Khảo sát truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông lưu hành ở Yên Bái

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

MAI ANH DŨNG

KHẢO SÁT TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ

CỦA DÂN TỘC MÔNG LƯU HÀNH Ở YÊN BÁI

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

THÁI NGUYÊN – 2013

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

MAI ANH DŨNG

KHẢO SÁT TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ

CỦA DÂN TỘC MÔNG LƯU HÀNH Ở YÊN BÁI

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS: Vũ Anh Tuấn

THÁI NGUYÊN – 2013

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số

liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa có ai công bố

trong một công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2013

Tác giả luận văn

Mai Anh Dũng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa

Ngữ văn trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, cùng toàn thể các thầy cô

giáo đã tham gia giảng dạy và hướng dẫn nghiên cứu khoa học cho tập thể lớp

Cao học K19 - Văn học Việt Nam; Sở Giáo dục và Đào tạo Yên Bái; Phòng

Giáo dục và Đào tạo huyện Văn Yên; Ban Giám hiệu và tập thể giáo viên

trường THCS Lương Thế Vinh huyện Văn Yên đã tạo điều kiện để tôi có cơ

hội học tập và nghiên cứu khoa học.

Xin chân thành cảm ơn thầy giáo - nhà báo, nhà nghiên cứu văn hóa

các dân tộc Hoàng Việt Quân - Hội viên Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Yên

Bái đã tạo điều kiện giúp đỡ nhiệt tình trong suốt quá trình tôi tập hợp tư liệu

và tìm hiểu về con người, văn học - văn hóa dân tộc Mông ở Yên Bái; đồng

bào dân tộc Mông ở huyện Trạm Tấu và Mù Cang Chải đã giúp đỡ tôi rất

nhiều trong những chuyến đi thực địa.

Xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới PGS.TS Vũ Anh

Tuấn - người thầy rất nghiêm khắc, tận tình trong công việc đã truyền thụ cho

tôi nhiều kiến thức quý báu cũng như kinh nghiệm nghiên cứu khoa học trong

suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài.

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2013

Tác giả luận văn

Mai Anh Dũng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ ...................................................................................................

Lời cam đoan....................................................................................................

Lời cảm ơn .......................................................................................................

Mục lục ........................................................................................................... i

MỞ ĐẦU........................................................................................................1

NỘI DUNG ....................................................................................................7

Chương 1. TỔNG QUAN VỀ TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ CỦA

DÂN TỘC MÔNG LƯU HÀNH Ở YÊN BÁI...........................7

1.1. Sơ lược về điều kiện tự nhiên, đặc điểm xã hội và đời sống văn hóa

của dân tộc Mông ở Yên Bái .................................................................7

1.1.1. Đặc điểm địa - chính trị Yên Bái ......................................................7

1.1.2. Đặc điểm lịch sử văn hóa dân tộc Mông ở Yên Bái ..........................8

1.2. Truyện cổ tích, truyện cổ tích thần kỳ ..................................................11

1.2.1. Truyện cổ tích.................................................................................11

1.2.2.Truyện cổ tích thần kỳ.....................................................................13

1.3. Tình hình sưu tầm và khảo sát truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc

Mông lưu hành ở Yên Bái ...................................................................18

1.3.1. Trước Cách mạng tháng Tám - 1945 ..............................................18

1.3.2. Sau Cách mạng tháng Tám - 1945 ..................................................19

1.4. Khảo sát văn bản ..................................................................................23

1.4.1. Đặc điểm bản kể.............................................................................23

1.4.2. Tính dị bản .....................................................................................25

1.5. Phân nhóm truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông lưu hành ở Yên Bái....27

Chương 2. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM VỀ NỘI DUNG TRONG TRUYỆN CỔ

TÍCH THẦN KỲ CỦA DÂN TỘC MÔNG LƯU HÀNH Ở

YÊN BÁI...................................................................................30

2.1. Những phương diện cơ bản về mặt nội dung ........................................30

2.1.1. Truyện về người mồ côi..................................................................30

2.1.2. Truyện về người em........................................................................38

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

2.1.3. Truyện về người con riêng..............................................................43

2.1.4. Truyện về người mang lốt...............................................................46

2.1.5. Truyện về người dũng sĩ.................................................................52

2.2. Những điểm tương đồng và khác biệt về nội dung phản ánh giữa

truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông lưu hành ở Yên Bái với

truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Kinh ...............................................57

2.2.1. Những điểm tương đồng......................................................................57

2.2.2. Những điểm khác biệt..........................................................................58

Chương 3. ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH

THẦN KỲ CỦA DÂN TỘC MÔNG LƯU HÀNH Ở YÊN BÁI..60

3.1. Kết cấu truyện ......................................................................................60

3.1.1. Phần mở đầu...................................................................................60

3.1.2. Phần nội dung.................................................................................62

3.1.3. Phần kết thúc ..................................................................................65

3.2.1. Đặc điểm xây dựng nhân vật chính.................................................66

3.2.1.1. Nghệ thuật giới thiệu nhân vật. ...............................................66

3.2.1.2. Nghệ thuật sử dụng yếu tố thần kỳ..........................................67

3.2.2. Đặc điểm nhân vật người kể chuyện. ..............................................68

3.2.2.1. Nhân vật người kể chuyện sử dụng ngôn ngữ trần thuật

thuần túy.................................................................................69

3.2.2.2. Nhân vật người kể chuyện sử dụng ngôn ngữ trần thuật

xen với ngôn ngữ đối thoại của nhân vật chính .......................71

3.3. Không gian - thời gian nghệ thuật. .......................................................74

3.3.1. Không gian nghệ thuật....................................................................74

3.3.2. Thời gian nghệ thuật.......................................................................75

3.4. Một số biểu tượng trong truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông

lưu hành ở Yên Bái.............................................................................77

KẾT LUẬN..................................................................................................82

TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................85

PHỤ LỤC.........................................................................................................

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài.

1.1 Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc. Mỗi dân tộc lại có những

nét riêng về bản sắc văn hóa cũng như phong tục tập quán. Điều đó phần lớn

được thể hiện trong những lời ru, câu hò, điệu hát… và cả trong những câu

chuyện cổ tích được lưu truyền từ đời này sang đời khác. Trong những năm

gần đây, thực hiện Nghị quyết Đại hội IX của Đảng về việc chăm lo phát triển

văn hóa dân tộc, những người làm công tác văn hóa tư tưởng, văn nghệ dân

gian cùng những người yêu thích văn học dân tộc đã tiến hành sưu tầm truyện

dân gian trên khắp mọi miền đất nước. Số lượng các truyện cổ tích nói riêng

và truyện dân gian nói chung được sưu tầm ngày càng nhiều, góp phần làm

cho kho tàng văn học dân tộc ngày càng phong phú và giàu đẹp hơn. Song để

có được cái nhìn toàn diện, có cách đánh giá đúng đắn về giá trị truyện cổ tích

của mỗi dân tộc, khi tiến hành khảo cứu chúng ta phải tìm hiểu thêm về vị trí

địa lý, địa hình, lịch sử, lễ hội, phong tục tập quán… để thấy được các yếu tố

bên ngoài tác động, chi phối đến sự hình thành, phát triển của mỗi tác phẩm

văn học; thấy được sức sống bền bỉ của văn học dân tộc trong không gian,

thời gian. Việc khảo sát truyện cổ tích của mỗi dân tộc sẽ đánh giá được một

cách chính xác giá trị nội dung và giá trị nghệ thuật trong mỗi truyện dân gian

của từng dân tộc. Qua việc khảo sát, ta sẽ thấy được nguồn gốc tộc người, đặc

điểm tính cách cũng như lối sống của từng dân tộc trong cộng đồng các dân

tộc Việt Nam.

1.2 Yên Bái là một tỉnh miền núi nằm ở khu vực chuyển tiếp giữa

miền Tây Bắc và Trung du Bắc Bộ của Việt Nam. Ở vị trí cửa ngõ miền Tây

Bắc của Tổ quốc, đây còn là điểm dừng chân của các dòng người thiên di từ

đồng bằng Bắc Bộ lên, từ phương Bắc xuống sinh cư lập nghiệp. Hiện nay,

vùng đất Yên Bái là nơi quần cư của hơn 30 dân tộc anh em với dân số gần 70

vạn người, trong đó dân tộc Mông chiếm 8,1%. Hầu hết người Mông ở Yên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

Bái sống ở các triền núi cao. Họ cư trú tập trung chủ yếu ở Trạm Tấu và Mù

Cang Chải. Là một người con được sinh ra trên mảnh đất Yên Bái anh hùng,

ngay từ thời ấu thơ tôi đã biết đến người Mông qua điệu múa khèn; được nghe

tiếng đàn Môi, lời hát giao duyên mộc mạc nhưng đằm thắm; được xem ném

Còn, đánh Pao trong lễ hội Gầu tào; được nghe những câu chuyện cổ tích

thần kỳ của người Mông. Qua đó, tôi nhận thấy rằng bản sắc văn hóa của

người Mông vô cùng phong phú, độc đáo. Đó là những nét riêng để phân biệt

văn hóa Mông với văn hóa các dân tộc anh em trên địa bàn cư trú. Truyện cổ

tích thần kỳ là một trong những yếu tố làm nên bản sắc văn hóa của người

Mông ở Yên Bái nói riêng và của cộng đồng các dân tộc Việt Nam nói chung.

Người Mông luôn coi những câu chuyện cổ tích thần kỳ của dân tộc mình như

một báu vật để truyền lại cho con cháu đời sau.

1.3 Năm học 2002 - 2003, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã cho phát hành

bộ sách giáo khoa mới. Nhằm giúp học sinh tăng cường sự hiểu biết về văn

học của từng địa phương, qua đó bồi dưỡng cho các em tình yêu quê hương

đất nước, chương trình sách giáo khoa Ngữ văn ở bậc học THCS đã dành ra

thời lượng 5 tiết/lớp/năm học để mỗi tỉnh (thành phố) giới thiệu về văn học

của địa phương mình cho học sinh. Năm học 2008 - 2009, Sở Giáo dục và

Đào tạo Yên Bái đã biên soạn công trình Ngữ văn địa phương trung học cơ

sở nhằm cung cấp tài liệu giảng dạy và học tập cho giáo viên và học sinh

THCS trong toàn tỉnh. Qua công trình trên, đội ngũ tác giả đã giới thiệu về

văn học các dân tộc tỉnh Yên Bái như: dân tộc Kinh, dân tộc Thái, dân tộc

Dao, dân tộc Cao Lan và dân tộc Mông. Nhờ đó độc giả có thể thấy được

truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông cũng như truyện cổ tích của các dân

tộc anh em khác lưu hành ở Yên Bái có một vị trí rất quan trọng trong kho

tàng văn học dân gian.

1.4 Là giáo viên dạy Ngữ văn ở trường THCS Lương Thế Vinh

(huyện Văn Yên – tỉnh Yên Bái), tôi nhận thấy rằng việc khảo sát truyện dân

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

gian của dân tộc nói chung và truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông ở Yên

Bái nói riêng sẽ giúp chúng ta có được cái nhìn đầy đủ hơn về truyện dân gian

của dân tộc Mông ở Yên Bái. Với những lý do trên, chúng tôi đã quyết định lựa

chọn đề tài Khảo sát truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông lưu hành ở Yên

Bái để làm đề tài nghiên cứu. Việc lựa chọn đề tài này mặc dù gặp rất nhiều khó

khăn và vất vả, song nếu thành công chắc chắn nó sẽ có nhiều hữu ích.

2. Lịch sử vấn đề.

Tìm hiểu về văn hóa cũng như truyện cổ tích của mỗi dân tộc trong

mấy thập kỷ gần đây đã được những người làm công tác văn hóa tư tưởng,

văn nghệ dân gian cùng những người yêu thích văn học dân tộc lưu tâm. Xét

riêng ở tỉnh Yên Bái, việc sưu tầm nghiên cứu về văn hóa Mông cũng như

truyện kể dân gian Mông đã được chú ý. Cho đến nay, văn học cũng như

truyện cổ tích của dân tộc Mông ở Yên Bái mới chỉ được sưu tầm, dịch và

giới thiệu trên một số công trình hay tạp chí của địa phương và trung ương.

Qua quá trình khảo sát, chúng tôi chưa thấy có công trình nào giới thiệu

đầy đủ về truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông lưu hành ở Yên Bái. Bên

cạnh đó, việc khảo sát các giá trị về nội dung và nghệ thuật của các truyện cổ

tích thần kỳ cũng chưa được tiến hành. Có thể những điều đó chưa phải là

mục đích của các công trình đã nghiên cứu. Về truyện dân gian của dân tộc

Mông lưu hành ở Yên Bái, chúng tôi mới chỉ thấy luận văn Khảo sát truyền

thuyết các dân tộc lưu hành ở Yên Bái của Thạc sĩ Phùng Thị Phương Hạnh

đề cập đến vấn đề này. Một số công trình khác của Lò Ngân Sủn, Trần Hữu

Sơn, Doãn Thanh, Minh Khương, Đinh Sơn, Hoàng Hạc, Hoàng Việt Quân

lại tập trung vào nghiên cứu văn hóa, dân ca, lịch sử mang tính tổng hợp chứ

không phải là công trình nghiên cứu văn học.

Chúng tôi nhận thấy rằng số lượng truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc

Mông lưu hành ở Yên Bái không những phong phú về số lượng mà còn đa

dạng trong việc thể hiện nội dung. Bên cạnh những điểm tương đồng trong

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

một vài truyện kể thì truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông lưu hành ở Yên

Bái có nhiều điểm khác biệt so với truyện cổ tích của các dân tộc anh em

khác. Chính điều đó đã làm nên sức hấp dẫn của truyện cổ tích thần kỳ của

dân tộc Mông lưu hành ở Yên Bái.

Trên cơ sở kế thừa thành tựu của những người đi trước, chúng tôi mong

muốn trong một giới hạn nhất định đề tài Khảo sát truyện cổ tích thần kỳ của

dân tộc Mông lưu hành ở Yên Bái sẽ là cơ hội để mình tiến hành tìm hiểu

các giá trị về nội dung và nghệ thuật làm nên giá trị của truyện dân gian dân

tộc Mông trên tinh thần khoa học và toàn diện nhất có thể, từ đó hướng tới

một cách hiểu và cách lý giải thuyết phục về cái hay, cái độc đáo và hấp dẫn

của truyện cổ tích dân tộc Mông ở Yên Bái. Hy vọng rằng việc nghiên cứu đề

tài này là một đóng góp của người viết trong việc phát hiện về bản sắc văn

hóa của dân tộc.

3. Đối tượng, phạm vi, mục đích nghiên cứu.

3.1. Đối tượng nghiên cứu:

Khi thực hiện công việc, chúng tôi sẽ đặt trọng tâm vào đối tượng

chính: Truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông lưu hành ở Yên Bái được sưu

tầm và giới thiệu trên các sách, báo, tạp chí; các phương tiện thông tin đại

chúng của trung ương và địa phương. Tiêu biểu là các công trình sau:

- Nàng Nu - truyện cổ dân tộc Mông do Minh Khương sưu tầm, Nhà

xuất bản Văn hóa dân tộc (1997).

- Suối nước mắt - Tập truyện dân gian vùng Văn Chấn do Phạm Đức

Hảo sưu tầm, Nhà xuất bản văn hóa dân tộc (1996).

- Ông vua ngốc - truyện cổ các dân tộc Hoàng Liên Sơn do Lò Ngân

Sủn biên tập, in tại xí nghiệp in Hoàng Liên Sơn (1989).

3.2. Phạm vi nghiên cứu:

Trong giới hạn của đề tài luận văn, chúng tôi sẽ tập trung vào việc khảo

sát truyện cổ tích thần kỳ của dân tộc Mông lưu hành ở Yên Bái. Qua đó chỉ

ra những đặc điểm về nội dung và nghệ thuật trong các truyện.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn