Khảo sát truyền thuyết các dân tộc lưu hành ở Yên Bái

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

------------o0o------------

PHÙNG THỊ PHƢƠNG HẠNH

KHẢO SÁT TRUYỀN THUYẾT CÁC DÂN TỘC

LƢU HÀNH Ở YÊN BÁI

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN, NĂM 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

-----------o0o-----------

PHÙNG THỊ PHƢƠNG HẠNH

KHẢO SÁT TRUYỀN THUYẾT CÁC DÂN TỘC

LƢU HÀNH Ở YÊN BÁI

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.34

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học:

PGS.TS: Vũ Anh Tuấn

THÁI NGUYÊN, NĂM 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN!

Em xin cảm ơn Ban giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Ngữ văn

trường đại học sư phạm Thái Nguyên, cùng các thầy cô giáo đã tham gia

giảng dạy và hướng dẫn nghiên cứu khoa học cho lớp Cao học K17 - Văn học

Việt Nam; Sở giáo dục và đào tạo Yên Bái, Ban giám hiệu và tập thể giáo

viên trường trung học phổ thông Chu Văn An tỉnh Yên Bái đã tạo điều kiện

cho em có cơ hội học tập và nghiên cứu khoa học.

Em xin cảm ơn thầy giáo - nhà báo, nhà nghiên cứu Hoàng Việt Quân -

Hội văn học nghệ thuật tỉnh Yên Bái đã tạo điều kiện, giúp đỡ rất nhiệt tình

cho em trong suốt quá trình em tập hợp tư liệu và tìm hiểu về con người, văn

học - văn hoá dân gian các dân tộc địa phương.

Đặc biệt, em xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới PGS.TS Vũ

Anh Tuấn - người thầy rất nghiêm khắc, tận tâm trong công việc đã truyền thụ

nhiều kiến thức quý báu cũng như kinh nghiệm nghiên cứu khoa học cho em

trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU……………………………..................………..…………..1

1. Lý do chọn đề tài………………………………..................………...1

2. Lịch sử vấn đề…………………..…………………..……………….3

3. Đối tượng, phạm vi, mục đích nghiên cứu…………………....…......6

4. Những đóng góp mới của luận văn………..…………...…..………..6

5. Phương pháp nghiên cứu……..………………………...….………...7

6. Cấu trúc của luận văn………………………..…….....…...………....8

PHẦN NỘI DUNG……………………………………..……………………9

CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG……………………………....…9

1.1. Cơ sở lý thuyết về thể loại…………………………………………….9

1.1.1. Khái niệm truyền thuyết…………………………....……..…......9

1.1.2. Đặc điểm và phân loại truyền thuyết…………………....……...11

1.2. Đặc điểm địa lý – lịch sử văn hóa một số tộc ngƣời ở Yên

Bái……...........................................................................................................14

1.2.1. Đặc điểm địa lý Yên Bái……………..………………….....…..14

1.2.2. Đặc điểm lịch sử văn hóa một số tộc người ở Yên Bái………...16

1.3. Văn học dân gian các dân tộc Yên Bái……………..………………...24

1.3.1. Tình hình sưu tầm, nghiên cứu và giới thiệu văn học dân gian các

dân tộc ở Yên Bái…………….....………………….....……........……...…...24

1.3.2. Tình hình sưu tầm, dịch và giới thiệu truyền thuyết các dân tộc

lưu hành ở Yên Bái……………........………………………....……………..32

1.4. Khảo sát văn bản…………………………......……………………..…41

1.4.1. Đặc điểm bản kể……..……..............…………………..…..…..41

1.4.2. Tính dị bản….……………..…………………………..…..…...45

1.5. Phân loại truyền thuyết…………………….......…………….....…….47

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 http://www.lrc-tnu.edu.vn

CHƢƠNG 2: NỘI DUNG CỦA TRUYỀN THUYẾT CÁC DÂN TỘC

LƢU HÀNH Ở YÊN BÁI…………………….....…………………..….…..51

2.1. Những phƣơng diện cơ bản về nội dung……………………....……..51

2.1.1. Giải thích các vấn đề có liên quan tới nguồn gốc tộc người...…51

2.1.2. Ca ngợi công lao của các anh hùng văn hóa….......….....……...57

2.1.3. Phản ánh lịch sử đánh giặc của các dân tộc…………….….......61

2.2. Những đặc điểm tƣơng đồng và khác biệt về nội dung………….......65

2.2.1. Những đặc điểm tương đồng……………………......…...……..65

2.2.2. Những đặc điểm khác biệt……………………......……...……..77

CHƢƠNG 3: NGHỆ THUẬT CỦA TRUYỀN THUYẾT CÁC DÂN TỘC

LƢU HÀNH Ở YÊN BÁI……………………....…………………...……..85

3.1. Mô hình kết cấu chung…………………………….......….…………...85

3.1.1. Hoàn cảnh xuất hiện, thân thế của nhân vật chính…………......85

3.1.2. Cuộc đời, sự nghiệp của nhân vật chính……………….....……88

3.1.3. Đoạn kết cuộc đời nhân vật chính……………………….……..92

3.2. Đặc điểm xây dựng nhân vật…………………......…………..……….95

3.2.1. Đặc điểm xây dựng nhân vật chính……………….....…………95

3.2.2. Đặc điểm nhân vật người kể chuyện……..................…….......110

3.3. Không gian - thời gian nghệ thuật…………………........…………..116

3.3.1. Không gian nghệ thuật……………………............…………..117

3.3.2. Thời gian nghệ thuật……………………………..……..…….122

PHẦN KẾT LUẬN……………..........................…………..……………..127

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHẦN PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 http://www.lrc-tnu.edu.vn

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Hiện nay, truyền thuyết người Việt đã được tiến hành sưu tầm,

nghiên cứu khá kĩ lưỡng. Tuy nhiên truyền thuyết các dân tộc ít người lại

chưa được chú ý sưu tầm và nghiên cứu thỏa đáng mặc dù mỗi dân tộc có một

số lượng truyền thuyết lưu hành trong dân gian tương đối phong phú. Việc

nghiên cứu truyền thuyết các dân tộc mới chỉ tiến hành theo hướng khảo sát

truyền thuyết của từng dân tộc ở từng địa phương. Đây là hướng nghiên cứu

thiết thực và có ý nghĩa sâu sắc. Nhưng bên cạnh đó chúng ta cần phải so sánh

truyền thuyết của các dân tộc cùng sống trên một địa bàn, lãnh thổ để thấy

được mối quan hệ giữa chúng. Muốn vậy, chúng ta phải nghiên cứu truyền

thuyết trên tổng thể các phương diện: văn học, lịch sử, địa lý, văn hóa xã hội

của địa phương để thấy được các yếu tố chi phối, tác động tới sự hình thành

cũng như mối quan hệ của truyền thuyết các dân tộc và xác định tính “địa

phương” của truyền thuyết các dân tộc ở mỗi vùng miền. Từ đó, chúng ta sẽ

có được cái nhìn toàn diện về hệ thống truyền thuyết của các dân tộc.

1.2. Với hơn 30 dân tộc cư trú cư trú trên địa bàn, Yên Bái là một trong

các tỉnh có thành phần dân tộc phong phú. Điều đó khiến cho kho tàng văn

học dân gian Yên Bái có nhiều đặc sắc. Trong đó, truyền thuyết là thể loại có

đóng góp quan trọng. Việc nghiên cứu văn học dân gian Yên Bái nói chung,

truyền thuyết nói riêng là rất cần thiết bởi nó có ý nghĩa sâu sắc đối với lịch

sử, truyền thống, văn hóa của các dân tộc ở địa phương. Do truyền thuyết vừa

có tính lan tỏa, vừa có tính địa phương để quy tụ thành những vùng văn hóa,

nên khảo sát tính địa phương của truyền thuyết các dân tộc lưu hành ở Yên

Bái nói riêng, ở các địa phương khác nói chung sẽ giúp chúng ta khám phá và

phát hiện ra những vùng văn hóa của Yên Bái cũng như của cả nước.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 http://www.lrc-tnu.edu.vn

1.3. Việc giảng dạy văn học địa phương cho học sinh từ cấp trung học

cơ sở ở Yên Bái nói riêng và các địa phương trong cả nước nói chung đang

từng bước được chú trọng. Bởi chúng ta chỉ có thể giáo dục lòng yêu nước và

tự hào dân tộc cho các em học sinh bắt đầu bằng việc giáo dục tình yêu quê

hương xứ sở mình. Từ năm 2008, Sở Giáo dục và đào tạo Yên Bái đã biên

soạn cuốn “Ngữ văn địa phương trung học cơ sở” cho giáo viên và học sinh.

Cuốn sách này nhằm tăng cường hiểu biết của học sinh về văn học dân gian

địa phương. Theo chúng tôi đây là một định hướng rất thiết thực. Bên cạnh

những nội dung tìm hiểu khác, cuốn sách đã giành một thời lượng nhất định

cho việc tìm hiểu truyện cổ lưu hành ở Yên Bái đồng thời hướng dẫn học sinh

Đọc – hiểu một truyền thuyết tiêu biểu là “Nàng Han”. Qua đây, chúng ta

thấy rằng truyền thuyết được lưu hành ở Yên Bái có một vị trí quan trọng

trong kho tàng văn học dân gian các dân tộc nơi đây. Nhưng với vị trí như thế,

việc dừng lại ở giới thiệu, tìm hiểu một truyền thuyết là có phần khiêm tốn.

Tuy nhiên chúng ta cũng có thể hiểu nguyên nhân khách quan của điều này là

do thời lượng và khung chương trình giảng dạy không cho phép.

Là một giáo viên dạy Ngữ văn ở trường trung học phổ thông và là

người con của quê hương Yên Bái, tôi thiết nghĩ việc khảo sát truyền thuyết

các dân tộc lưu truyền ở Yên Bái sẽ giúp chúng ta có được cái nhìn đầy đủ và

toàn diện về truyền thuyết nói riêng, văn học dân gian của Yên Bái nói chung.

Đặc biệt nó sẽ rất hữu ích trong việc liên hệ thực tế trong giảng dạy phần văn

học dân gian người Việt. Đó là cơ sở giúp học sinh thấy được sự phong phú

và giá trị của truyền thuyết lưu hành ở địa phương, đồng thời giúp các em

hiểu biết thêm, tự hào hơn về lịch sử và con người của quê hương Yên Bái.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 http://www.lrc-tnu.edu.vn

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Lƣợc sử nghiên cứu thể loại truyền thuyết

Truyền thuyết của Việt Nam đã được một số tác giả người phương Bắc

ghi chép thành văn bản từ khá sớm – ngay từ thời kì Bắc thuộc trong các

cuốn: “Giao Châu ngoại vực” (thế kỉ IV) và “Nam Việt chí” (thế kỉ V). Đến

thế kỉ XIV –XV, một số tác giả người Việt cũng bắt đầu chú ý sưu tầm, ghi

chép thể loại này như: Đỗ Thiện, Lý Tế Xuyên, Trần Thế Pháp… với các

cuốn: “Ngoại sử kí”, “Việt điện u linh”, “Lĩnh nam chích quái”… Tuy lúc

bấy giờ các tác giả chưa quan tâm về mặt thể loại nhưng họ cũng đã thấy rằng

so với những truyện dân gian khác đây là những câu chuyện về lịch sử mang

đậm yếu tố hoang đường, kì ảo.

Sau này, truyền thuyết không những được công nhận là một “thể tài

vững chắc, hoàn chỉnh của văn học dân gian” mà còn được thống nhất về

mặt thuật ngữ. Các tác giả: Đỗ Bình Trị, Lê Chí Quế, Kiều Thu Hoạch,

Hoàng Tiến Tựu… đều nhất trí khẳng định sự tồn tại của truyền thuyết –

“truyền thuyết là một thể loại của văn học dân gian”.

Đến nay, chúng ta đã thấy có nhiều công trình nghiên cứu truyền thuyết

với “tư cách” là một thể loại của văn học dân gian có giá trị như:

- Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân gian Việt

Nam - Nhhiều tác giả, NXBKHXH, 1971.

- Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian – Cao Huy Đỉnh, NXBKHXH,

1974.

- Luận án tiến sĩ: Đặc trưng nghiên cứu thể loại truyền thuyết –

Nguyễn Thị An, năm 2000.

…

Các công trình này đã nghiên cứu đặc điểm, phân loại, thi pháp…để

tìm ra được những đặc trưng cơ bản của truyền thuyết. Từ đó có cơ sở để

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn

phân biệt truyền thuyết với các thể loại tự sự dân gian khác. Bên cạnh việc

nghiên cứu các truyền thuyết hàng đầu của kho tàng truyền thuyết người Việt

nói trên, chúng ta còn thấy xuất hiện xu hướng nghiên cứu truyền thuyết theo

vùng. Hiện nay, hướng nghiên cứu này ngày càng được mở rộng bởi chúng ta

đã thu được nhiều kết quả thú vị. Các công trình nghiên cứu truyền thuyết gắn

với địa phương có thể kể đến như:

- Truyền thuyết và lễ hội Hai Bà Trưng ở Hát Môn – Phú Thọ - Hà

Tây – Luận văn thạc sĩ, ĐHSPHN, 2001 – Nguyễn Thế Dũng.

- Truyền thuyết và lễ hội Lạc Long Quân – Âu Cơ ở Bình Đà – Hà

Tây – Luận văn thạc sĩ, ĐHSPHN, 2003 – Nguyễn Thị Ngọc Lan.

- Tìm hiểu mô típ sinh nở thần kì của các thành hoàng làng trong

truyền thuyết và thần tích của người Việt ở Bắc Bộ - Luận văn thạc sĩ,

ĐHSPHN, 2005 – Lê Thị Thoan.

- Truyền thuyết về Đức Thánh tổ Nguyễn Minh Không và lễ hội làng

nghề Tống Xá ở Yên Xá, Ý Yên, Nam Định – Luận văn thạc sĩ. ĐHSPHN,

2008 – Hà Thị Diệp Lê.

…

Những công trình trên đều đặt truyền thuyết trong môi trường mà nó ra

đời, tồn tại và phát triển để nghiên cứu và thấy rằng: các truyền thuyết có mối

quan hệ sâu sắc với văn hóa, lễ hội, tín ngưỡng của nhân dân địa phương và

các đặc điểm địa lý, lịch sử, văn hóa của địa phương cũng có tác động không

nhỏ tới truyền thuyết. Như vậy, đây là một hướng nghiên cứu mang lại những

phát hiện giá trị.

2.2 Tình hình nghiên cứu truyền thuyết ở Yên Bái

Xét riêng ở địa phương Yên Bái, việc nghiên cứu truyện cổ dân gian

nói chung, truyền thuyết nói riêng chưa được quan tâm chú ý. Chính vì vậy

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 http://www.lrc-tnu.edu.vn

cho đến nay, truyền thuyết của các dân tộc mới chỉ được sưu tầm, dịch và giới

thiệu trên một số cuốn sách hay tạp chí của địa phương và trung ương.

- Các truyền thuyết được in trên các tạp chí như:

“Sự tích Mường Lò” do Hoàng Việt Quân sưu tầm, in trên“Tập san

văn nghệ Văn Chấn” năm 1992.

“Hang Đá Cháy” do Lê Năng sưu tầm in trên “Tạp chí văn nghệ Yên

Bái” số 10/1993.

“Huyền thoại về trái núi thần” do Hoàng Bích Nhung sưu tầm, in trên

“Tập san văn nghệ Lục Yên quyển 1”, năm 1999.

…

- Hay các tập truyện:

Suối nước mắt – Tập truyện dân gian vùng Văn Chấn của Phạm Đức

Hảo, Nhà xuất bản văn hóa dân tộc (1996).

Nàng Nu – Truyện cổ dân tộc Mông của Minh Khương, Nhà xuất bản

văn hóa dân tộc (1997)

Cay húc nậm xia – Truyện dân gian Văn Chấn – Mường Lò của Bùi

Huy Mai sưu tầm, Nhà xuất bản văn hóa dân tộc (2002).

…

Trong số những cuốn sách kể trên, chúng tôi chưa thấy có cuốn nào

tuyển chọn và giới thiệu riêng các truyền thuyết của các dân tộc. Việc nghiên

cứu truyền thuyết lại càng chưa tiến hành. Chúng tôi mới chỉ thấy cuốn “Tài

liệu ngữ văn địa phương trung học cơ sỏ” của Thạc sĩ Nguyễn Hiền Lương

chủ biên là giới thiệu, hướng dẫn tìm hiểu một truyền thuyết tiêu biểu của

người Thái là truyền thuyết “Nàng Han”. Bên cạnh đó cũng có một số bài

nghiên cứu riêng lẻ: Chuyên luận “Truyền thuyết về Thần Áo Đen” của

Nguyễn Tiến Hòa hay bài “Có một nữ tướng nàng Han trong lịch sử hay

không” và tập bản thảo “Nhân vật trong truyền thuyết và lịch sử Yên Bái”

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 http://www.lrc-tnu.edu.vn

của Hoàng Việt Quân đã bước đầu tìm hiểu, nghiên cứu các truyền thuyết.

Song đây là những công trình nghiên cứu văn hóa, lịch sử mang tính tổng hợp

chứ không phải công trình nghiên cứu văn học chuyên biệt.

Quá trình khảo sát chúng tôi thấy số lượng truyền thuyết dân gian của

các dân tộc ít người cư trú ở Yên Bái phong phú, đa dạng cả về nội dung và

số lượng. Nhận xét về truyền thuyết, trong cuốn sách của mình tác giả

Nguyễn Hiền Lương đã đưa ra nhận định: “Sự phát triển của thể loại truyền

thuyết và trường ca vừa có ý nghĩa phản ánh lịch sử, đời sống xã hội của

đồng bào các dân tộc Yên Bái vừa thể hiện trình độ phát triển khá cao của

văn học dân gian các dân tộc Yên Bái”[23, tr26].

Như vậy, xét phương thức nghiên cứu thể loại truyền thuyết, xét thực

tế số lượng và tình hình nghiên cứu truyền thuyết các dân tộc ở Yên Bái,

chúng tôi nhận thấy đề tài “Khảo sát truyền thuyết các dân tộc lưu hành ở

Yên Bái ” là một đề tài có tính khả thi và có giá trị cao. Theo chúng tôi việc

“Khảo sát truyền thuyết của các dân tộc lưu hành ở Yên Bái” mặc dù sẽ

gặp nhiều khó khăn và vất vả nhưng nếu thành công sẽ có nhiều thú vị và hữu

ích. Vì vậy chúng tôi đã quyết đinh lựa chọn đề tài này.

3. Đối tƣợng, phạm vi, mục đích nghiên cứu

3.1. Đối tƣợng: Truyền thuyết các dân tộc lưu hành ở Yên Bái được

sưu tầm và giới thiệu trên các tạp chí, sách báo của địa phương và trung ương.

3.2. Phạm vi: Khảo sát đặc điểm chung và riêng trên hai phương diện

nội dung và nghệ thuật.

3.3. Mục đích: Tìm ra những nét đặc sắc riêng của truyền thuyết các

dân tộc lưu hành ở Yên Bái.

4. Những đóng góp mới của luận văn

Nếu thành công, luận văn của chúng tôi sẽ có một số đóng góp sau:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 http://www.lrc-tnu.edu.vn

4.1. Về lý luận

- Thống kê và phân loại được truyền thuyết các dân tộc lưu hành ở Yên

Bái bởi các truyền thuyết này vốn được giới thiệu là các truyện cổ, được in lẻ

tẻ trên các tạp chí và cuốn sách được in ở địa phương và trung ương.

- Khẳng định thêm một hướng nghiên cứu mới cho thể loại truyền

thuyết cũng như văn học dân gian – nghiên cứu theo hướng tổng hợp.

- Gợi mở việc nghiên cứu, đối sánh truyền thuyết của các dân tộc ở

phạm vi rộng hơn.

- Hiểu được mỗi quan hệ hữu cơ giữa văn học và những yếu tố ngoài

văn học - Những nhân tố đã chi phối sự tương đồng và khác biệt của thể loại

truyền thuyết và các thể loại khác: lịch sử tộc người và vùng đất, văn hóa

truyền thống mỗi dân tộc, địa bàn cư trú...

4.2. Về nhận thức

Đề tài giúp chúng ta:

- Thấy được đặc trưng, mối quan hệ của truyền thuyết các dân tộc lưu

hành ở Yên Bái và vị trí, giá trị của truyền thuyết các dân tộc trong kho tàng

văn học dân gian và đời sống tinh thần của nhân dân Yên Bái.

- Thấy được tình cảm và nhận thức về lịch sử, con người của đồng bào

các dân tộc.

5. Phƣơng pháp nghiên cứu

5.1. Phương pháp phân tích văn bản văn học dân gian: Để tìm ra được

những đặc điểm về nội dung và nghệ thuật của các truyền thuyết, chúng tôi

lấy văn bản của các truyền thuyết làm cơ sở. Từ đó, chúng tôi tiến hành hệ

thống, phân tích cụ thể hóa để làm nổi bật trọng tâm của các vấn đề cần

nghiên cứu.

5.2. Phương pháp liên ngành: Để tìm hiểu đặc điểm và mỗi quan hệ

giữa truyền thuyết của các dân tộc và lý giải các hiện tượng, chúng tôi sử

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 http://www.lrc-tnu.edu.vn

dụng phương pháp nghiên cứu này để kết hợp nhiều góc nhìn văn hóa, văn

học, địa lý, lịch sử trong đó góc nhìn văn học là trọng tâm.

5.3. Phương pháp so sánh loại hình: Để làm nổi bật tính “địa phương”

của truyền thuyết các dân tộc lưu hành ở Yên Bái, chúng tôi có so sánh, đối

chiếu với truyền thuyết của người Việt và các thể loại tự sự dân gian khác.

6. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận, nội dung chính của luận văn được thể

hiện trong 3 chương.

Chương 1: Những vấn đề chung.

Chương2: Nội dung của truyền thuyết các dân tộc

lưu hành ở Yên Bái.

Chương 3: Nghệ thuật của truyền thuyết các dân tộc

lưu hành ở Yên Bái.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 http://www.lrc-tnu.edu.vn

PHẦN NỘI DUNG

Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG

1.1. Cơ sở lý thuyết về thể loại

1.1.1. Khái niệm truyền thuyết

Từ khi truyền thuyết được quan tâm nghiên cứu, nhiều nhà nghiên cứu

đã đưa ra định nghĩa về truyền thuyết theo quan niệm và cách hiểu của họ.

Theo tác giả Kiều Thu Hoạch trong cuốn “Tổng tập văn học dân gian người

Việt” thì các tác giả Nhóm Lê Quý Đôn trong công trình lược thảo lịch sử văn

học Việt Nam đã bước đầu đưa ra định nghĩa về truyền thuyết: “Truyền thuyết

là tất cả những chuyện lưu hành trong dân gian có thật xảy ra hay không thì

không có gì đảm bảo. Như vậy có những truyền thuyết lịch sử, mà cũng có

những truyền thuyết khác, hoặc dính dáng về một đặc điểm địa lí (Chuyện

nàng Tô Thị, chuyện Núi Vọng Phu, vv...)”, hoặc giải thích những phong tục

tập quán hoặc nói về sự tích các nghề nghiệp, và tất cả những chuyện kì lạ

khác”[16, tr26]. Khái niệm của nhóm Lê Quý Đôn đã định nghĩa khá rộng về

truyền thuyết. Dường như họ đã quy tất cả những truyện lưu hành trong dân

gian đều là truyền thuyết bởi chúng ta thấy họ quan niệm: thứ nhất, những

truyện ấy có thật hay không có thật không quan trọng; thứ hai, đối tượng của

truyện không chỉ là lịch sử mà còn là địa lý, phong tục tập quán.

Còn trong bài "Truyền thuyết anh hùng trong thời kì phong kiến"

Kiều Thu Hoạch đưa ra quan niệm về truyền thuyết như sau: "Truyền thuyết

là một thể tài truyện kể truyền miệng, nằm trong loại hình tự sự dân gian; nội

dung cốt truyện của nó là kể lại truyện tích các nhân vật lịch sử hoặc giải

thích nguồn gốc các phong vật địa phương theo quan điểm của nhân dân;

biện pháp nghệ thuật phổ biến của nó là khoa trương, phóng đại đồng thời nó

cũng sử dụng những yếu tố hư ảo, thần kì như cổ tích và thần thoại; nó khác

cổ tích ở chỗ không nhằm phản ánh xung đột gia đình, sinh hoạt xã hội và số

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 http://www.lrc-tnu.edu.vn

phận cá nhân mà thường phản ánh những vấn đề thuộc phạm vi quốc gia, dân

tộc rộng lớn; nó khác thần thoại ở chỗ nhào nặn Tự nhiên và Xã hội trên cơ

sở sự thực lịch sử cụ thể chứ không hoàn toàn trong trí tưởng tượng và bằng

trí tưởng tượng" [31, tr141]. Trong quan niệm trên, tác giả không những đã

đưa ra các tiêu chí nhận diện truyền thuyết mà còn phân biệt truyền thuyết với

hai “thể tài truyện kể truyền miệng” khác là “thần thoại” và “cổ tích”. Theo

đó thì truyền thuyết là truyện kể truyền miệng thuộc loại hình tự sự dân gian,

nội dung là truyện tích các nhân vật lịch sử và các phong vật địa phương;

nghệ thuật phổ biến là khoa trương, phóng đại và các yếu tố hư ảo.

Bài "Những đặc điểm thi pháp của truyền thuyết lịch sử" trong cuốn

"Thi pháp văn học dân gian" của Lê Trường Phát, tác giả đã nhận định:

"…Đối ứng với dòng tự sự xã hội là dòng tự sự lịch sử gồm thể loại truyền

thuyết và những bài vè lịch sử - một biến thể thứ hai của thể loại vè - đều là

những thể loại kể chuyện về những nhân vật có thật - những sự kiện có tầm

ảnh hưởng lớn lao đến lịch sử của cả dân tộc, của cả nước. Sự khác nhau

giữa vè lịch sử với truyền thuyết là ở chỗ vè lịch sử kể về những sự kiện vẫn

đang nóng hổi ý nghĩa thời sự bằng hình thức văn vần, thể loại truyền thuyết

kể về những sự kiện lịch sử đã lùi xa vào quá khứ bằng hình thức văn xuôi"

[37, tr15]. Như vậy, truyền thuyết là chuyện kể những nhân vật có thật hoặc

những sự kiện có tầm ảnh hưởng tới lịch sử bằng hình thức văn xuôi. Ở đây,

tác giả chủ yếu chỉ ra điểm giống và khác nhau giữa “vè” và “truyền thuyết”.

Lại Nguyên Ân trong “150 thuật ngữ văn học” định nghĩa: "Truyền

thuyết là một nhóm những sáng tác dân gian mà đặc điểm chung là trong đó

có các yếu tố kì diệu, huyễn tưởng nhưng lại được cảm nhận là xác thực diễn

ra ở ranh giới giữa thời gian lịch sử và thời gian thần thoại, hoặc diễn ra ở

thời gian lịch sử. Trong những truyền thống văn hóa khác nhau về loại hình,

khái niệm truyền thuyết mô tả những hiện tượng không hoàn toàn giống nhau