Nghệ thuật xây dựng cốt truyện của Edgar Allan Poe

1

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGÔ BÍCH THU

NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN

CỦA EDGAR ALLAN POE

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Chuyên ngành: Văn học Bắc Mỹ

Mã số: 62 22 30 20

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS TRƢƠNG ĐĂNG DUNG

HÀ NỘI - 2014

2

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.

Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai

công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận án

NGÔ BÍCH THU

3

MỤC LỤC

Trang phụ bìa

Lời cam đoan

Mục lục

Trang

MỞ ĐẦU 1

1. Lý do chọn đề tài …………………………………………………………………… 1

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu …………………………………………………. 3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ………………………………………………….. 3

4. Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu ……………………………………….. 4

5. Cấu trúc luận án …………………………………………………………………….. 11

6. Những đóng góp mới của đề tài nghiên cứu ………………………………………... 12

CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN ……………………………………………………………… 13

1.1. Các công trình nghiên cứu bằng tiếng Việt ………………………………………. 13

1.2. Các công trình nghiên cứu bằng tiếng Anh ……………………………………… 25

1.3. Những vấn đề luận án tập trung nghiên cứu giải quyết …………………………... 33

CHƢƠNG 2. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN KINH DỊ CỦA EDGAR

ALLAN POE ………………………………………………………………………………… 34

2.1. Truyện kinh dị và loại hình cốt truyện kinh dị của Poe ………………………. 34

2.1.1. Truyện kinh dị và công thức cốt truyện kinh dị của Poe …………………... 34

2.1.2. Loại hình cốt truyện kinh dị của Poe ………………………………………. 36

2.2. Đặc điểm cốt truyện kinh dị của Poe ………………………………………… 46

2.2.1. Truyện kinh dị có độ dài ―giới hạn trong một lần đọc‖ ………………….. 46

2.2.2. Truyện kinh dị tâm lý …………………………….………………………. 48

2.2.3. Truyện kinh dị duy lý …………………………………………………….. 55

4

2.2.4. Truyện kinh dị có tính chất biểu tượng …………………………………... 59

2.3. Ảnh hƣởng của Poe trong sáng tác của một số nhà văn viết truyện kinh dị

tiêu biểu …………………………………………………………………………….....

70

2.3.1. Dấu ấn kỹ thuật viết truyện ngắn của Poe trong ―Le Horla‖ của Maupassant.70

2.3.2. Poe và Stephen King: Từ ―Con mèo đen‖ đến ―Con mèo đến từ địa ngục‖ …74

2.4. Tiểu kết ………………………………………………………………………………… 77

CHƢƠNG 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN TRINH THÁM CỦA

EDGAR ALLAN POE ………………………………………………………………………………79

3.1. Truyện trinh thám và hình mẫu cốt truyện trinh thám của Poe …………………79

3.1.1. Truyện trinh thám và công thức cốt truyện trinh thám của Poe ………………79

3.1.2. Năm hình mẫu truyện trinh thám của Poe ……………………………………84

3.2. Đặc điểm cốt truyện trinh thám của Poe …………………………………………..92

3.2.1. Cốt truyện mỏng, trong suốt …………………………………………………..92

3.2.2. Cốt truyện có yếu tố kỳ ảo …………………………………………………….96

3.2.3. Cốt truyện có yếu tố tâm lý ……………………………………………………100

3.3. Kỹ thuật giải “bài toán trí tuệ” trong cốt truyện trinh thám của Poe ……………102

3.3.1. Phương pháp diễn dịch ………………………………………………………..103

3.3.2. Năng lực trực giác ……………………………………………………………..103

3.3.3. Năng lực tư duy ……………………………………………………………….106

3.3.4. Tri thức khoa học ………………………………………………………………110

3.4. Ảnh hƣởng của Poe trong sáng tác của một số nhà văn viết truyện kinh dị

tiêu biểu ……………………………………………………………………………………111

3.4.1. Dấu ấn kỹ thuật xây dựng cốt truyện của Poe trong truyện ―Dải băng lốm đốm‖

của Conan Doyle ………………………………………………………………………112

3.4.2. Motif ―truy tìm vật quí giá bị mất‖ qua truyện ―Lá thứ bị mất‖ của Poe và

―Xâu chuỗi ngọc trai‖ của Agatha Christie ………………………………………….114

3.5. Tiểu kết ………………………………………………………………………………116

5

CHƢƠNG 4. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN KHOA HỌC GIẢ TƢỞNG

CỦA EDGAR ALLAN POE …………………………………………………………………….

118

4.1. Truyện khoa học giả tƣởng và hình thức cốt truyện khoa học giả tƣởng

của Poe

118

4.1.1. Truyện khoa học giả tưởng ……………………………………………………118

4.1.2. Truyện khoa học giả tưởng của Poe …………………………………………..120

4.1.3. Hình thức cốt truyện khoa học giả tưởng của Poe …………………………….123

4.2. Đặc điểm cốt truyện khoa học giả tƣởng của Poe ………………………………….128

4.2.1. Tri thức khoa học như là nền tảng cốt truyện khoa học giả tưởng của Poe ……128

4.2.2. Thao tác tư duy và kỹ thuật trong xây dựng cốt truyện khoa học giả tưởng

của Poe ……………………………………………………………………………….136

4.3. Ảnh hƣởng của Poe trong sáng tác của một số nhà văn viết truyện khoa học

giả tƣởng tiêu biểu …………………………………………………………………………144

4.3.1. Poe và truyện khoa học giả tưởng của Jules Verne ……………………………144

4.3.2. Poe và truyện khoa học giả tưởng của Herbert George Wells …………………149

4.4. Tiểu kết ………………………………………………………………………………153

KẾT LUẬN ………………………………………………………………………………………155

DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ………………………………………………….160

TÀI LIỆU THAM KHẢO ……………………………………………………………………….. 161

PHỤ LỤC …………………………………………………………………………………………. 174

6

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Các ngành khoa học xã hội, trong đó có văn học, đóng một vai trò to lớn

trong việc đào tạo những chủ nhân phát triển toàn diện, có hiểu biết không chỉ về Việt

Nam mà cả về văn hóa-xã hội thế giới. Trong bối cảnh quá trình toàn cầu hoá trên thế

giới diễn ra ngày càng sâu sắc và xu thế hội nhập của đất nước ta vào đời sống kinh tế

văn hoá xã hội toàn cầu, nhiệm vụ này càng trở nên quan trọng.

Nhu cầu cấp bách này còn có một lý do khác, xuất phát từ hoàn cảnh lịch sử đặc

biệt của nước ta. Trong một thời gian dài, vì nhiều nguyên nhân khách quan và chủ

quan, việc nghiên cứu văn học thế giới ở Việt Nam còn thiếu cân đối. Trong khi các

nền văn học của các nước Xã hội Chủ nghĩa trước đây được chú trọng giới thiệu, thì

các nền văn học của các nước phương Tây, nhất là các tác giả, tác phẩm không thuộc

7

trường phái hiện thực, lại chưa được quan tâm thỏa đáng. Những điều nói trên đặc biệt

đúng với nền văn học Hoa Kỳ nói chung và Edgar Allan Poe nói riêng.

1.2. Là một đất nước đa chủng tộc, cường quốc số một về kinh tế và hầu hết các

lĩnh vực khoa học-kỹ thuật, công nghệ, nghệ thuật…, Hoa Kỳ cũng là một cường quốc

về văn học. Đất nước này đã cống hiến cho văn học thế giới tới 11 tác giả đoạt giải

Nobel văn chương (chiếm gần 10% tổng số tác giả đoạt giải Nobel văn chương) [151].

Tuy vậy, đến nay, hiểu biết của chúng ta về nền văn học này còn xa mới đầy đủ và hệ

thống. Nhiều tác giả lớn, đặc biệt là những tác giả da màu và gốc La tinh, hiện nay vẫn

chưa được dịch và giới thiệu tại Việt Nam. Ngay cả với các tác giả đã được dịch, như

Edgar Allan Poe, Mark Twain, Jack London, O.Henry, F.Scott Fizgerald, Enest

Hemingway v.v…, số công trình nghiên cứu cũng còn hạn chế.

1.3. Edgar Allan Poe là một trong những hiện tượng độc đáo nhất của văn học

Hoa Kỳ và thế giới. Khi đã trở thành một huyền thoại văn học ở Pháp, thì tại quê

hương, ông vẫn chưa được đánh giá cao… Mất ở độ tuổi 40, nhưng khối lượng tác

phẩm và công trình phê bình Poe để lại rất đồ sộ và giá trị. Đặc biệt, ông là một trong

những ―người khai sinh‖ ra các thể loại truyện kinh dị, truyện trinh thám và truyện

khoa học giả tưởng.

Là một trong những nhà văn đầu tiên đem vinh quang về cho nước Mỹ, Poe cũng

là một nhà văn có ảnh hưởng to lớn và lâu dài đối với nhiều thế hệ nhà văn khắp thế

giới, trong đó có những tên tuổi lớn như Charles Baudelaire, Stephane Mallarmé, Paul

Valéry, Guide de Maupassant, Fyodor Mikhailovich Dostoevsky, Conan Doyle,

Agartha Christie, Stephen King… Ở Việt Nam, dấu ấn của Poe cũng rất đậm nét trong

sáng tác của nhiều nhà văn, từ những tác giả trước 1945 như Thế Lữ, Lan Khai, Bùi

Huy Phồn, Hoàng Trọng Miên, Phạm Cao Củng, Khái Hưng đến những nhà văn đương

đại như Viết Linh, Thái Bá Tân, Ngô Tự Lập... Chắc chắn, danh sách những học trò

trực tiếp hoặc gián tiếp của Poe sẽ còn dài thêm nữa trong tương lai.

8

1.4. Ở Việt Nam, Poe được giới thiệu từ đầu thế kỷ 20, nhưng có một giai đoạn

việc dịch, nghiên cứu về Poe và tác phẩm của ông vắng bóng hoàn toàn (ở miền Bắc,

thập kỉ 50, 60, 70, và hơn nửa thập kỉ 80), hay ―đứt quãng‖ (ở miền Nam, 1967-1987).

Poe chỉ thực sự trở lại với độc giả Việt Nam trong vòng mươi năm gần đây (2002-

2013) [85]. Tuy nhiên, việc dịch thuật, nghiên cứu về Poe và tác phẩm của ông tại Việt

Nam đến nay vẫn chưa đầy đủ và hệ thống, chưa xứng với tầm vóc của ông. Tuyển tập

tác phẩm dày dặn nhất của Poe cho đến nay, Tuyển tập Edgar Allan Poe do Ngô Tự

Lập và nhóm Địa cầu văn hóa tuyển dịch (Nhà xuất bản Văn học, 2002), giới thiệu 40

truyện ngắn. Nếu so sánh với Toàn tập truyện ngắn và thơ của Edgar Allan Poe

(Complete Stories and Poems of Edgar Allan Poe), do Bantam Doubleday xuất bản

(1984), với 66 truyện và 55 bài thơ, thì thấy rõ, công trình dịch thuật tác phẩm của Poe

tại Việt Nam vẫn còn chưa hoàn tất. Mảng thơ và tiểu luận của Poe rất phong phú

nhưng mới chỉ có một vài tác phẩm được dịch ra tiếng Việt. Các công trình nghiên cứu

về Poe cũng còn ít ỏi.

1.5. Là một tác giả độc đáo, có cống hiến lớn cho sự hình thành nhiều thể loại văn

học mới, Poe còn là một nhà lí thuyết nghệ văn học. Ông có một hệ thống lý thuyết về

nghệ thuật sáng tác chặt chẽ, vẫn còn có ảnh hưởng to lớn cho đến ngày nay. Đó là một

khía cạnh nữa trong sự nghiệp văn học của Poe mà chúng ta có thể, và cần thiết, phải

nghiên cứu.

Công trình của chúng tôi tập trung nghiên cứu về nghệ thuật xây dựng cốt truyện

của Edgar Allan Poe, nhằm lý giải đặc trưng tư duy sáng tạo của Poe, từ đó giải mã

bản chất của nhiều thể loại văn học mà ông là người đặt nền móng như truyện trinh

thám, truyện kỳ ảo, truyện khoa học giả tưởng, xác định tầm ảnh hưởng to lớn của ông

về phương diện lý thuyết và sáng tác, đồng thời lý giải sức hút kỳ lạ của Poe đối với

nền văn hóa đại chúng Hoa Kỳ và thế giới.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

9

Trong luận án này, chúng tôi muốn tìm hiểu kỹ thuật viết truyện của Poe, trong

đó cốt truyện là một trong những yếu tố quan trọng nhất.

Đề tài tập trung giải quyết một số nhiệm vụ chính như sau:

1. Phân tích lý thuyết của Poe về cốt truyện, qua đó làm rõ những đặc trưng cơ

bản của kỹ thuật xây dựng cốt truyện và đặc trưng tư duy sáng tạo của Poe.

2. Nghiên cứu, phân tích, đánh giá nghệ thuật xây dựng cốt truyện của Poe ở ba

thể loại điển hình (truyện kinh dị, truyện trinh thám và truyện khoa học giả tưởng).

3. Thông qua so sánh, đối chiếu làm rõ ảnh hưởng của kỹ thuật xây dựng cốt

truyện của Poe đối với sáng tác của một số nhà văn trên thế giới, trong đó có Việt Nam.

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Những công trình, bài nghiên cứu phê bình về truyện ngắn của Poe, và các tiểu

luận phê bình của Poe; Những tác phẩm truyện và tiểu luận phê bình của Poe được dịch

ra tiếng Việt; Sáng tác của các nhà văn nước ngoài và Việt Nam chịu ảnh hưởng của kỹ

thuật viết truyện ngắn, kỹ thuật xây dựng cốt truyện của Poe.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Giới hạn đề tài nghiên cứu của chúng tôi là nghệ thuật xây dựng cốt truyện trong

truyện ngắn của Poe. Do vậy, chúng tôi tập trung khảo sát thể loại truyện ngắn và lý

thuyết về truyện ngắn theo quan niệm của Poe, không đi sâu vào thơ và các thể loại

khác. Ngoài ra, chúng tôi cũng tìm hiểu một số tác giả tác phẩm, mà theo chúng tôi,

chịu ảnh hưởng lý thuyết và kỹ thuật truyện viết ngắn của Poe để so sánh đối chiếu.

Tuy luận án không nghiên cứu về cuộc đời, sự nghiệp sáng tác và thời đại của

Poe, nhưng chúng tôi ý thức rằng một số điểm quan trọng trong tác phẩm có thể được

làm sáng tỏ thêm nhờ những khía cạnh khác nhau trong cuộc đời và thời đại của tác

giả. Vì thế, trong quá trình phân tích tác phẩm của Poe, chúng tôi có vận dụng các dữ

liệu này để lý giải, nhằm làm sáng tỏ các tầng nghĩa trong truyện ngắn của ông. Trong

10

luận án, chúng tôi chủ yếu sử dụng các công trình, tài liệu nghiên cứu về Poe và tác

phẩm của Poe bằng tiếng Việt và tiếng Anh.

4. Cơ sở lý thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu

4.1 Cơ sở lý thuyết

Cơ sở lý thuyết mà luận án sử dụng là 1) lý thuyết về cốt truyện và 2) lý

thuyết của Poe về cốt truyện.

4.1.1. Lý thuyết về cốt truyện

Cốt truyện là một trong những yếu tố cơ bản, ―một mắt xích quan trọng tạo nên

kết cấu tác phẩm tự sự‖ [51]. Từ điển Oxford Advanced Learner’s Dictionary định

nghĩa: cốt truyện là ―kế hoạch hay lược đồ các sự kiện trong một cuốn tiểu thuyết hay

vở kịch‖ (a plan or an outline of the events in a play or novel) [54,148]. Định nghĩa này

là sự nhắc lại có phần giản lược định nghĩa về cốt truyện của bi kịch mà Aristotle nêu

trong công trình Nghệ thuật thi ca, theo đó, cốt truyện được định nghĩa như là ―sự tổ

chức các sự kiện‖, ―có phần đầu, phần giữa và phần kết‖ (has beginning, middle and

end), và là yếu tố quan trọng nhất trong số ―sáu yếu tố hợp thành‖ của bi kịch - cốt

truyện, nhân vật, biểu đạt ngôn từ, tư tưởng, bài trí mang tính thị giác, và ca nhạc.

Quan niệm của Aristotle được trình bày rõ trong đoạn trích sau: ―Phần đầu” là cái

không cần thiết phải tiếp theo một cái gì khác, nhưng sau nó tự nhiên có một cái gì đó

tồn tại hoặc xảy ra; “phần kết” ngược lại, là cái tự nhiên tiếp theo một cái khác, hoặc

nhất thiết hoặc hầu như nhất thiết, nhưng sau nó không có gì tiếp theo; và “phần

giữa” là cái tự nhiên nối tiếp cái gì đó khác và có cái gì đó khác nữa tiếp theo nó. Vậy,

những cốt truyện chặt chẽ không được bắt đầu hay kết thúc tùy tiện, mà phải tuân theo

những chỉ dẫn vừa trình bày” [1,40]. Aristotle đặc biệt nhấn mạnh vai trò của việc sắp

xếp các hành động trong cốt truyện, nhằm tạo ra hiệu quả thẩm mỹ nhất định. Ông viết:

―cốt truyện phải được sắp xếp như thế nào để bất kỳ ai, dù không được xem biểu diễn,

mà chỉ nghe qua về những sự việc xảy ra đó cũng phải rùng mình và cảm thấy xót

thương theo trình tự phát triển của các sự kiện trong truyện‖ [1]. Cùng chung quan

11

điểm của Aristote, sau này có các nhà lý luận A.N. Veselovski, L.I. Timofeep, G.N.

Popspelov, tất cả đều ―đánh giá cao cốt truyện và việc xây dựng kết cấu cốt truyện‖

[51].

Quan niệm truyền thống nói trên về vai trò quan trọng của cốt truyện được thể

hiện rõ trong các sáng tác văn học phương Tây, kể từ văn học thời cổ đại (sử thi Iliat

và Odissey của Homer, bi kịch Hi Lạp cổ đại), văn học thời Phục hưng (tiểu thuyết của

F. Rabelais, M. Cervantes; kịch của W. Shakespeare…), văn học Cổ điển (thế kỷ

XVII), văn học Ánh sáng (thế kỉ XVIII) đến chủ nghĩa Hiện thực (thế kỷ XIX)... Trong

các tác phẩm văn học nói trên, các tác giả dụng công xây dựng cốt truyện thông qua

việc tổ chức các sự kiện, triển khai cốt truyện theo các bước như quan niệm của

Aristotle, có ―phần đầu‖, ―phần giữa‖ và ―phần kết‖. Không chỉ các nhà văn mà cả các

nhà nghiên cứu lý luận văn học phương Tây trong thế kỷ XIX cũng tiếp tục khẳng định

cốt truyện là một trong những yếu tố quan trọng nhất cấu thành tác phẩm văn học.

―Những tác phẩm không có cốt truyện, chỉ như một thứ phác thảo, ghi chép‖ [49].

Nhưng bước sang thế kỷ XX, đời sống lý luận phê bình văn học chứng kiến sự

bùng nổ đầy màu sắc của các trường phái lý thuyết hiện đại với những công trình lý

luận văn học trong đó nêu lên những cách hiểu, cách tiếp cận khác nhau về cốt truyện.

Các nhà lý luận chủ nghĩa hình thức Nga, (đại diện là B.Tomachevski, V.Shklovski…)

quan niệm: ―cốt truyện (sinzhet) là sự trình bày liên tục các sự kiện và chi tiết của

chúng trong văn bản tác phẩm, bằng một "thủ pháp" nào đấy: "xoắn ốc" hay "chiếu

nghỉ cầu thang" [51]. Họ cũng phân biệt khái niệm cốt truyện (sinzhet, subject) với

chuyện kể (fabula): ―chuyện kể là trật tự tự nhiên của các biến cố, là tập hợp những

biến cố có quan hệ với nhau theo trật tự biên niên và nhân quả, còn cốt truyện là trật tự

nghệ thuật của chúng, tức là theo trình tự xuất hiện của các biến cố trong tác phẩm‖

[51]. Cốt truyện, theo đề xuất của trường phái cấu trúc, đó là ―hành trình nhân vật

chính di chuyển qua các không gian khác nhau cũng tức là các trường ngữ nghĩa khác

12

nhau…‖ [51]. J. Lotman-một đại diện của trường phái cấu trúc, trong công trình Cấu

trúc văn bản nghệ thuật, đã ―xác lập cấu trúc cốt truyện trên cơ sở của một loạt những

cặp phạm trù có tính chất đối lập, liên kết với nhau theo từng cấp độ của văn bản nghệ

thuật: văn bản phi cốt truyện/văn bản có cốt truyện; không có biến cố/biến cố; nhân

vật bất hành động/ nhân vật hành động v.v…”[51]. Như vậy, quá trình nghiên cứu về

cốt truyện thực sự có bước tiến quan trọng, do vậy, nội hàm khái niệm cốt truyện ngày

càng được mở rộng và trở nên đa dạng.

Truyện có thể không có cốt truyện hay không? Khảo sát các quan điểm của J.

Arthur Honeywell, trong Cốt truyện trong tiểu thuyết hiện đại (Plot in the Modern

Novel), Victor Sklovski trong Lý thuyết văn xuôi (Theory of Prose) đến Crane R.S

trong Khái niệm cốt truyện và cốt truyện trong “Tom Jones” (The Concept of Plot and

the Plot of Tom Jones), và nhiều tác giả khác như Tzvetan Todorov, Roland Barthes,

Alain Robb-Grillet…, chúng ta có thể trả lời: điều đó phụ thuộc vào cách quan niệm

của chúng ta về cốt truyện. Nếu cốt truyện được hiểu đơn thuần như là một chuỗi nhân￾quả các sự kiện, thì cốt truyện vắng mặt trong tác phẩm của một số nhà văn hiện đại và

hậu hiện đại. Nhưng nếu quan niệm rằng cốt truyện là sự thể hiện câu chuyện bằng

ngôn từ, chúng ta phải chấp nhận rằng truyện không thể không có cốt truyện. Nếu như

trước thế kỷ XX, cốt truyện với cách hiểu là ―sự tổ chức các sự kiện‖, theo quan niệm

của Aristotle, hiện diện trong hầu hết các sáng tác của các nhà văn, nhất là các nhà văn

thuộc trào lưu văn học hiện thực chủ nghĩa như Balzac, Stendhal, Flaubert,

Mérimée…(Pháp), Thackeray, Dickens…(Anh), Gogol, Turgueniev, F.M.Dostoevsky,

L.Tolstoy… (Nga), thì sang thế kỷ XX, nhiều nhà văn thuộc trào lưu văn học Hiện đại

và Hậu hiện đại đã phá bỏ quan niệm truyền thống về cốt truyện. Trong tác phẩm của

họ xuất hiện hiện tượng ―loãng cốt truyện‖, thậm chí ―phi cốt truyện‖. Đó là trường

hợp các nhà văn như Joyce (Ailen); Kafka (Tiệp); Proust, Sartres, Camus…(Pháp);

Faulkner, Passoss, Hemingway…(Hoa Kỳ)

13

Cốt truyện theo quan niệm phương Đông có những đặc thù riêng, xuất phát từ

một hệ thống triết học riêng biệt. Tuy nhiên, như Paul S. Ropp đã nhận xét, trong Nghệ

thuật riêng biệt của truyện Trung Hoa, ―cũng có những tương đồng quan trọng trong

sự tiến hóa của hình thức kể chuyện ở phương Tây và Trung Hoa. Ở cả hai nền văn hóa

nhìn chung đều có sự phát triển từ các tác phẩm ngắn đến các tác phẩm dài hơi, từ sự

chú trọng huyền thoại và truyện dân gian trong thời kỳ đầu đến sự chú trọng các trải

nghiệm và quan sát cá nhân của các tác giả cụ thể (…) Loại tự sự văn xuôi dài hơi tạo

ra, theo cách hiện thực chủ nghĩa, một thế giới khả tín của riêng nó đã tiến hóa từ thế

kỷ 14 đến thế kỷ 19 ở Trung Quốc, hơi sớm hơn nhưng gần như song hành với sự phát

triển của tiểu thuyết ở châu Âu.‖ [158]. Từ thế kỷ XIV đến thế kỷ XVIII, thành tựu nổi

bật trong văn học Trung Hoa là sự xuất hiện thể loại tiểu thuyết cổ điển Minh - Thanh,

mà một trong những đặc trưng cơ bản là câu chuyện được triển khai theo trật tự thời

gian tuyến tính, được kết cấu thành nhiều chương, hồi. Điển hình là các tác phẩm Tam

Quốc chí diễn nghĩa (La Quán Trung), Thủy hử (Thi Nại Am), Tây du ký (Ngô Thừa

Ân)… đời Minh; Chuyện làng nho (Ngô Kính Tử), Hồng lâu mộng (Tào Tuyết Cần)…

đời Thanh. Theo Paul Ropp, đó chính là loại tự sự văn xuôi dài hơi Trung Quốc ―gần

như song hành với sự phát triển của tiểu thuyết ở châu Âu‖ [158].

Quan niệm về cốt truyện ở Việt Nam thay đổi cùng với quá trình tiếp biến văn

hóa gắn với từng giai đoạn lịch sử cụ thể. Từ điển Thuật ngữ Văn học định nghĩa cốt

truyện là ―hệ thống sự kiện cụ thể được tổ chức theo yêu cầu tư tưởng và nghệ thuật

nhất định, tạo thành bộ phận cơ bản, quan trọng nhất trong hình thức động của tác

phẩm văn học thuộc loại tự sự và kịch‖ [100]. Theo truyền thống, các nhà văn cổ điển

Việt Nam quan niệm về cốt truyện tương tự như cách quan niệm của người Trung

Quốc. Sự giao tiếp văn hóa với phương Tây đem đến quan niệm kiểu phương Tây về

cốt truyện - bắt đầu là quan niệm cổ điển, và sau đó là quan niệm hiện đại và hậu hiện

đại. Nhìn lại tiến trình lịch sử văn học Việt Nam, chúng ta nhận thấy một hiện tượng

phổ biến đó là các tác phẩm văn xuôi nói chung đều có cốt truyện. Từ những tác phẩm

14

mang dấu ấn của văn học Trung Hoa như truyện Nôm (Cung oán ngâm khúc của

Nguyễn Gia Thiều, Chinh phụ ngâm của Đoàn Thị Điểm, Truyện Kiều của Nguyễn

Du…), truyện truyền kỳ (Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ, Tân Truyền Kỳ lục của

Đoàn Thị Điểm…), tiểu thuyết chương hồi (Hoàng Lê nhất thống chí của Ngô Gia văn

phái); Đến những tác phẩm ít nhiều có dấu ấn của văn học Pháp giai đoạn 1930-1945

như tiểu thuyết của nhóm Tự lực văn đoàn (Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo…); tác

phẩm của các nhà văn thuộc trào lưu hiện thực phê phán như Ngô Tất Tố, Nam Cao,

Vũ Trọng Phụng… Và cả nhưng tác phẩm của các nhà văn Việt Nam hiện đại, như

Thời xa vắng (Lê Lựu), Mùa lá rụng trong vườn (Ma Văn Kháng), Nỗi buồn chiến

tranh (Bảo Ninh)…

Như vậy, nhìn vào lịch sử khái niệm cốt truyện từ truyền thống đến hiện đại, ở

phương Tây và phương Đông, chúng ta thấy có những cách quan niệm khác nhau về

cốt truyện. Nhưng dù phương Tây hay phương Đông dù cổ điển hay hiện đại thì trong

quá trình soạn tác tác phẩm, các nhà văn có lẽ đều chung mong muốn ―sáng tạo được

một cốt truyện hay và luôn luôn mở trong sự tiếp nhận của bạn đọc‖[49].

4.1.2. Lý thuyết của Poe về cốt truyện

Edgar Allan Poe không chỉ là một nhà văn mà còn là một nhà lý thuyết văn

học. Ông đã trình bày một cách sáng rõ và độc đáo hệ thống lý thuyết về quá trình soạn

tác cũng như phê bình một tác phẩm (cả thơ và văn xuôi), các yếu tố cấu thành một tác

phẩm, trong đó yếu tố cốt truyện được ông đặc biệt chú ý. Lý thuyết về cốt truyện của

Poe thể hiện qua một số luận điểm chính sau đây.

Cốt truyện và quan niệm văn học như là sản phẩm của lý trí. Poe quan niệm

văn chương như là sản phẩm của trí tuệ, chứ không phải của tình cảm. Điều đó thể hiện

rõ trong Triết lý về soạn tác (The Philosophy of Composition). Quá trình soạn tác một

tác phẩm, theo Poe, giống như cách giải một bài toán, trong đó không có chi tiết nào,

dù nhỏ, trong cốt truyện có thể qui về sự ngẫu nhiên hoặc trực giác, mà trái lại, được

cân nhắc kỹ lưỡng, với một sự chính xác và tính hệ quả chặt chẽ.

15

Cốt truyện và vai trò của sự mở nút. Poe chủ trương rằng cốt truyện luôn phải

hướng về sự mở nút. Trong Triết lý về soạn tác, ông viết: ―Một điều quá rõ là mọi cốt

truyện xứng đáng là cốt truyện phải được xây dựng nhằm vào sự mở nút của nó trước

khi ngòi bút động đến những vấn đề khác. Chỉ có thường xuyên nhằm vào sự mở nút

chúng ta mới có thể đem lại cho cốt truyện cái không khí tương tác nhân quả không thể

thiếu, bằng cách làm cho những tình tiết và đặc biệt là những giọng văn ở mọi điểm

hướng về sự phát triển của ý đồ‖ [90, 8]

Cốt truyện và vấn đề dung lượng. Poe, có lẽ, là nhà văn đầu tiên nêu lên một

nguyên tắc lý thuyết về dung lượng hay độ dài hợp lý cho một tác phẩm cả thơ và

truyện. Luận điểm có tính khoa học này được Poe trình bày tập trung nhất trong hai

công trình Triết lý về soạn tác và Phê bình cuốn “Những câu chuyện được kể hai lần”

của Nathaniel Hawthorne. Trong công trình Phê bình cuốn “Những câu chuyện được

kể hai lần” của Nathaniel Hawthorne, Poe đặt ra vấn đề dung lượng thích hợp cho một

chuyện kể văn xuôi ngắn (truyện ngắn) với nguyên tắc ―giới hạn trong một lần đọc‖, có

nghĩa, độ dài của tác phẩm đảm bảo để độc giả chỉ mất từ ―nửa giờ đến một hoặc hai

giờ để đọc kỹ nó‖ [69,75]. Poe đồng thời chỉ ra những căn nguyên của việc đề ra

nguyên tắc này cũng như hiệu quả cảm xúc mà nó đem lại cho độc giả. Đây là đóng

góp quan trọng của Poe về phương diện lý luận sáng tác và phê bình văn học.

Cốt truyện - Độ căng và cao trào. Độ căng và cao trào là những khâu đặc biệt

quan trọng trong cấu trúc cốt truyện của Poe. Cấu trúc truyện của Poe có vẻ đơn giản,

tuân theo hình thức cổ điển, bao gồm các giai đoạn: trình bày (exposition), tạo mâu

thuẫn, phát triển mâu thuẫn, cao trào và kết thúc, nhưng lại hiệu quả một cách kỳ lạ.

Đó là vì ông có một cách độc đáo để tổ chức các sự kiện và tăng cường các mâu thuẫn

- có khi hợp lý, có khi ngẫu nhiên, phi lý, và thậm chí đánh lạc hướng. Nguyên lý nhân

- quả và độ căng đặc biệt quan trọng trong việc tạo nên tính khả tín của truyện, đồng

thời thu hút sự chú ý của người đọc – đó là điều Poe luôn luôn ý thức sâu sắc. Poe là

một thiên tài trong việc thôi miên độc giả bằng cốt truyện.