Nghệ thuật truyện ngắn Phạm Duy Nghĩa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

---------***---------

ĐOÀN THỊ HẢI YẾN

NGHỆ THUẬT TRUYỆN NGẮN

PHẠM DUY NGHĨA

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.34

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS TÔN THẢO MIÊN

THÁI NGUYÊN - 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

Lời cảm ơn

Em xin chân thành cảm ơn PGS.TS Tôn Thảo Miên, người đã tận tình

hướng dẫn và giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện đề tài.

Xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới nhà văn Phạm Duy Nghĩa, người đã

nhiệt thành giúp đỡ tôi khi thực hiện đề tài.

Xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo khoa Ngữ văn, khoa Sau đại

học, cán bộ phòng quản lý khoa học trường Đại học Sư phạm – Đại học Thái

Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên

cứu tại trường.

Tôi cũng xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với BGH, bạn bè,

đồng nghiệp trường THPT Mỏ Trạng, Sở GD & ĐT tỉnh Bắc Giang cùng

những người thân yêu trong gia đình đã động viên, quan tâm chia sẻ và tạo

mọi điều kiện giúp tôi hoàn thành tốt khoá học này.

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2011

Tác giả

Đoàn Thị Hải Yến

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài.....................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề .........................................................................................................3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...........................................................................6

4. Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................7

5. Đóng góp của luận văn............................................................................................7

6. Cấu trúc luận văn ....................................................................................................7

PHẦN NỘI DUNG....................................................................................................8

CHƢƠNG 1: CỐT TRUYỆN TRUYỆN NGẮN PHẠM DUY NGHĨA ..............8

1.1. Khái niệm cốt truyện............................................................................................8

1.2. Các kiểu cốt truyện truyện ngắn Phạm Duy Nghĩa............................................10

1.2.1. Cốt truyện liền mạch, tuyến tính.....................................................................10

1.2.2.Cốt truyện huyền ảo .........................................................................................19

1.2.3. Cốt truyện ghép mảnh .....................................................................................24

1.2.4. Cốt truyện khung.............................................................................................27

1.2.5. Cốt truyện tâm lí..............................................................................................29

CHƢƠNG 2: NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN PHẠM DUY NGHĨA..33

2.1. Khái niệm nhân vật ............................................................................................33

2.2. Các kiểu nhân vật trong truyện ngắn Phạm Duy Nghĩa.....................................34

2.2.1. Nhân vật hướng sáng.......................................................................................35

2.2.2. Nhân vật tha hoá..............................................................................................49

CHƢƠNG 3: NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT TRUYỆN NGẮN PHẠM DUY

NGHĨA .....................................................................................................................61

3.1. Khái niệm ngôn ngữ văn học .............................................................................61

3.2. Ngôn ngữ truyện ngắn Phạm Duy Nghĩa...........................................................62

3.2.1. Ngôn ngữ giàu chất thơ và nhạc tính ..............................................................62

3.2.2. Ngôn ngữ giàu chất họa ..................................................................................71

PHẦN KẾT LUẬN..................................................................................................81

TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................83

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1. Văn xuôi Việt Nam từ sau 1975, nhất là từ 1986 đến nay, đã có

những thay đổi lớn lao và phát triển mạnh mẽ. Đi cùng với sự thay đổi chung

ấy, thể loại truyện ngắn cũng ngày càng khẳng định vị thế của mình. Trong

những thập niên qua, truyện ngắn đã có những thay đổi sâu sắc từ tư duy nghệ

thuật, quan niệm về con người đến nghệ thuật trần thuật ... Điều đó không

những đã làm nên một diện mạo mới cho truyện ngắn mà còn đem lại những

thành tựu rực rỡ cho thể loại này.

Góp phần vào sự “lên ngôi” của truyện ngắn đương đại, không chỉ có

những cây bút kỳ cựu, những nhà văn thuộc thế hệ đi trước mà còn có sự

đóng góp không nhỏ của thế hệ nhà văn trẻ đang rất sung sức hôm nay. Nhà

văn trẻ, theo quan niệm chung hiện nay, là các cây bút dưới 40 tuổi, chủ yếu

thuộc thế hệ 7X, 8X (những người sinh trong khoảng thời gian những năm

1970, 1980). Họ đang xuất hiện ngày càng đông đảo, là một lực lượng viết

trẻ, khoẻ, có chất, và ngày càng có nhiều đóng góp cho sự phát triển của văn

học nói chung, truyện ngắn nói riêng.

Trong những năm vừa qua, giới lí luận – phê bình cũng đã dành cho thể

loại truyện ngắn nhiều sự quan tâm. Đã có những hội thảo được mở rộng và

có nhiều ý kiến khác nhau, thậm chí trái chiều đựơc trình bày. Cũng đã có

nhiều bài viết, chuyên luận nghiên cứu về truyện ngắn đương đại. Nhưng thực

tế cũng đang đặt ra những câu hỏi : Truyện của các nhà văn trẻ như thế nào ?

Họ đang viết về điều gì? Viết như thế nào? Những tác phẩm của họ kế thừa

thế hệ đi trước điều gì và cách tân, sáng tạo ra sao? Họ đã và đang đóng góp

gì cho sự phát triển của truyện ngắn đương đại? Quả thật, còn hiếm những

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

nghiên cứu chuyên sâu về các cây bút văn xuôi trẻ hiện nay mặc dù họ đang

xuất hiện đông đảo và khá thuyết phục.

2. Bằng giải nhất cuộc thi truyện ngắn báo văn nghệ 2003 – 2004 (với

tác phẩm Cơn mưa hoa mận trắng), Phạm Duy Nghĩa đã gia nhập làng văn

với một cốt cách văn xuôi “trang trọng”, “vững chãi”, “cổ điển” và anh ngày

càng khẳng định được vị trí của mình.

Miệt mài hơn 10 năm trong nghề viết Phạm Duy Nghĩa đã trở thành

một nhà văn có dấu ấn và bản sắc riêng. Anh đã được trao một số giải thưởng

như: Giải thưởng Hội văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam 2006,

Giải thưởng Phan Xi Păng tỉnh Lào Cai 2002 – 2007, ..., được kết nạp vào

Hội văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam, là Uỷ viên Ban nhà

văn trẻ của Hội Nhà văn Hà Nội, nhất là được kết nạp vào Hội Nhà văn Việt

Nam năm 2007 với số phiếu bầu cao nhất. Hiện nay anh đang giữ chức

Trưởng ban Lí luận phê bình của Tạp chí Văn nghệ Quân đội. Liên tục từ năm

2002 đến 2010, tác phẩm của anh đều đặn được in ấn bởi các nhà xuất bản có

uy tín như Nxb Văn học, Nxb Lao động, Nxb Quân đội,..., và được độc giả

trân trọng đón nhận. Tất cả đã cho thấy sự tin yêu, kỳ vọng của giới chuyên

môn và độc giả dành cho một nhà văn trẻ tài năng, triển vọng.

Phạm Duy Nghĩa là "một trong số ít những nhà văn nam viết hay hiện

nay"[24]. Truyện ngắn của anh “cổ điển” mà vẫn “có sức hấp dẫn và thuyết

phục cao, khiến người đọc phải ngỡ ngàng về khả năng chiếm lĩnh và bút lực”

của nhà văn. Tìm hiểu “Nghệ thuật truyện ngắn Phạm Duy Nghĩa”, đề tài

nhằm khám phá những điều làm nên sức cuốn hút của truyện ngắn Phạm Duy

Nghĩa. Đồng thời, qua đó góp phần định vị một gương mặt nhà văn trẻ bắt

đầu có dấu ấn riêng trong nền văn xuôi đương đại.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

Đến với văn chương, mỗi người một vạch xuất phát, một con đường.

Nhiều người chọn cách xuất hiện ồn ào, đình đám, với những tuyên ngôn, lập

thuyết gây xôn xao dư luận, có người lại chọn cách âm thầm, từ tốn nhưng

cũng không kém phần rạng rỡ, vinh quang.

Phạm Duy Nghĩa đến với văn chương như mối duyên kì ngộ. Năm

1999, khi còn là một thầy giáo, trong một lần đưa giáo sinh đi xóa mù ở vùng

cao, những ám ảnh về thiên nhiên, cuộc sống, con người nơi đây đã thôi thúc

anh phải cầm bút. Và, anh lặng lẽ viết, lặng lẽ kể những câu chuyện sâu sắc,

ảm ảnh về xứ sở gói trong mây trắng ấy bằng những áng văn tinh tế, đầy chất

thơ, bằng một giọng kể có nghề đầy sức gợi ... Để rồi khi xuất hiện, ngay lập

tức được công nhận là nhà văn, một nhà văn thực tài.

Nguyễn Trọng Hoàn đã cho rằng tập truyện Tiếng gọi lưng chừng dốc

là “một khởi đầu đầy ấn tượng” của Phạm Duy Nghĩa. Tác giả cũng nhận thấy

“phần lớn truyện của Phạm Duy Nghĩa đậm đặc chất thơ” và “yếu tố ngoại

cảnh được khai thác triệt để, tạo ra sức biểu hiện tự nhiên đồng thời trở thành

những dẫn dụ mê hồn và cuốn hút". Nhận xét về nhân vật và nghệ thuật xây

dựng nhân vật của Phạm Duy Nghĩa, tác giả này cho rằng : “Nhân vật trong

tác phẩm của Nghĩa đa dạng, ít nhiều đều có yếu tố nổi trội, đôi lúc khác

thường ... đó là những đầu mối cắt nghĩa của anh với khát vọng hoàn thiện về

tâm hồn và nhân cách”.

Kim Ngọc Đại, cũng từ Tiếng gọi lưng chừng dốc, đã nhận thấy "một

cốt cách văn xuôi trang trọng" của “Một nhà văn chân thành mà sắc sảo,

chầm chậm mà dứt khoát, toàn tâm toàn ý với văn chương”. Tác giả này cũng

phát hiện ra, sự lôi cuốn hấp dẫn của truyện ngắn Phạm Duy Nghĩa không chỉ

ở những “chi tiết đời sống”, “những phong tục tập quán’, “những cá tính

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

làm nên những số phận rất đời ...” đã được nhà văn, “chất, chở, đẩy, vạch,

ném toang ra trước mắt mọi người một cách hồn nhiên mà trang trọng, tha

thiết mà u trầm, khoáng đạt mà viên mãn, xưa cũ mà tươi rói ...” mà còn hấp

dẫn ở “rất nhiều đoạn văn đẹp đến lung linh”.

Nhà văn Sương Nguyệt Minh nhận ra ở Phạm Duy Nghĩa một “lối

hành văn hoạt, cái sự tươi xanh con chữ tuôn chảy lấp lánh, dào dạt từ trong

bút có nghề”, cái cách đặt nhân vật “trong các hoàn cảnh đặc biệt để lộ diện,

lộ hồn”.

Cho rằng “hiện thực kết hợp với lãng mạn pha trộn huyền ảo là bút

pháp cơ bản trong truyện ngắn Phạm Duy Nghĩa”, nhà văn Sương Nguyệt

Minh cũng khẳng định: "Những câu văn hay, những đoạn văn hay cộng với

những chi tiết đặc sắc, nhưng đồng thời chỉ khi nào thiên về lãng mạn và

huyền ảo thì Nghĩa mới là Nghĩa nhất".

Dành nhiều tình cảm cho nhà văn trẻ, Sương Nguyệt Minh cũng chân

thành chỉ ra truyện ngắn của Phạm Duy đây đó còn sự “giản đơn”, “bố trí sắp

đặt” ở một số truyện. Nhưng nhà văn, đại tá này cũng không ngần ngại khi

khẳng định: Phạm Duy Nghĩa là "một nhà văn đích thực".

Còn nhà văn Dạ Ngân, người đã nhìn thấy ở Phạm Duy Nghĩa một

“bản lĩnh văn xuôi trời cho” cũng thấy được sự “từng trải”, “thái độ nhân

sinh điềm đạm ... được truyền tải bằng giọng văn đượm buồn lấp lánh” hay

sự “vững chãi, trang trọng”, “đào xới và tôn vinh tính người trong con

người” ở truyện ngắn của anh.

Theo dõi bước đường thành danh của Phạm Duy Nghĩa, nhà văn Dạ

Ngân cũng thấy rõ trong tác phẩm của anh bên cạnh những truyện ngắn

“trong suốt” khi viết về núi rừng Tây Bắc, gần đây “bắt đầu có sự sắc sảo

gai ngạnh khi đề cập đến tình trạng tha hoá của một bộ phận giới chức hiện

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

thời”, “sự bứt phá, giễu nhại một cách chát chúa mà vẫn nghiêm trang, tỉ

mẩn” của “một ngòi bút vâm váp, bạo liệt trong những tình huống nhiều tác

giả khác có thể ngại miêu tả”.

Bùi Việt Thắng thì cho rằng “Khu vườn văn chương của Phạm Duy

Nghĩa tràn đầy màu xanh - chất thơ của đời sống và được tắm gội bằng ánh

sáng nhân văn rực rỡ, nồng thắm” và “nhìn thấy trong truyện ngắn của

Phạm Duy Nghĩa những con người ở phần thánh thiện, dù họ ở lứa tuổi, nghề

nghiệp, trình độ, địa vị xã hội nào”.

Còn nhà văn Mã A Lềnh đã đi từ “thích thú” đến “chia sẻ” và cuối

cùng là bị “ám ảnh” bởi những trang văn “đặt nhân vật vào đúng hoàn cảnh

và không gian cuộc sống cộng với nhiều chi tiết rất thật, sống động như

những cuốn phim ngắn ít lời, tỏ rõ sự chắc tay xảo thuật văn chương” và “có

thể coi mỗi truyện là một bài thơ”.

Với kinh nghiệm của một người đi trước, Mã A Lềnh cũng chỉ ra sự

sắp đặt trong cốt truyện, giáo điều trong lời văn hay sự khiên cưỡng trong quá

trình phát triển tâm lí nhân vật ở một số truyện. Tuy vậy, nhà văn này cũng

khẳng định chắc nịch, Phạm Duy Nghĩa “đích thực là một nhà văn”.

Vẫn còn đây đó, một số ý kiến cho rằng, Phạm Duy Nghĩa không chịu

thay đổi không gian và nhân vật trung tâm, ngôn ngữ đặc kinh như là một vị

khách của miền núi, hay sự bố trí, sắp đặt trong tổ chức truyện,...

Nhưng hầu hết các ý kiến đều dành những lời khen ngợi và khẳng định

tài năng Phạm Duy Nghĩa.

Là một nhà văn cả tuổi đời và tuổi nghề còn trẻ, nhưng với những thành

công của mình, Phạm Duy Nghĩa đã và đang đặt dấu ấn của mình trong nền

văn xuôi đương đại. Cùng với những tác giả thuộc thế hệ thứ tư trong “bốn

thế hệ đang cùng chung sức tôn tạo nên một nền truyện ngắn Việt Nam hiện

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

đại”. Phạm Duy Nghĩa đang góp sức làm nên một nền văn xuôi trẻ khoẻ

khoắn và đa sắc.

Qua khảo sát, chúng tôi nhận thấy, việc nghiên cứu nghệ thuật truyện

ngắn Phạm Duy Nghĩa, bên cạnh những lời nói đầu trong các tập truyện ngắn,

chủ yếu mới dừng lại ở cấp độ các bài viết, bài phỏng vấn in trên các báo, tạp

chí và internet, hoặc được nghiên cứu một phần trong các luận văn thạc sĩ,

khóa luận tốt nghiệp đại học, các đề tài nghiên cứu khoa học của sinh

viên...Thậm chí, dù được coi là một trong nhưng cây viết trẻ người kinh tiêu

biểu viết về miền núi hiện nay, nhưng trong luận án tiến sĩ “Văn xuôi Việt

Nam hiện đại về dân tộc và miền núi” của mình, nhà văn hầu như không đề

cập đến tác phẩm của mình ngoài vài dòng mang tính giới thiệu, điểm qua.

Chưa có công trình nào nghiên cứu toàn diện về nghệ thuật Phạm Duy Nghĩa.

Những ý kiến đánh giá, nhận xét của các nhà nghiên cứu, phê bình, các bạn

học viên, sinh viên đi trước là những gợi ý thiết thực giúp chúng tôi triển khai

công trình nhỏ mang tên “Nghệ thuật truyện ngắn Phạm Duy Nghĩa”.

3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU

Nhằm tìm hiểu, khám phá những nét đặc sắc trong nghệ thuật truyện

ngắn Phạm Duy Nghĩa, luận văn đi sâu nghiên cứu các sáng tác của tác giả:

1. Tập truyện ngắn Tiếng gọi lưng chừng dốc, Nxb Văn học, H, 2002

2. Tập truyện ngắn Cơn mưa hoa mận trắng,NxbThanh niên, H, 2007.

3. Tập Phạm Duy Nghĩa - 12 truyện ngắn, Nxb Lao động, H, 2010.

4. Tập Truyện ngắn Phạm Duy Nghĩa, Nxb Văn học, H, 2010.

Để có cái nhìn phong phú và toàn diện, luận văn cũng tham khảo sáng

tác của một số tác giả trẻ cùng thế hệ với Phạm Duy Nghĩa ( như Đỗ Bích

Thúy, Đỗ Tiến Thụy, Nguyễn Ngọc Tư,…) và sáng tác, nghiên cứu của một