Khảo sát truyện kể dân gian Tày Nùng xứ Lạng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ TÂN HƢƠNG

KHẢO SÁT TRUYỆN KỂ DÂN GIAN

TÀY- NÙNG XỨ LẠNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

THÁI NGUYÊN, NĂM 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ TÂN HƢƠNG

KHẢO SÁT TRUYỆN KỂ DÂN GIAN

TÀY- NÙNG XỨ LẠNG

CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM

MÃ SỐ: 60.22.34

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thị Huế

THÁI NGUYÊN, NĂM 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Thị Huế￾người thầy đã tận tâm hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình nghiên cứu

và hoàn thành luận văn.

Em xin cảm ơn quý thầy, cô tổ Văn học dân gian, Ban chủ nhiệm Khoa

Ngữ văn, Bộ phận quản lý Khoa học- Sau đại học trường Đại học sư phạm

Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho em trong suốt quá trình học

tập, nghiên cứu.

Xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới các cô chú, anh chị ở Thư viện tỉnh Lạng

Sơn, ở Phòng Văn hoá, thư viện huyện Bình Gia cùng những người dân Tày,

Nùng ở Bình Gia- Lạng Sơn đã nhiệt tình cung cấp những tư liệu quý báu để

giúp em hoàn thành luận văn này.

Em cũng xin chân thành cảm ơn Sở Giáo dục và Đào tạo Lạng Sơn,

trường THPT Bình Gia, bạn bè, đồng nghiệp và những người thân trong gia

đình đã luôn động viên, khích lệ, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất

cho em trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng em xin cảm ơn các thầy cô giáo đã đọc và chỉ rõ những

thành công cũng như hạn chế trong luận văn tốt nghiệp này.

Thái Nguyên, ngày.....tháng....năm 2012

Tác giả

Nguyễn Thị Tân Hƣơng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Nxb : Nhà xuất bản

KHXH : Khoa học xã hội

H : Hà Nội

TPHCM : Thành phố Hồ Chí Minh

PGS : Phó giáo sư

TS : Tiến sĩ

VHTT&DL : Văn hoá thể thao và du lịch

[X; Y] : Tài liệu tham khảo

X : Số thứ tự tài liệu tham khảo

Y : Trang tài liệu tham khảo

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trung thực

và chưa từng được ai công bố ở bất kì công trình nào khác.

Tác giả

Nguyễn Thị Tân Hƣơng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cảm ơn

Lời cam đoan

Mục lục................................................................................................................i

PHẦN MỞ ĐẦU............................................................................................... 1

PHẦN NỘI DUNG ......................................................................................... 10

Chƣơng 1. VÙNG ĐẤT, CON NGƢỜI XỨ LẠNG VỚI SỰ HÌNH

THÀNH, TỒN TẠI VÀ LƢU TRUYỀN TRUYỆN KỂ DÂN GIAN

TÀY - NÙNG .................................................................................................. 10

1.1. Vùng đất, con người xứ Lạng ................................................................. 10

1.1.1. Khái niệm xứ Lạng ........................................................................... 10

1.1.2. Về điều kiện tự nhiên........................................................................ 12

1.1.3. Về điều kiện xã hội và lịch sử tộc người Tày- Nùng xứ Lạng ........ 15

1.2. Văn hóa, văn học dân gian dân tộc Tày –Nùng xứ Lạng........................ 26

1.2.1. Văn hóa, văn học dân gian xứ Lạng nói chung ................................ 26

1.2.2. Văn hóa, văn học dân gian dân tộc Tày – Nùng xứ Lạng: .............. 28

Chƣơng 2. CÁC THỂ LOẠI TRUYỆN KỂ DÂN GIAN TÀY – NÙNG

XỨ LẠNG ....................................................................................................... 34

2.1. Khái niệm truyện kể dân gian ................................................................. 34

2.2. Hiện trạng nguồn truyện kể Tày- Nùng xứ Lạng.................................... 34

2.3. Phân loại.................................................................................................. 35

2.4. Một số thể loại truyện kể dân gian Tày- Nùng xứ Lạng......................... 39

2.4.1. Thần thoại Tày- Nùng xứ Lạng ....................................................... 40

2.4.2. Truyền thuyết Tày- Nùng xứ Lạng................................................... 45

2.4.3. Truyện cổ tích Tày- Nùng xứ Lạng .................................................. 50

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

Chƣơng 3. ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN KỂ DÂN GIAN TÀY - NÙNG XỨ

LẠNG TRÊN MỘT SỐ BÌNH DIỆN.......................................................... 65

3.1. Về nhân vật, môtíp .................................................................................. 65

3.1.1. Nhân vật............................................................................................ 65

3.1.2. Một số môtif trong truyện kể dân gian Tày- Nùng xứ Lạng ............ 79

3.2. Sự đồng dạng và tính dị biệt trong truyện kể dân gian Tày, Nùng xứ Lạng ..... 87

3.2.1. Sự đồng dạng .................................................................................... 87

3.2.2. Tính dị biệt........................................................................................ 92

3.3. Truyện kể dân gian Tày- Nùng xứ Lạng với tín ngưỡng và lễ hội......... 97

3.3.1. Tín ngưỡng tiêu biểu......................................................................... 99

3.3.2. Một số lễ hội liên quan. .................................................................. 102

PHẦN KẾT LUẬN....................................................................................... 106

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Lý do xã hội

Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc. Bên cạnh tộc người Kinh(Việt) là

tộc người đa số, nước ta còn có năm mươi ba dân tộc anh em khác cùng

chung sống, gắn bó như Tày, H’Mông, Dao, Thái....Do vậy, Việt Nam có

nhiều ngữ hệ và bản sắc văn hoá tộc người khác nhau. Trải qua nhiều thế kỷ,

cộng đồng các dân tộc Việt Nam đã cùng chung sống, kiên cường, ý chí để giữ

gìn từng thước đất của quê hương, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc yêu dấu. Trong

quá trình đó, Việt Nam đã hình thành một cộng đồng văn hoá vừa thống nhất,

vừa đa dạng. Mỗi một tộc người anh em lại có nghĩa vụ giữ gìn và phát triển bản

sắc, phát huy phong tục tập quán, vốn văn nghệ truyền thống của tộc người mình

Nằm trong dải đất địa đầu của Tổ quốc Việt Nam, xứ Lạng (Lạng Sơn)

là nơi quần cư của nhiều dân tộc anh em và cũng là vùng đất có người Tày –

Nùng cư trú đông nhất cả nước. Trong cộng đồng các tộc người Việt Nam,

người Tày, Nùng có số dân đông thứ hai sau người Việt (Kinh). Nhiều nghiên

cứu khoa học từ trước đến nay đã khẳng định người Tày- Nùng có vốn văn

hóa văn học dân gian chỉ phát triển sau người Kinh (Việt).

Chính vì vậy việc tìm hiểu văn học dân gian xứ Lạng đặc biệt là văn học

dân gian của người Tày- Nùng chính là để tăng cường sự hiểu biết về vốn văn

hóa dân gian của hai tộc người này, đồng thời để tăng cường sự tin cậy, đoàn

kết giữa các tộc người anh em là một việc có ý nghĩa lớn lao và dài lâu đối

với sự nghiệp xây dựng một đất nước Việt Nam giàu đẹp và văn minh, một

nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Hơn thế, xứ Lạng

không chỉ là vùng đất giàu giá trị văn hóa mà còn là vùng đất cửa ngõ của

giao thương quốc tế quan trọng, văn hóa thương nhân đang dần lấn át đi văn

hóa truyền thống. Những giá trị cội nguồn đang dần bị mất đi bởi cuộc sống

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

mưu sinh cơm áo gạo tiền. Vì vậy, đang đặt ra những vấn đề cấp thiết và

mang tính thời sự trong việc gìn giữ và phát huy bản sắc dân tộc. Việc khai

thác, giữ gìn và phát huy nguồn mạch văn hóa dân tộc- văn học dân gian của

xứ Lạng - chính là một việc làm thiết thực để giữ gìn và phát huy bản sắc dân

tộc Việt Nam.

1.2. Lý do nghệ thuật

1.2.1. Trải qua nhiều thế kỷ, trong quá trình lao động sản xuất và đấu

tranh xã hội, dân tộc Tày, Nùng nói chung và người Tày, Nùng ở xứ Lạng nói

riêng đã xây dựng cho mình một kho tàng văn học dân gian truyền thống

mang đậm bản sắc văn hóa tộc người, nhưng cũng không phá vỡ tính thống

nhất chung của văn hóa Việt Nam. Nói cách khác văn học dân gian của tộc

người Tày –Nùng ở xứ Lạng với những nét đặc sắc riêng đã góp phần làm nên

bộ mặt phong phú, đa dạng nhưng thống nhất chung của văn học dân gian

Việt Nam.

1.2.2. Truyện kể dân gian Việt Nam nói chung và truyện kể dân gian các

dân tộc thiểu số nói riêng đang là đối tượng nghiên cứu của nhiều nhà khoa

học xã hội và nhân văn trong đó có khoa học văn học dân gian. Việc nghiên

cứu truyện kể nói chung và truyện kể xứ Lạng của dân tộc Tày- Nùng nói

riêng có thể nói là một hướng nghiên cứu có nhiều triển vọng.

1.2.3. Việc chú trọng khai thác những di sản văn học của các dân tộc ít

người cùng với nhiệm vụ nghiên cứu, khai thác những di sản văn học quý báu

của dân tộc Kinh chính là việc góp phần thiết thực vào công cuộc xây dựng

nền văn hóa mới Xã hội chủ nghĩa ở một quốc gia đa dân tộc với nền văn hóa

“Thống nhất trong đa dạng”.

Xứ Lạng là một trong những cái nôi của văn hoá dân gian Tày, Nùng. Ở

đó hội tụ đầy đủ các loại hình văn học dân gian trong đó có truyện kể dân gian

là một di sản vô cùng phong phú, quý giá. Nó được xem là thể loại ổn định,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

phản ánh rõ nét đặc điểm địa lý, lịch sử, văn hóa, ngôn ngữ và bản sắc con

người nơi đây. Nó vừa mang tính loại hình vừa mang tính đặc thù chưa từng

được nghiên cứu một cách hệ thống .

Hơn nữa hiện nay việc nghiên cứu học tập văn học dân gian địa

phương vào chương trình phổ thông vẫn chưa được chú trọng. Là giáo viên

THPT, tôi nghĩ nghiên cứu về truyện kể dân gian xứ Lạng của dân tộc Tày￾Nùng là một việc làm cần thiết để gìn giữ di sản phi vật thể của dân tộc Việt

Nam nói chung và của dân tộc Tày- Nùng ở xứ Lạng nói riêng.

Chính vì những lẽ trên và trên cơ sở tiếp tục kế thừa thành tựu của các

nhà nghiên cứu, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu là: Khảo sát truyện kể dân

gian Tày- Nùng xứ Lạng với mong muốn đóng góp ý kiến của mình vào

công cuộc nghiên cứu văn học dân gian các dân tộc ít người hiện nay đặc biệt

là thể loại truyện kể. Đồng thời cũng là người công tác và gắn bó với bà con

dân tộc Tày- Nùng một thời gian dài, tôi muốn góp tiếng nói tri ân của mình

với vùng đất, con người xứ Lạng. Từ đó góp phần nâng cao chất lượng bài

giảng trong nhà trường và làm tài liệu cho những người quan tâm đến truyện cổ

Việt Nam nói chung và truyện kể xứ Lạng của dân tộc Tày- Nùng nói riêng.

2. Lịch sử vấn đề

Trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam, truyện kể dân gian thuộc

loại hình tự sự bằng văn xuôi dân gian bao gồm các thể loại: Thần thoại,

truyền thuyết, truyện cổ tích, truyện ngụ ngôn, truyện cười và giai thoại. Theo

tài liệu mà chúng tôi thu thập được, việc sưu tầm và tìm hiểu thể loại truyện

cổ dân gian Việt Nam đã được các học giả quan tâm và tiến hành nghiên cứu

từ khá sớm.

Truyện cổ dân gian, hơn mọi thể loại khác có một sức hấp dẫn kì lạ và

vốn có một đời sống học thuật phong phú và sớm hơn rất nhiều so với các thể

loại khác của văn học dân gian.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

2.1. Trong công trình “ Tổng tập văn học dân gian người Việt” do GS.TS

Kiều Thu Hoạch chủ biên, các tác giả đã chỉ ra rằng “Truyện cổ dân gian Việt

Nam vốn được ghi chép, sưu tầm từ rất sớm trong các tác phẩm khởi đầu của

nền văn học như Báo cực truyện, Giao Chỉ Kí (Thế kỷ XII), Việt điện u linh

của Lý Tế Xuyên, Lĩnh Nam chích quái của Vũ Quỳnh, Kiều Phú (Thế kỉ

XIV-XV); rồi những tập như Truyền kì mạn lục (Nguyễn Dữ), Thiên Nam vân

lục (Nguyễn Hành), Công dư tiệp kí (Vũ Phương Đề), Truyền kì tân phả

(Đoàn Thị Điểm), Vũ trung tùy bút (Phạm Đình Hổ), Tang thương ngẫu lục

(Phạm Đình Hổ- Nguyễn Án)...

Vào những thế kỷ sau như thế kỷ XIX và thời kỳ cận đại của thế kỷ

XX, việc sưu tầm, biên soạn truyện cổ dân gian ngày càng được nhiều người

chú trọng. Cuối thể kỷ XIX, đầu thế kỷ XX đã có nhiều bộ sưu tập truyện cổ

ra đời do các văn sĩ có ý thức lưu tâm đến vốn văn học cổ truyền của nước

nhà đã ghi chép và xuất bản như Chuyện khôi hài (1882), Chuyện đời xưa

(1886) của Trương Vĩnh Ký, Chuyện giải buồn (1880: tập 1, 1885: tập 2) của

Huỳnh Tịnh Của, Nam Hải dị nhân (1920) của Phan Kế Bính, Truyện cổ nước

Nam (1932-1934) của Nguyễn Văn Ngọc v. v...

Từ sau Cách mạng tháng Tám, đặc biệt từ những năm 50 của thế kỷ XX,

vốn văn hóa dân gian nói chung và truyện cổ dân gian nói riêng lại càng được

coi trọng và việc sưu tầm, biên soạn, nghiên cứu chúng được xem như những

hoạt động khoa học, một ngành khoa học độc lập, được nâng lên ở một cấp độ

mới. Kết quả của ngành nghiên cứu văn học dân gian và truyện cổ dân gian đã

đạt được là những kết quả khả quan, với một loạt công trình có tầm cỡ ra đời liên

tiếp như: Truyện cổ tích Việt Nam (1955) của Vũ Ngọc Phan, Lược khảo về thần

thoại Việt Nam (1956) của Nguyễn Đổng Chi, Lược thảo lịch sử văn học Việt

Nam (1957) của Nguyễn Đổng Chi, Văn Tân, Nguyễn Hồng Phong v.v...

2.2. Cùng với văn học dân gian của người Kinh, bộ phận văn học dân gian

của người Tày, Nùng- cư dân bản địa và là chủ thể ở vùng Đông Bắc (Việt

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

Bắc) với bản sắc riêng của một tộc người miền núi, đã góp phần làm nên bộ

mặt phong phú đa dạng của văn học dân gian Việt Nam... Tuy nhiên, việc

nghiên cứu văn học dân gian Tày- Nùng đến thời điểm này vẫn còn nhiều

khoảng trống. Ngoài một số công trình sưu tầm và giới thiệu văn bản truyện

kể như Truyện kể Việt Bắc (1963), Truyện cổ Tày- Nùng (1974), Truyện cổ

các dân tộc ít người Việt Nam (1978), Truyện cổ Bắc Kạn (2000)... thì các

công trình chuyên biệt về truyện kể dân gian Tày- Nùng lại có phần ít ỏi, chỉ

có vài ba công trình. Cụ thể như Sưu tập và khảo cứu truyện cổ Tày của hai

tác giả Vũ Anh Tuấn và Vi Hồng (tài liệu đánh máy 257 trang- Khoa ngữ văn

Đại học sư phạm Thái Nguyên). Tìm hiểu một cặp mẫu kể dân gian miền núi

dưới góc độ loại hình của tác giả Vũ Anh Tuấn (Tạp chí Văn học số 4- 1991),

Khảo sát cấu trúc và ý nghĩa một số típ truyện kể dân gian Tày vùng Đông

Bắc Việt Nam của tác giả Vũ Anh Tuấn (Luận án PTS- 1991), Tìm hiểu quan

niệm về cái đẹp và nghệ thuật trong văn hóa dân gian các dân tộc thiểu số

Việt Nam của Hoàng Minh Lường (Luận văn Thạc sĩ Đại học sư phạm Hà Nội

1987-71 trang), Truyện thơ Nôm Tày- Đặc điểm nổi bật trong văn hóa dân

gian và văn hóa Tày của Hà Thị Bích Hiền (Luận văn Thạc sĩ Đại học sư

phạm Hà Nội 2000-98 trang). Hiện tượng vượt biển (Khảm Hải) trong đời

sống văn hóa dân gian Tày của Nguyễn Thị Nhin (Luận văn Thạc sĩ Đại học

sư phạm Hà Nội 2003- 100 trang), Khảo sát và so sánh một số típ truyện kể

dân gian Tày- Việt của Lương Anh Thiết (Luận văn thạc sĩ Đại học sư phạm

Thái Nguyên 2003- 122 trang), Khảo sát những đặc điểm truyền thuyết của

người Tày ở Bắc Kạn của Mai Thu Thuỷ (Luận văn thạc sĩ Đại học sư phạm

Hà Nội 2005- 100 trang)....

2.3. Người Tày- Nùng là chủ thể văn hoá chính ở xứ Lạng. Văn hoá, văn

học dân gian của tộc người Tày- Nùng xứ Lạng là mảnh đất ẩn tàng những

“nguồn lợi” quý giá đòi hỏi phải có sự nhọc công tìm hiểu. Nghiên cứu về văn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

học dân gian đặc biệt là khảo sát diện mạo chính của truyện kể dân gian Tày￾Nùng xứ Lạng cho đến thời điểm này theo khảo sát của chúng tôi thì chưa có

một công trình chuyên biệt nào. Chỉ có một số công trình nhỏ, lẻ riêng biệt về

văn học dân gian như công trình Đặc điểm dân ca đám cưới Tày, Nùng xứ

Lạng của Lộc Bích Kiệm (Hội văn học nghệ thuật Lạng Sơn 2004- 138 trang),

giới thiệu Truyện kể Tày, Nùng xứ Lạng của nhóm tác giả Nguyễn Ngọc Tuấn

(Chủ biên), Phạm Nguyên Long, Lâm Mai Lan... trong công trình Địa chí

Lạng Sơn- Nhà xuất bản chính trị quốc gia Hà Nội- 1999), Bước đầu tìm hiểu

thơ ca dân gian của người Tày, Nùng xứ Lạng của tác giả Thái Vân (Tạp chí

văn học số 11- 1996) ...

Tôi không có tham vọng là luận văn sẽ bao quát được hết vẻ đẹp lấp lánh

của văn hóa dân tộc Tày –Nùng, đời sống tâm tư, tình cảm mà đồng bào gửi

gắm trong kho tàng truyện kể xứ Lạng. Nhưng kế thừa các nghiên cứu đi

trước, đề tài của chúng tôi hy vọng bước đầu giải quyết được những vấn đề cụ

thể của truyện kể xứ Lạng.

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

Đề tài luận văn của chúng tôi có tên là Khảo sát truyện kể dân gian

Tày -Nùng xứ Lạng. Vì vậy, đối tượng nghiên cứu của chúng tôi sẽ là truyện

kể dân gian Tày- Nùng xứ Lạng đã được sưu tầm, biên soạn và xuất bản.

Tài liệu chúng tôi chọn làm tài liệu khảo sát chính là tập Truyện cổ xứ

Lạng của dân tộc Tày và Nùng do Nguyễn Duy Bắc, Hoàng An, Hoàng Tuấn

Cư, Hoàng Nam, Vi Hồng Nhân, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 1997. Cùng

với một số truyện sưu tầm trong công trình Lễ hội dân gian Lạng Sơn của

Hoàng Páo, Hà Văn Thanh, Bế Kim Loan, Vũ Kiều Oanh, Sở văn hoá thông

tin Lạng Sơn sưu tầm, giới thiệu và một số truyện trong Ai lên xứ Lạng của

Hà Văn Thư, Hoàng Nam, Vi Hồng Nhân, Vương Toàn, NXB Văn hoá dân

tộc, Hà Nội, 1994.