Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến tính minh bạch của thông tin trên báo cáo tài chính của các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI

-------------------------

MAI THỊ HOA

NGHIÊN CỨU CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TÍNH MINH BẠCH

CỦATHÔNG TIN TRÊN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA CÁC DOANH

NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG

CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Hà Nội, Năm 2020

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI

-------------------------

MAI THỊ HOA

NGHIÊN CỨU CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TÍNH MINH BẠCH

CỦATHÔNG TIN TRÊN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA CÁC DOANH

NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG

CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM

Chuyên ngành: Kế toán

Mã số: 9.34.03.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Người hướng dẫn KH 1: PGS,TS. Lê Thị Thanh Hải

Người hướng dẫn KH 2: GVC,TS. Nguyễn Tuấn Duy

Hà Nội, Năm 2020

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả nghiên cứu nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai

công bố trong bất kỳ công trình nào.

Tác giả luận án

Mai Thị Hoa

LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc và chân thành tới PGS, TS. Lê

Thị Thanh Hải và GVC,TS. Nguyễn Tuấn Duy là giáo viên hướng dẫn trực tiếp tôi

thực hiện luận án này. Thầy, Cô đã luôn giúp tôi định hướng nghiên cứu, dành cho

tôi những lời động viên, những lời khuyên, những lời góp ý, phê bình hết sức quý

báu giúp tôi có thể hoàn thiện luận án.

Tôi xin gửi lời cảm ơn tới các Thầy/Cô Khoa Kế toán – Kiểm toán, trường

ĐH Thương Mại đã tổ chức những buổi sinh hoạt chuyên môn giúp tôi cũng như

các NCS khác nâng cao trình độ và cập nhật những kiến thức mới và đã giúp đỡ,

hướng dẫn và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án.

Tôi xin gửi lời cảm ơn tới tập thể sư phạm Khoa Sau đại học – Trường ĐH

Thương Mại đã luôn hướng dẫn, tạo điều kiện và hỗ trợ tôi trong quá trình nghiên

cứu và hoàn thiện thủ tục.

Tôi xin gửi lời cảm ơn đến tập thể sư phạm Khoa Tài chính – Đầu tư, Học

viện Chính sách và phát triển- Bộ Kế hoạch và Đầu tư, nơi tôi công tác đã tạo điều

kiện và giúp đỡ nhiệt tình trong quá trình thực hiện nghiên cứu.

Tôi xin gửi lời cảm ơn đến các anh (chị) là lãnh đạo, giám đốc, kế toán

trưởng, kế toán tại các doanh nghiệp và các chuyên gia đã hỗ trợ tôi trong quá trình

thu thập dữ liệu nghiên cứu.

Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc và chân thành nhất đến gia đình,

anh em, bạn bè luôn cổ vũ, động viên tôi, tạo điều kiện tốt nhất để tôi nghiên cứu và

hoàn thành luận án này.

Hà Nội, ngày.....tháng.....năm 2020

Tác giả luận án

Mai Thị Hoa

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

MỤC LỤC

DANH MỤC BẢNG

DANH MỤC HÌNH

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

PHẦN MỞ ĐẦU.................................................................................................. 1

1. Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu.................................................................. 1

2. Tổng quan nghiên cứu và nhận diện khoảng trống nghiên cứu.................... 3

3. Mục tiêu nghiên cứu.......................................................................................17

4. Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................................18

5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..................................................................18

6. Phương pháp nghiên cứu. ..............................................................................19

7. Đóng góp của luận án.....................................................................................19

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ MINH BẠCH THÔNG TIN TRÊN

BÁO CÁO TÀI CHÍNH VÀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TÍNH

MINH BẠCH CỦA THÔNG TIN TRÊN BÁO CÁO TÀI CHÍNH ................21

1.1. Tổng quan về minh bạch thông tin trên BCTC .........................................21

1.1.1. Minh bạch thông tin.............................................................................21

1.1.2. Thông tin trên Báo cáo tài chính..........................................................22

1.1.3. Minh bạch thông tin trên BCTC...........................................................23

1.2. Vai trò của minh bạch thông tin trên BCTC .............................................23

1.3. Tiêu chí đánh giá và đo lường mức độ minh bạch thông tin trên Báo cáo

tài chính ...................................................................................................25

1.3.1. Tiêu chí đánh giá mức độ minh bạch thông tin trên BCTC...................25

1.3.2. Đo lường mức độ minh bạch thông tin trên BCTC...............................27

1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến tính minh bạch của các thông tin trên BCTC29

1.4.1. Một số lý thuyết nền tảng.....................................................................30

1.4.2. Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến tính minh bạch thông tin trên BCTC... 35

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1...................................................................................39

CHƯƠNG 2: BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP PHI TÀI

NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM ...............40

2.1. Doanh nghiệp niêm yết và doanh nghiệp phi tài chính niêm yết...............40

2.1.1. Doanh nghiệp niêm yết ........................................................................40

2.1.2. Doanh nghiệp phi tài chính niêm yết....................................................44

2.2. Tổng quan về báo cáo tài chính của các doanh nghiệp phi tài chính

niêm yết ...................................................................................................45

2.2.1. Hệ thống báo cáo tài chính..................................................................45

2.2.2. Quy định về lập, trình bày và công bố thông tin trên BCTC của các

DNPTCNY trên TTCK Việt Nam.........................................................47

2.2.3. Đặc điểm báo cáo tài chính của các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết

...........................................................................................................51

2.3. Khái quát thực trạng về lập, trình bày và công bố thông tin trên Báo cáo

tài chính của doanh nghiệp phi tài chinh niêm yết. ...............................53

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2...................................................................................58

CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...............................................59

3.1. Thiết kế nghiên cứu.....................................................................................59

3.1.1. Quy trình nghiên cứu ...........................................................................59

3.1.2. Mô hình nghiên cứu.............................................................................61

3.2. Phương pháp thu thập dữ liệu và quy trình thực hiện trong nghiên cứu

định tính...................................................................................................83

3.2.1. Thu thập dữ liệu...................................................................................83

3.2.1.1. Đối tượng khảo sát trong nghiên cứu định tính .................................83

3.2.1.3. Quy trình thực hiện nghiên cứu định tính..........................................84

3.3. Phương pháp thu thập và xử lý dữ liệu trong nghiên cứu định lượng......84

3.3.1. Thu thập dữ liệu...................................................................................84

3.3.2. Phương pháp xử lý dữ liệu định lượng.................................................87

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3...................................................................................93

CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN VỀ CÁC YẾU TỐ

ẢNH HƯỞNG ĐẾN TÍNH MINH BẠCH THÔNG TIN TRÊN BÁO CÁO

TÀI CHÍNH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT

TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM....................................94

4.1. Kết quả nghiên cứu định tính .....................................................................94

4.1.1. Tổng hợp ý kiến chuyên gia về các tiêu chí đo lường tính minh bạch thông tin

...........................................................................................................94

4.1.2.Tổng hợp ý kiến chuyên gia về các yếu tố ảnh hưởng............................94

4.1.3. Tổng hợp ý kiến của các chuyên gia về thực trạng minh bạch thông tin

trên BCTC của các DNPTCNY. ..........................................................95

4.2. Kết quả nghiên cứu định lượng ..................................................................95

4.2.1. Mô tả mẫu nghiên cứu .........................................................................95

4.2.2. Kết quả thống kế mô tả về thực trạng mức độ minh bạch thông tin trên

BCTC của các DNPTCNY ..................................................................96

4.2.3. Thống kê mô tả về các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ minh bạch thông

tin trên BCTC của các DNPTCNY ......................................................98

4.2.4. Kết quả đánh giá độ tin cậy của thang đo ............................................99

4.2.5. Kết quả phân tích nhân tố khám phá EFA..........................................103

4.2.6. Kết quả phân tích tương quan và hồi quy bội.....................................112

4.2.7. Kết quả kiểm định giả thuyết..............................................................117

4.3. Bàn luận về kết quả nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến minh bạch của

thông tin trên Báo cáo tài chính của các doanh nghiệp phi tài chính

niêm yết..................................................................................................119

4.3.1. Kiểm soát nội bộ................................................................................119

4.3.2. Hội đồng quản trị ..............................................................................119

4.3.3. Ban giám đốc.....................................................................................121

4.3.4. Ban kiểm soát ....................................................................................122

4.3.5. Nhân viên kế toán ..............................................................................124

4.3.6. Môi trường pháp lý............................................................................125

4.3.7. Kiểm toán độc lập..............................................................................132

4.3.8. Về phần mềm kế toán.........................................................................133

KẾT LUẬN CHƯƠNG 4.................................................................................134

CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ NHẰM NÂNG CAO TÍNH

MINH BẠCH CỦA THÔNG TIN TRÊN BCTC CỦA CÁC DOANH

NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG

KHOÁN............................................................................................................135

5.1. Kết luận......................................................................................................135

5.1.1. Kết luận về tính minh bạch thông tin trên BCTC của các doanh nghiệp

phi tài chính niêm yết trên TTCK Việt Nam.......................................135

5.1.2. Kết luận về các yếu tố ảnh hưởng đến tính minh bạch thông tin trên

BCTC của các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên TTCK Việt

Nam..................................................................................................136

5.2. Khuyến nghị và giải pháp nhằm nâng cao tính minh bạch thông tin trên

BCTC của các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết............................138

5.2.1. Đối với các DNPTCNY ......................................................................138

5.2.2. Đối với nhân viên kế toán ..................................................................144

5.2.3. Đối với Uỷ ban chứng khoán Nhà nước và Bộ tài chính.....................147

5.2.4. Đối với các công ty kiểm toán độc lập ...............................................153

5.2.5. Đới với Hội nghề nghiệp, cơ sở đào tạo.............................................154

5.2.6. Đối với các nhà đầu tư.......................................................................156

5.3. Những hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo..............157

KẾT LUẬN CHƯƠNG 5.................................................................................159

KẾT LUẬN.......................................................................................................160

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................................161

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1. Đặc tính đo lường mức độ minh bạch thông tin trên BCTC....................28

Bảng 1.2: Tổng hợp các yếu tố ảnh hưởng đến tính minh bạch ..............................38

Bảng 3.1. Thang đo tính minh bạch thông tin trên BCTC của các DNNY..............66

Bảng 3.2. Tổng hợp thang đo các yếu tố ảnh hưởng đến tính minh bạch ................78

thông tin trên BCTC của các DNPTCNY...............................................................78

Bảng 3.3. Số lượng các DNPTCNY trên TTCK Việt Nam tính đến 18.5.2018......85

Bảng 3.4. Mã hóa các đặc tính đo lường mức độ minh bạch thông tin trên BCTC

của các DNPTCNY................................................................................................87

Bảng 3.5. Mã hóa các thuộc tính đo lường các yếu tố ảnh hưởng đến tính..............89

minh bạch thông tin trên BCTC của các DNPTCNY..............................................89

Bảng 4.01: Mức độ minh bạch thông tin trên BCTC tại các DNPTCNY................96

Bảng 4.02: Mức độ ảnh hưởng của các yếu tố ảnh hưởng đến tính minh bạch của

thông tin BCTC tại các DN...................................................................................98

Bảng 4.03. Bảng tổng hợp kết quả đánh giá chất lượng thang đo tính MBTT trên

BCTC và các yếu tố ảnh hưởng ...........................................................................100

Bảng 4.04. Kiểm định tính thích hợp của EFA.....................................................103

Bảng 4.05. Kiểm định mức độ giải thích của các biến quan sát ............................103

Total Variance Explained.....................................................................................103

Bảng 4.06. Ma trận xoay các yếu tố .....................................................................104

Bảng 4.07. Ma trận hệ số tưương quan Pearson...................................................113

Bảng 4.08. Tóm tắt mô hình.................................................................................114

Bảng 4.09. Phân tích ANOVA.............................................................................114

Bảng 4.10. Bảng hồi quy......................................................................................115

Bảng 4.11 Thứ tứ tác động của các biến độc lập đến biến phụ thuộc....................116

Bảng 4.12. Kết quả kiểm định các giả thuyết trong mô hình nghiên cứu ..............117

DANH MỤC HÌNH

Hình 3.1. Quy trình nghiên cứu của luận án ...........................................................60

Hình 3.2. Mô hình nghiên cứu đề xuất ...................................................................62

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

Từ viết tắt Nội dung

BCTC Báo cáo tài chính

BIG 4 Bốn doanh nghiệp kiểm toán hàng đầu thế giới gồm: KPMG, PWC

(PricewaterhouseCoopers), E&Y (Ernst&Young), Deloitte

BTC Bộ tài chính

BKS Ban kiểm soát

CBTT Công bố thông tin

CĐKT Cân đối kế toán

CTKT Doanh nghiệp kiểm toán

DN Doanh nghiệp

DNNY Doanh nghiệp niêm yết

DNPTCNY Doanh nghiệp niêm yết

FASB Hội đồng chuẩn mức Kế toán tài chính Mỹ

BGĐ Ban Giám đốc

HĐQT Hội đồng quản trị

HNX Sàn giao dịch chứng khoán Hà Nội

HOSE Sở giao dịch chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh

HSX Sàn giao dịch chứng khoán TP.HCM

IASB Hội đồng chuẩn mực Kế toán quốc tế

IFC Tổ chức Tài chính Quốc tế

IFRS International Financial Reporting Standards (Chuẩn mực báo cáo tài

chính quốc tế)

KQKD Kết quả kinh doanh

KTV Kiểm toán viên

KTĐL Kiểm toán độc lập

KSNB Kiểm soát nội bộ

MBTT Minh bạch thông tin

MBTTTC Minh bạch thông tin tài chính

MĐMB Mức độ minh bạch

MTPL Môi trường pháp lý

NCS Nghiên cứu sinh

NVKT Nhân viên kế toán

NDT Nhà đầu tư

OECD Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế

PMKT Phần mềm kế toán

QTCT Quản trị doanh nghiệp

ROE Tỷ suất lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu

SFC Ủy ban chứng khoán nhà nước Hồng Kông

SET Sở giao dịch chứng khoán Thái Lan

SGDCK Sở giao dịch chứng khoán

SLH Số lần họp

TTCK Thị trường chứng khoán

TGNY Thời gian niêm yết

TVHDQT Thành viên hội đồng quản trị

TTTC Thông tin tài chính

UBCK Ủy ban chứng khoán

UBCKNN Ủy ban chứng khoán Nhà nước

U.S GAAP United State Generally Accepted Accounting Principles

VAA Hội kế toán viên hành nghề Việt Nam

VACPA Hội kiểm toán viên hành nghề Việt Nam

VN Việt Nam

VSH Vốn sở hữu

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu

Báo cáo tài chính (BCTC) là hệ thống báo cáo được lập theo chuẩn mực và

chế độ kế toán hiện hành, phản ánh các thông tin kinh tế tài chính tổng hợp về tình

hình tài chính, kết quả kinh doanh và lưu chuyển tiền tệ của doanh nghiệp. Có thể

coi BCTC là sản phẩm của quá trình lập, trình bày và cung cấp thông tin của một

đơn vị kế toán. Trong đó, tính công khai, minh bạch thông tin trên BCTC của các

doanh nghiệp niêm yết (DNNY) được quan tâm từ nhiều nhóm đối tượng khác

nhau, không chỉ là ban lãnh đạo doanh nghiệp mà BCTC còn được quan tâm đặc

biệt từ các nhà đầu tư, các chuyên gia phân tích, các đối tác, các cơ quan quản lý….

Công khai, minh bạch là phương tiện hữu hiệu để các đối tượng quan tâm có được

sự nhìn nhận, đánh giá đúng thực trạng hoạt động của doanh nghiệp, đặc biệt là thực

trạng tài chính khi đưa ra các quyết định kinh tế. Tuy nhiên, thông tin trên BCTC

được trình bày và công bố như thế nào để đáp ứng được nhu cầu người sử dụng vẫn

còn khoảng cách tương đối lớn giữa thực tế và kỳ vọng. Song, tính công khai minh

bạch của thông tin trên BCTC phụ thuộc vào chất lượng của quá trình tạo lập, trình

bày và công bố thông tin của các doanh nghiệp, quá trình này chịu ảnh hưởng của

nhiều các yếu tố bên trong lẫn bên ngoài doanh nghiệp. Chính vì vậy, hiện nay trên

thế giới và Việt Nam, vấn đề này được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm.

Một số công trình trên thế giới khi nghiên cứu nhận thức của nhà đầu tư về

thông tin trên BCTC, kết quả cho thấy đa số các nhà đầu tư đều đánh giá BCTC là

nguồn cung cấp thông tin quan trọng nhất cho việc ra quyết định so với các nguồn

thông tin khác. Tuy nhiên, các nhà đầu tư cũng phản hồi rằng tính công khai, minh

bạch của BCTC bị hạn chế do thiếu thông tin công khai hoặc có công khai nhưng

rất khó hiểu.

Tại Việt Nam, thị trường chứng khoán ngày càng phát triển, theo đó các quy

định về pháp lý liên quan ngày càng được bổ sung hoàn thiện. Đặc biệt là các quy

định liên quan đến lập, trình bày và công bố thông tin trên BCTC. Các quy định này

được hoàn thiện theo hướng ngày càng nâng cao tính công khai, minh bạch của

thông tin. Song, một số quy định còn mang tính định hướng chưa thực sự cụ thể, rõ

ràng, chưa có sự ràng buộc chặt chẽ về mặt pháp lý. Điều này, dẫn đến khả năng

vận dụng quy định pháp luật vào thực tiễn ở mỗi doanh nghiệp có sự khác nhau nhất

định. Bên cạnh, các DNNY đã có ý thức chấp hành tốt các quy định của pháp luật

2

trong việc lập, trình bày và công bố BCTC vẫn còn không ít số lượng doanh nghiệp

chưa chú trọng đến tính công khai, minh bạch của thông tin trên BCTC. Các thông

tin công bố còn nặng về hình thức, mới chỉ dừng lại ở yêu cầu công khai chứ chưa

chú trọng đến tính minh bạch, vẫn còn phổ biến các tình trạng như: Công bố BCTC

không kịp thời, số liệu trước và sau khi kiểm toán có sự chênh lệch tương đối lớn;

giao dịch với các bên liên quan chưa được thuyết minh đầy đủ; trình bày các chỉ

tiêu trên BCTC chưa đầy đủ, chưa đúng quy định của chuẩn mực kế toán và một số

quy định liên quan; một số khoản mục trọng yếu trên BCTC chưa được trình bày

đầy đủ, chi tiết và rõ ràng… làm ảnh hưởng đến khả năng đọc hiểu thông tin cũng

như ảnh hưởng đến niềm tin của công chúng khi sử dụng thông tin trên BCTC của

các DNNY để đưa ra quyết định kinh tế.

Tuy nhiên, tính công khai, minh bạch của thông tin trên BCTC không dễ

dàng đánh giá và nhận biết. Đến nay, ở Việt Nam và trên thế giới cũng chưa có bộ

chỉ số chính thức nào được sử dụng để đánh giá tính minh bạch của các thông tin

trên BCTC của các DNNY. Do vậy, các tiêu chí đánh giá mức độ minh bạch thông

tin trên BCTC của các nghiên cứu trước vẫn còn rời rạc, chưa nhất quán, chưa đồng bộ.

Để đánh giá tính minh bạch thông tin trên BCTC là việc không dễ dàng, song làm

thế nào để biết được các yếu tố ảnh hưởng đến tính minh bạch thông tin trên BCTC

càng khó hơn. Bởi vì, chỉ khi hiểu rõ, nắm vững và kiểm soát được các yếu tố ảnh

hưởng đến tính minh bạch thông tin trên BCTC mới giúp nhà quản lý doanh nghiệp,

các cơ quan quản lý xác định được các giải pháp phù hợp để nâng cao tính minh

bạch thông tin trên BCTC. Các yếu tố ảnh hưởng đến tính minh bạch thông tin trên

BCTC có thể xuất phát từ bên trong và bên ngoài, có thể từ phía các DNNY với vai

trò là người cung cấp thông tin, từ phía các công ty kiểm toán trong việc phát hiện

và báo cáo các sai phạm trọng yếu trên BCTC, hay từ phía môi trường pháp lý liên

quan, hay do một yếu tố nào khác. Mặt khác, số lượng các doanh nghiệp phi tài

chính chiếm tỷ trọng lớn trong tổng số các DNNY trên TTCK VN (khoảng 90%),

đa dạng về lĩnh vực kinh doanh như: Xây dựng, sản xuất, thương mại, dịch vụ,…có

vai trò rất lớn trong sự phát triển của nền kinh tế. Theo đó, đối tượng sử dụng thông

tin trên BCTC của các DNPTCNY cũng rất đa đạng bao gồm Ban lãnh đạo doanh

nghiệp, nhà đầu tư, ngân hàng, các đối tác, cơ quan quản lý Nhà nước, công ty kiểm

toán và các chuyên gia phân tích chứng khoán…Do đó, sự minh bạch thông tin trên

BCTC của các DNPTCNY có ảnh hưởng rất lớn đến quyết định của các đối tượng

sử dụng thông tin. Để có thể đưa ra những khuyến nghị và giải pháp một cách phù