt Nam ®· ¸p dông

MARC21 ®Ó x©y dùng CSDL th− môc, song ®Ó phï hîp víi ®Æc thï ng«n ng÷

vµ hoµn c¶nh biªn môc ë ViÖt Nam ®ßi hái ph¶i cã TCVN vÒ khæ mÉu th−

môc vµ c¸c c«ng cô hç trî, mµ ®Æc biÖt lµ tªn vµ m· ®Þa danh ViÖt Nam, tªn vµ

m· c¬ quan th«ng tin - t− liÖu ViÖt Nam.

GÇn ®©y ®· cã ®Ò tµi nghiªn cøu vÒ tiªu chuÈn ho¸ ho¹t ®éng th«ng tin

- t− liÖu song chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò chung cña tiªu chuÈn ho¸, ®Ò

xuÊt c¸c tiªu chuÈn cÇn ban hµnh, t×m hiÓu chuÈn siªu d÷ liÖu dublin core,

hoµn thiÖn mét b−íc khung ®Ò môc hÖ thèng th«ng tin KH&CN quèc gia. Tuy

nhiªn, vÊn ®Ò x©y dùng TCVN cho khæ mÉu th− môc ch−a ®−îc ®Ò cËp trong

néi dung ®Ò tµi cßn viÖc x©y dùng TCVN viÕt ®Þa danh vµ m· ®Þa danh, viÕt

tªn vµ m· tæ chøc th«ng tin KH&CN míi chØ ®−îc ®Ò cËp mét c¸ch s¬ l−îc..

V× thÕ cÇn thiÕt ph¶i cã ®Ò tµi nghiªn cøu ®Ó x©y dùng dùng néi dung

khoa häc cho viÖc ban hµnh TCVN vÒ khæ mÉu th− môc, vÒ viÕt ®Þa danh vµ

m· ®Þa danh, viÕt tªn vµ m· c¬ quan, phôc vô viÖc sö dông thèng nhÊt trong hÖ

thèng ®Ó tr¸nh ®−îc t×nh tr¹ng thiÕu thèng nhÊt nh− ®· x¶y ra trong lÞch sö tin

häc ho¸ ho¹t ®éng th«ng tin - t− liÖu tr−íc ®©y.

7

2. C¨n cø ph¸p lý thùc hiÖn ®Ò tµi

§Ò tµi ®−îc thùc hiÖn trªn c¬ së c¸c c¨n cø ph¸p lý sau:

- QuyÕt ®Þnh sè 172/Q§-BKHCN ngµy 21/2/2005 cña Bé tr−ëng Bé

KH&CN vÒ viÖc giao dù to¸n ng©n s¸ch nhµ n−íc n¨m 2005 cho Trung t©m

Th«ng tin KH&CN Quèc gia;

- Biªn b¶n cña Héi ®ång KH&CN xÐt duyÖt ®Ò c−¬ng ®Ò tµi cÊp bé

thµnh lËp theo QuyÕt ®Þnh sè 1537/Q§-BKHCN ngµy 15/6/2005 cña Bé

tr−ëng Bé KH&CN;

- QuyÕt ®Þnh sè 1951/Q§-BKHCN ngµy 4/8/2005 cña Bé tr−ëng Bé

KH&CN vÒ viÖc phª duyÖt ®Ò tµi nghiªn cøu cÊp bé n¨m 2005 cña Trung t©m

Th«ng tin KH&CN Quèc gia;

- Hîp ®ång thùc hiÖn ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc vµ ph¸t triÓn cÊp bé

thùc hiÖn n¨m 2005 sè 03/H§/§T ngµy 5/8/2005 gi÷a Bé KHCN (do «ng

TrÇn Kh¸nh, Phã Ch¸nh v¨n phßng lµm ®¹i diÖn) vµ «ng Cao Minh KiÓm, chñ

nhiÖm ®Ò tµi;

3. Môc tiªu nghiªn cøu

§Ò tµi nghiªn cøu nh»m ®¹t c¸c môc tiªu nh− sau:

- §Ò xuÊt néi dung khoa häc cho TCVN vÒ khæ mÉu th− môc

(MARC21) dïng trong l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin dïng cho c¸c c¬ quan

th«ng tin - t− liÖu ViÖt Nam;

- §Ò xuÊt Dù th¶o néi dung khoa häc cho biªn so¹n TCVN vÒ c¸ch viÕt

tªn vµ m· ®Þa danh ViÖt Nam dïng trong xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin.

- §Ò xuÊt Dù th¶o néi dung khoa häc cho biªn so¹n TCVN vÒ c¸ch viÕt

tªn vµ m· c¬ quan th«ng tin - t− liÖu ViÖt Nam.

4. Néi dung nghiªn cøu

Theo ®Ò c−¬ng ®−îc duyÖt, ®Ò tµi ph¶i thùc hiÖn c¸c néi dung nghiªn

cøu sau:

(1). Nghiªn cøu t×nh h×nh thÕ giíi vÒ:

• Khæ mÉu MARC21 vµ viÖc sö dông.

• ViÕt tªn vµ m· ®Þa danh

• ViÕt tªn vµ m· c¬ quan th«ng tin - t− liÖu.

(2) §iÒu tra, kh¶o s¸t hiÖn tr¹ng c¸c c¬ quan th«ng tin-t− liÖu ViÖt Nam

vÒ:

• Sö dông khæ mÉu MARC21

• ViÕt ®Þa danh ViÖt Nam

8

• ViÕt tªn c¬ quan th«ng tin-t− liÖu ViÖt Nam.

(3) Nghiªn cøu c¸c quy ®Þnh, tiªu chuÈn ViÖt Nam hiÖn cã vÒ:

• Khæ mÉu th− môc

• ViÕt ®Þa danh ViÖt Nam

• ViÕt tªn c¬ quan th«ng tin-t− liÖu ViÖt Nam.

(4) Nghiªn cøu c¸c ®Æc thï cña ViÖt Nam:

• Trong viÖc sö dông MARC.

• Trong viÖc viÕt tªn vµ m· ®Þa danh

• Trong viÖc viÕt tªn vµ m· c¬ quan th«ng tin, t− liÖu.

(5) §Ò xuÊt :

• Néi dung c¬ b¶n cña TCVN vÒ khæ mÉu th− môc dïng cho c¬

quan th«ng tin- t− liÖu KH&CN ViÖt Nam (MARC21).

• Dù th¶o néi dung khoa häc vÒ c¸ch viÕt tªn vµ m· ®Þa danh ViÖt

Nam.

• Dù th¶o néi dung khoa häc vÒ c¸ch viÕt tªn vµ m· c¬ quan th«ng

tin, t− liÖu ViÖt Nam.

5. S¶n phÇm cña ®Ò tµi

Theo Hîp ®ång thùc hiÖn ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc vµ ph¸t triÓn cÊp

bé thùc hiÖn n¨m 2005 sè 03/H§/§T ngµy 5/8/2005 ký gi÷a «ng TrÇn Kh¸nh,

Phã Ch¸nh v¨n phßng Bé, vµ «ng Cao Minh KiÓm, §Ò tµi cã c¸c s¶n phÈm

sau:

- B¸o c¸o tæng kÕt kÕt qu¶ KH&CN cña ®Ò tµi;

- Néi dung c¬ b¶n cña TCVN vÒ khæ mÉu th− môc dµnh cho c¸c c¬

quan th«ng tin-t− liÖu;

- Dù th¶o néi dung khoa häc cña TCVN vÒ c¸ch viÕt tªn vµ m· ®Þa danh

ViÖt Nam dïng trong l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin;

- Dù th¶o néi dung khoa häc cña TCVN vÒ c¸ch viÕt tªn vµ m· c¬ quan

th«ng tin - t− liÖu dïng trong l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin.

6. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi, ®Ò tµi ®· ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p

nghiªn cøu c¬ b¶n sau:

- Nghiªn cøu tµi liÖu

- Ph−¬ng ph¸p chuyªn gia (pháng vÊn, lÊy ý kiÕn chuyªn gia, héi th¶o).

9

- §iÒu tra, kh¶o s¸t thùc tÕ.

7. CÊu tróc cña b¸o c¸o

B¸o c¸o gåm c¸c phÇn sau:

PhÇn 1. Nh÷ng vÊn ®Ò chung

PhÇn 2. KÕt qu¶ nghiªn cøu

• I. Tæng quan hiÖn tr¹ng tiªu chuÈn ho¸ vµ nghiªn cøu tiªu

chuÈn ho¸ liªn quan ®Õn khæ mÉu d÷ liÖu th− môc, viÕt tªn

vµ m· ®Þa danh, viÕt tªn vµ m· c¬ quan th«ng tin -t− liÖu

• II. Tiªu chuÈn ho¸ vÒ khæ mÉu d÷ liÖu th− môc

• III. Tiªu chuÈn ho¸ trong viÖc viÕt tªn vµ m· ®Þa danh viÖt

Nam

• IV. Tiªu chuÈn ho¸ trong viÕt tªn vµ m· c¬ quan, tæ chøc

th«ng tin- t− liÖu ViÖt Nam

• §Ò xuÊt néi dung khoa häc cho c¸c Tiªu chuÈn ViÖt Nam

vÒ khæ mÉu th− môc, viÕt tªn vµ m· ®Þa danh ViÖt Nam vµ

viÕt tªn vµ m· c¬ quan th«ng tin, t− liÖu ViÖt Nam

KÕt luËn

Tµi liÖu tham kh¶o

Phô lôc

7. Nh÷ng ng−êi tham gia thùc hiÖn chÝnh

§Ò tµi ®−îc thùc hiÖn víi sù tham gia cña nhiÒu c¸n bé nghiªn cøu,

trong ®ã nh÷ng ng−êi trùc tiÕp tham gia gåm:

ThS. Cao Minh KiÓm, Phã gi¸m ®èc, Trung t©m Th«ng tin KH&CN

Quèc gia, Chñ nhiÖm ®Ò tµi;

ThS. NguyÔn ThÞ H¹nh, Trung t©m Th«ng tin KH&CN Quèc gia;

KS. NguyÔn ThÞ Xu©n B×nh, Trung t©m Th«ng tin KH&CN Quèc gia;

CN. Ng« Ngäc Hµ, Tæng côc Tiªu chuÈn-§o l−êng-ChÊt l−îng

10

PhÇn II. KÕt qu¶ nghiªn cøu

I. Tæng quan hiÖn tr¹ng tiªu chuÈn ho¸ vµ

nghiªn cøu tiªu chuÈn ho¸ liªn quan ®Õn khæ

mÉu d÷ liÖu th− môc, viÕt tªn vµ m∙ ®Þa danh,

viÕt tªn vµ m∙ c¬ quan th«ng tin - t− liÖu

1.1 HiÖn tr¹ng tiªu chuÈn ho¸ trong lÜnh vùc th«ng

tin - t− liÖu

1.1.1 T×nh h×nh ban hµnh TCVN trong lÜnh vùc th«ng tin - t− liÖu

Tiªu chuÈn ho¸ cã vai trß quan träng trong ho¹t ®éng th«ng tin - t−

liÖu. Trong m«i tr−êng ®iÖn tö, tiªu chuÈn ho¸ cµng trë nªn quan träng bëi nã

lµ yÕu tè sèng cßn ®¶m b¶o cho hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c trao ®æi, qu¶n lý vµ

chia sÎ d÷ liÖu gi÷a c¸c hÖ thèng th«ng tin. Cã thÓ nhËn ®Þnh r»ng c«ng t¸c

tiªu chuÈn ho¸ trong lÜnh vùc th«ng tin - t− liÖu ë ViÖt Nam ®−îc b¾t ®Çu tõ

cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû tr−íc víi viÖc ban hµnh tiªu chuÈn TCVN

4523-88 "Ên phÈm th«ng tin. Ph©n lo¹i, cÊu tróc vµ tr×nh bµy". Cho ®Õn nay

ViÖt Nam ®· nghiªn cøu vµ ban hµnh mét sè tiªu chuÈn TCVN liªn quan ®Õn

th«ng tin - t− liÖu (xem B¶ng 1).

Víi sù ph¸t triÓn vµ øng dông cña m¸y tÝnh ®iÖn tö trong ho¹t ®éng

th«ng tin - t− liÖu, ngµy cµng cã nhiÒu d÷ liÖu xö lý theo ph−¬ng thøc ®iÖn tö,

t¹o ra khèi l−îng d÷ liÖu ®iÖn tö ®¸ng kÓ ®−îc l−u tr÷ trªn c¸c vËt mang tin

®iÖn tö, ®−îc ®−a lªn m¹ng ®Ó cung cÊp vµ chia sÎ th«ng tin. Ngµy 10/6/2002,

Thñ t−íng ®· ban hµnh quyÕt ®Þnh sè 72/2002/Q§-TTg vÒ viÖc thèng nhÊt

dïng bé m· c¸c ký tù ch÷ ViÖt theo tiªu chuÈn TCVN 6909-2001 trong trao

®æi d÷ liÖu gi÷a c¸c c¬ quan §¶ng vµ Nhµ n−íc, trong ®ã quy ®Þnh tõ ngµy

1/1/2003 thèng nhÊt dïng bé m· ký tù ch÷ ViÖt theo TCVN 6909-2001. ViÖc

chuyÓn ®æi c¸c c¬ së d÷ liÖu ®ang l−u tr÷ theo c¸c bé m· kh¸c víi TCVN

6909-2001 sÏ ®−îc thùc hiÖn tõng b−íc tuú theo tÝnh cÊp b¸ch, quy m«, ph¹m

vi phôc vô vµ nhu cÇu cña c¬ quan.

Nh»m thèng nhÊt viÖc viÕt m· thÓ hiÖn tªn n−íc vµ vïng l·nh thæ, ViÖt

Nam còng ®· ban hµnh TCVN 7217-1:2002 M· thÓ hiÖn tªn n−íc vµ vïng

l·nh thæ cña chóng. PhÇn 1. M· n−íc. Tiªu chuÈn nµy ®−îc biªn so¹n dùa

trªn tiªu chuÈn quèc tÕ ISO 3166-1:1997.

11

B¶ng 1. Danh môc mét sè TCVN liªn quan ®Õn lÜnh vùc th«ng tin

- t− liÖu.

Sè hiÖu tiªu chuÈn Tªn tiªu chuÈn N¨m

ban

hµnh

TCVN 4523-88 Ên phÈm th«ng tin: ph©n lo¹i, cÊu tróc vµ

tr×nh bµy

1988

TCVN 4524-88 Xö lý th«ng tin: tãm t¾t vµ chó gi¶i 1988

TCVN 4743-89 Xö lý th«ng tin: m« t¶ th− môc tµi liÖu:

nh÷ng yªu cÇu vµ quy t¾c

1989

TCVN 5453-1991 Ho¹t ®éng th«ng tin khoa häc vµ kü thuËt:

thuËt ng÷ vµ kh¸i niÖm

1991

TCVN 5697-1992 Ho¹t ®éng th«ng tin khoa häc vµ kü thuËt:

tõ vµ côm tõ xö dông trong m« t¶ th− môc

1992

TCVN 5698-1992 Ho¹t ®éng th«ng tin khoa häc vµ kü thuËt:

tõ vµ côm tõ tiÕng n−íc ngoµi sö dông trong

m« t¶ th− môc

1992

TCVN 6380: 1998 Th«ng tin - t− liÖu. M· sè tiªu chuÈn quèc

tÕ cho s¸ch (ISBN).

(Ban hµnh trªn c¬ së tiªu chuÈn ISO)

1998

TCVN 6381:1998 Th«ng tin - t− liÖu. M· sè tiªu chuÈn quèc

tÕ cho xuÊt b¶n phÈm nhiÒu kú (ISSN).

(Ban hµnh trªn c¬ së tiªu chuÈn ISO)

1998

TCVN 7420-1:2004 Th«ng tin - t− liÖu. Qu¶n lý hå s¬ 2004

TCVN 7539:2005 Th«ng tin - t− liÖu - Khæ mÉu MARC21

cho d÷ liÖu th− môc1

2005

1.1.2 Tµi liÖu quy chuÈn trong lÜnh vùc th«ng tin - t− liÖu

Cïng víi viÖc ban hµnh TCVN, hiÖn nay ViÖt Nam cßn cã nh÷ng tµi

liÖu quy chuÈn kh¸c ®−îc c¸c c¬ quan th«ng tin, th− viÖn biªn so¹n vµ ¸p

dông trong ph¹m vi m¹ng l−íi hoÆc c¬ quan. Nh÷ng tµi liÖu nµy th−êng lµ

nh÷ng quy ®Þnh, h−íng dÉn, v.v.. ®−îc biªn so¹n dùa trªn c¬ së tiªu chuÈn

quèc tÕ, tiªu chuÈn n−íc ngoµi. Nh÷ng tµi liÖu nµy ch−a ®−îc chÝnh thøc biªn

1

§©y lµ kÕt qu¶ cña ®Ò tµi "Nghiªn cøu c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn ®Ó x©y dùng tiªu chuÈn th«ng tin - t− liÖu:

Khæ mÉu th− môc, tªn vµ m· ®Þa danh ViÖt Nam, vµ c¬ quan th«ng tin - t− liÖu ViÖt Nam dïng trong l−u tr÷

vµ trao ®æi th«ng tin"

12

so¹n thµnh tiªu chuÈn liªn quan ®Õn trao ®æi d÷ liÖu trong c«ng t¸c th«ng tin -

t− liÖu. D−íi ®©y lµ mét sè tµi liÖu thuéc lo¹i nµy:

- "M« t¶ c¸c tr−êng vµ h−íng dÉn ®iÒn phiÕu nhËp tin cho c¸c c¬ së

d÷ liÖu t− liÖu sö dông CDS/ISIS"

Tµi liÖu nµy do Trung t©m Th«ng tin KH&CN Quèc gia biªn so¹n vµ ¸p

dông tõ n¨m 1992. Cã thÓ coi ®©y lµ mét d¹ng tµi liÖu quy chuÈn vÒ khæ mÉu

th− môc dïng cho xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin th− môc cho c¸c CSDL

sö dông ch−¬ng tr×nh CDS/ISIS. Ch−¬ng tr×nh CDS/ISIS khi trao ®æi d÷ liÖu sö

dông tiªu chuÈn quèc tÕ ISO 2709-1996 "Information and Documentation.

Format for Informationn Exchange". Do tiªu chuÈn ISO 2709 kh«ng quy ®Þnh

m· nh·n tr−êng do ®ã Trung t©m Th«ng tin KH&CN Quèc gia ®· quy ®Þnh

nh·n tr−êng cho khæ mÉu th− môc. Khæ mÉu nµy ®−îc sö dông kh¸ phæ biÕn

trong hÖ thèng c¸c c¬ quan th«ng tin ViÖt Nam trong thËp niªn 90 cña thÕ kỷ

XX.

- "MARC21 rót gän cho d÷ liÖu th− môc"

Tµi liÖu nµy do Trung t©m Th«ng tin KH&CN Quèc gia biªn so¹n dùa

trªn b¶n dÞch tµi liÖu MARC21 ®Çy ®ñ cña Th− viÖn Quèc héi Hoa Kú. Tµi

liÖu nµy ®−îc ban hµnh víi môc ®Ých phæ biÕn réng r·i viÖc ¸p dông MARC21

ë ViÖt Nam. Tuy nhiªn chóng ta ch−a ban hµnh tiªu chuÈn vÒ khæ mÉu th−

môc.

- "Tµi liÖu h−íng dÉn xö lý c¸c tr−êng cho CSDL sö dông

CDS/ISIS"

Tµi liÖu nµy do th− viÖn quèc gia biªn so¹n dïng cho c¸c th− viÖn

thuéc hÖ thèng th− viÖn c«ng céng. T−¬ng tù nh− tr−êng hîp trªn, Th− viÖn

Quèc gia ®· quy ®Þnh hÖ thèng nh·n tr−êng riªng cho khæ mÉu nµy.

ViÖn Th«ng tin Khoa häc X· héi thuéc Trung t©m Khoa häc X· héi vµ

Nh©n v¨n Quèc gia (nay lµ ViÖn Khoa häc X· héi ViÖt Nam) còng biªn so¹n

mét sè tµi liÖu cã tÝnh chÊt quy chuÈn vµ ¸p dông cho hÖ thèng c¸c c¬ quan

th«ng tin- t− liÖu thuéc ViÖn Khoa häc X· héi ViÖt Nam. Mét sè tµi liÖu gåm:

- "Quy t¾c miªu t¶ Ên phÈm theo tiªu chuÈn quèc tÕ ISBD";

- "Miªu t¶ tr−êng vµ ®iÒn phiÕu nhËp tin cho c¸c CSDL t− liÖu sö

dông ch−¬ng tr×nh CDS/ISIS"

- "BiÓu nhËp tin th− môc CSDL s¸ch dïng cho ch−¬ng tr×nh

CDS/ISIS". VÒ b¶n chÊt, tµi liÖu nµy ¸p dung tiªu chuÈn ISO 2709 nh−ng sö

dông nh·n tr−êng theo MARC21.

1.1.3. HiÖn tr¹ng ¸p dông tiªu chuÈn vÒ th«ng tin - t− liÖu

KÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi cÊp Bé do Ths. Phan Huy QuÕ chñ tr× ®·

cho thÊy:

13

- 41% c¬ quan th«ng tin - t− liÖu ®−îc kh¶o s¸t ®· ¸p dông tiªu chuÈn

TCVN vÒ th«ng tin - t− liÖu;

- 33% sè c¬ quan ®−îc kh¶o s¸t ®· tõng ¸p dông c¸c tiªu chuÈn TCVN

vÒ th«ng tin - t− liÖu;

- 21% sè c¬ quan kh«ng biÕt vÒ sù cã mÆt cña TCVN vÒ th«ng tin- t−

liÖu.

Bªn c¹nh viÖc ¸p dông TCVN, c¸c c¬ quan th«ng tin - t− liÖu ViÖt Nam

còng quan t©m ®Õn ¸p dông chuÈn quèc tÕ vµ cña n−íc ngoµi vµo ho¹t ®éng

th«ng tin - t− liÖu cña m×nh.

Héi th¶o quèc gia "T¨ng c−êng c«ng t¸c tiªu chuÈn ho¸ trong ho¹t ®éng

th«ng tin - t− liÖu", tæ chøc t¹i Hµ Néi, tõ ngµy 16-17/11/2006 ®· cho thÊy vÊn

®Ò tiªu chuÈn ho¸ trong lÜnh vùc th«ng tin - t− liÖu tuy ®· ®−îc quan t©m song

cßn nhiÒu bÊt cËp.

1.1.4. C«ng t¸c tæ chøc vÒ tiªu chuÈn ho¸

§Ó t¨ng c−êng c«ng t¸c tiªu chuÈn ho¸ trong ho¹t ®éng th«ng tin - t−

liÖu, ngµy 14/7/2004, Tæng côc tr−ëng Tæng côc Tiªu chuÈn - §o l−êng - ChÊt

l−îng ®· ký QuyÕt ®Þnh sè 414/T§C-Q§ thµnh lËp Ban kü thuËt tiªu chuÈn

TCVN/TC 46 : Th«ng tin-t− liÖu. TiÓu ban TCVN/TC 46 bao gåm ®¹i diÖn cña

nhiÒu tæ chøc th«ng tin - t− liÖu. Ban tiªu chuÈn TCVN/TC 46 cã nhiÖm vô

nghiªn cøu x©y dùng vµ ban hµnh nh÷ng tiªu chuÈn liªn quan ®Õn ho¹t ®éng

th«ng tin - t− liÖu ë ViÖt Nam. Sù ra ®êi cña Ban tiªu chuÈn TCVN/TC 46 gãp

phÇn quan träng vµo c«ng t¸c tiªu chuÈn ho¸ ho¹t ®éng th«ng tin - t− liÖu.

1.2 T×nh h×nh nghiªn cøu vÒ tiªu chuÈn ho¸ vÒ khæ mÉu

th− môc, viÕt tªn vµ m· ®Þa danh, viÕt tªn vµ m· c¬

quan

§Ó ®¶m b¶o c¬ së lý luËn cho c«ng t¸c ban hµnh tiªu chuÈn phôc vô

ho¹t ®éng tiªu chuÈn ho¸ trong lÜnh vùc th«ng tin- t− liÖu nãi chung, vÊn ®Ò

tiªu chuÈn ho¸ khæ mÉu th− môc, viÕt tªn vµ m· ®Þa danh, viÕt tªn vµ m· c¬

quan th«ng tin KH&CN dïng trong trao ®æi th«ng tin nãi chung.

Nh÷ng ®Ò tµi nghiªn cøu vÒ tiªu chuÈn ho¸ khæ mÉu th− môc kh«ng

nhiÒu.

N¨m 1999, t¸c gi¶ Vò V¨n S¬n vµ céng t¸c viªn ®· tiÕn hµnh nghiªn

cøu khæ mÉu trong khu«n khæ ®Ò tµi cÊp Trung t©m Th«ng tin KH&CN Quèc

gia "Nghiªn cøu dù th¶o khæ mÉu chung cho c¸c c¬ quan th«ng tin vµ th−

viÖn". §Ò tµi ®· nghiªn cøu khæ mÉu UNIMARC vµ ®Þnh h−íng vµo øng dông

UNIMARC lµm khæ mÉu chung cho hÖ thèng. C¸c t¸c gi¶ cña §Ò tµi ®· biªn

so¹n tµi liÖu "Khæ mÉu chung dïng cho HÖ thèng th«ng tin KHCN quèc gia".