khả năng cạnh tranh của các mặt hàng nông sản chính của việt nam trong bối cảnh hội nhập afta

Quỹ nghiên cứu ICARD – MISPA

TOR số MISPA/2003/06

BÁO CÁO NGHIÊN CỨU

Khả năng cạnh tranh

của các mặt hàng nông sản chính của Việt Nam

trong bối cảnh hội nhập AFTA

Nhóm nghiên cứu

Th.s Phạm Anh Tuấn

TS. Nguyễn Đỗ Anh Tuấn

Th.s Nguyễn Thị Kim Dung

Hà Nội, tháng 8 năm 2005

MỤC LỤC

..........................................................................................................................................vii

CHƯƠNG 5.GIỚI THIỆU CHUNG...................................................................................1

5.1.Đặt vấn đề.................................................................................................................1

5.1.1.Mục tiêu nghiên cứu...........................................................................................3

5.1.2.Giả thuyết nghiên cứu.........................................................................................3

5.1.3.Các câu hỏi nghiên cứu......................................................................................4

5.1.4.Cơ cấu đề tài.......................................................................................................4

CHƯƠNG 6. TỔNG QUAN LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP.........................................5

6.1.Lý thuyết kinh tế về hội nhập quốc tế và hội nhập vùng........................................5

6.2.Các vấn đề về thương mại nông sản quốc tế...........................................................8

6.2.1. Sản xuất và xuất nhập khẩu hàng nông sản toàn cầu.......................................8

6.2.2.Xu hướng bảo hộ hàng nông sản trong thương mại quốc tế và lợi ích của tự do

hoá thương mại............................................................................................................9

6.2.3. Thương mại hàng nông sản và hội nhập vùng................................................11

6.3.Các chỉ số về bảo hộ và cạnh tranh.......................................................................12

6.3.1. Các chỉ số đánh giá bảo hộ.............................................................................12

6.3.2.Các chỉ số đánh giá lợi thế so sánh..................................................................13

6.3.3. Một số các chỉ số khác.....................................................................................14

6.4.Mô hình...................................................................................................................14

6.4.1.Nhu cầu nội địa:...............................................................................................15

6.4.2.Hàm cung trong nước.......................................................................................15

6.4.3. Cân bằng cung cầu..........................................................................................15

6.4.4. Tương tác giá...................................................................................................15

6.5.Phương pháp thu thập số liệu................................................................................17

6.5.1.Thu thập thông tin và số liệu có sẵn.................................................................17

6.5.2.Tiến hành khảo sát và điều tra thực địa...........................................................17

6.5.3. Phương pháp hội thảo nhóm, tham luận.........................................................20

CHƯƠNG 7.TỔNG QUAN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH HỘI

NHẬP AFTA.....................................................................................................................21

7.1.Tổng quan nông nghiệp và xuất khẩu nông sản của Việt Nam ..........................22

7.2.Tổng quan nông nghiệp và thương mại nông sản các nước ASEAN .................27

7.2.1.Nông nghiệp các nước ASEAN.........................................................................27

7.2.2.Thương mại nông sản của các nước ASEAN....................................................30

7.3.Hội nhập AFTA và các cam kết trong AFTA........................................................38

7.3.1.Các cam kết hội nhập AFTA.............................................................................39

7.3.2.Tình hình thực hiện CEPT/AFTA trong nông nghiệp thời gian qua................41

7.4.Kết luận...................................................................................................................44

CHƯƠNG 8.TÌNH HÌNH SẢN XUẤT VÀ TIÊU THỤ NÔNG SẢN CÁC NƯỚC

TRONG KHU VỰC AFTA...............................................................................................45

8.1.Tình hình chung.....................................................................................................45

8.2.Mặt hàng lúa gạo....................................................................................................49

i

8.2.1. Sản xuất...........................................................................................................49

8.2.2. Thị trường trong nước.....................................................................................53

8.2.3.Thị trường ngoài nước......................................................................................56

8.3.Thịt lợn....................................................................................................................59

8.3.1.Tình hình sản xuất............................................................................................59

8.3.2. Tình hình thị trường........................................................................................60

8.4.Dứa..........................................................................................................................62

8.4.1.Tình hình sản xuất............................................................................................62

8.4.2.Tình hình thị trường.........................................................................................65

8.5.Tiêu..........................................................................................................................67

8.5.1.Tình hình sản xuất............................................................................................67

8.5.2.Tình hình thị trường.........................................................................................69

8.6.Chè..........................................................................................................................70

8.6.1.Tình hình sản xuất............................................................................................70

8.6.2.Tình hình thị trường.........................................................................................71

8.7.Chính sách nông nghiệp các nước trong khu vực ...............................................72

8.7.1.Indonesia..........................................................................................................72

8.7.2.Thai land...........................................................................................................75

8.7.3.Malaysia...........................................................................................................79

8.7.4.Philipines..........................................................................................................81

8.8.Kết luận...................................................................................................................84

CHƯƠNG 9.ĐÁNH GIÁ KHẢ NĂNG CẠNH TRANH MỘT SỐ SẢN PHẨM NÔNG

SẢN VIỆT NAM...............................................................................................................86

9.1.Lúa gạo...................................................................................................................86

9.1.1.Tình hình sản xuất và xuất khẩu.......................................................................86

9.1.2.Các kênh tiêu thụ và phân phối lúa gạo...........................................................89

9.1.3.Đánh giá khả năng cạnh tranh.........................................................................90

9.1.4.Phân tích SWOT (điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức).......................95

9.2.Sản phẩm chăn nuôi...............................................................................................96

9.2.1.Xu hướng phát triển chăn nuôi trong những năm qua.....................................96

9.2.2.Đánh giá khả năng cạnh tranh sản phẩm chăn nuôi......................................102

9.2.3.Phân tích SWOT ............................................................................................113

9.3. Chè.......................................................................................................................114

9.3.1. Sản lượng chè Việt Nam ...............................................................................114

9.3.2.Xuất khẩu........................................................................................................115

9.3.3.Thị trường ......................................................................................................117

9.3.4.Đánh giá lợi thế so sánh và lợi thế cạnh tranh..............................................119

9.3.5.Phân tích SWOT.............................................................................................124

9.4.Tiêu........................................................................................................................126

9.4.1.Sản xuất hồ tiêu của Việt Nam.......................................................................126

9.4.2.Kênh tiêu thụ tiêu............................................................................................128

9.4.3.Xuất khẩu........................................................................................................129

9.4.4.Đánh giá khả năng cạnh tranh.......................................................................132

9.4.5.Phân tích SWOT.............................................................................................135

9.5.Dứa........................................................................................................................137

9.5.1.Tình hình sản xuất dứa của việt nam.............................................................137

ii

9.5.2.Xuất khẩu dứa.................................................................................................140

9.5.3.Đánh giá khả năng cạnh tranh.......................................................................144

9.5.4.Phân tích SWOT.............................................................................................153

9.6.Kết luận.................................................................................................................154

CHƯƠNG 1.

iii

Danh sách các bảng

Bảng 3.1. Sản lượng một số loại cây trồng qua các năm (1000 tấn).................................23

Bảng 3.2. Tỷ trọng thương mại nông sản trong GDP nông nghiệp...................................24

Bảng 3.3. Khối lượng xuất khẩu một số mặt hàng nông sản (nghìn tấn)..........................24

Bảng 3.4. Kim ngạch xuất khẩu một số mặt hàng nông sản (triệu USD)..........................25

Bảng 3.5. Một số số liệu các nước ASEAN năm 2003.....................................................28

Bảng 3.6. Sản lượng một số cây trồng chính của một số nước Đông Nam Á năm 2003

(nghìn tấn)..........................................................................................................................29

Bảng 3.7. Kim ngạch xuất nhập khẩu của Việt Nam với ASEAN....................................31

Bảng 3.8. Kim ngạch xuất khẩu một số nông sản chính của các nước ASEAN năm 2003

(nghìn USD).......................................................................................................................32

Bảng 3.9. Kim ngạch xuất khẩu một số mặt hàng nông sản của Việt Nam sang ASEAN

(triệu USD)........................................................................................................................35

Bảng 4.1. Vai trò của lĩnh vực nông nghiệp trong kinh tế bốn nước (2002).....................46

Bảng 4.2. Hạn ngạch nhập khẩu gạo của Thái Lan 1995-2000 (tấn)................................76

Bảng 5.1. Hệ số bảo hộ danh nghĩa...................................................................................92

Bảng 5.2. Hệ số nguồn lực nội địa (DRC).........................................................................93

Bảng 5.3. So sánh chi phí công tác tiếp vận tại cảng Sài gòn và Cần thơ (USD/tấn).......95

Bảng 5.4. Tốc độ tăng trưởng hàng năm của giá trị nông nghiệp bình quân.....................96

Bảng 5.5. Phân bổ trang trại chăn nuôi lợn và gia cầm ở Việt Nam, 2001.......................99

Bảng 5.6. Quy mô chăn nuôi lợn của hộ nông thôn năm 1994 -2001.............................100

Bảng 5.7. Sản lượng thịt hơi ở Việt Nam (1990-2002)...................................................103

Bảng 5.8. Chi phí sản xuất 1 giỏ trứng 18 kg (USD)......................................................103

Bảng 5.9. Chi phí sản xuất gà con, gà thịt và thức ăn một số nước, năm 2002 (USD/kg)

.........................................................................................................................................104

Bảng 5.10. Chi phí sản xuất chăn nuôi lợn......................................................................106

Bảng 5.11. Chi phí chăn nuôi gà năm 2004.....................................................................106

Bảng 5.12. Hệ số ước lượng phương trình lợi nhuận theo quy mô.................................107

Bảng 5.13. Tỷ lệ thịt nạc và thịt xô của một số loại theo vùng (%) ..............................108

Bảng 5.14. Tỉ lệ chết bệnh của một số gia súc gia cầm (%)............................................109

Bảng 5.15. Tổn thất toàn quốc do gia súc chết ...............................................................109

Bảng 5.16. Chi phí đầu tư và sản xuất tiêu......................................................................127

Bảng 5.17. Thị trường xuất khẩu tiêu Việt Nam năm 2004 ..........................................131

Bảng 5.18. Chi phí chế biến 1 tấn dứa khúc 20.0Z trong nước dứa năm 2003...............149

CHƯƠNG 2.

iv

Danh sách các hình

Hình 3.1. Tốc Độ Tăng Trưởng GDP của nền kinh tế và nông nghiệp hàng năm (%/năm)

...........................................................................................................................................22

Hình 3.2. Tỷ trọng thị trường xuất khẩu nông sản của Việt Nam năm 2003 (%).............26

Hình 3.3. Một số số liệu về thương mại của ASEAN........................................................31

Hình 3.4. Kim ngạch xuất khẩu nông sản và kim ngạch xuất khẩu nông sản của 1 người

dân nông thôn của một số nước Đông Nam Á năm 2002..................................................32

Hình 3.5. Tỷ trọng thị trường xuất khẩu nông sản của Việt Nam (%)..............................33

Hình 3.6. Thu nhập và nhập khẩu nông sản bình quân đầu người của một số nước

ASEAN năm 1990 và năm 2002.......................................................................................35

Hình 3.7. Thuế suất bình quân các mặt hàng theo lộ trình thuế tổng thế thực hiện CEPT

của Việt Nam.....................................................................................................................40

Hình 4.1. Đóng góp của GDP nông nghiệp trong tổng GDP bốn nước............................46

Hình 4.2. Sản lượng gạo một số nước ASEAN (1000 tấn)...............................................49

Hình 4.3. Tổng cung, nhập khẩu và tiêu thụ gạo trong nước của Indonesia (1000 tấn)....50

Hình 4.4. Tổng cung, xuất khẩu và tiêu thụ gạo trong nước của Thái Lan (000 tấn)........51

Hình 4.5. Tổng cung, nhập khẩu và tiêu thụ gạo trong nước Malaysia (000 tấn).............51

Hình 4.6. Tiêu dùng gạo một số nước ASEAN.................................................................54

Hình 4.7. Lượng nhập khẩu gạo một số nước ASEAN (nghìn tấn)..................................56

Hình 4.8. Tỉ lệ xuất khẩu gạo của các nước sang Malaysia năm 2004 (%).......................57

Hình 4.9. Tỉ lệ xuất khẩu gạo một số nước ASEAN trong tổng xuất khẩu thế giới (%)...58

Hình 4.10. Lượng xuất khẩu gạo một số nước ASEAN....................................................58

Hình 4.11. Sản xuất thịt lợn ở một số nước ASEAN (tấn)................................................59

Hình 4.12. Nhập khẩu thịt lợn một số nước ASEAN (tấn)................................................60

Hình 4.13. Thị phần nhập khẩu thịt lợn của Philipines 2003............................................61

Hình 4.14. Tỉ lệ tiêu thụ lương thực Philipines (%)..........................................................62

Hình 4.15. Diện tích trồng dứa một số nước ASEAN.......................................................63

...........................................................................................................................................63

Hình 4.16. Sản lượng dứa một số nước ASEAN (tấn)......................................................63

Hình 4.17. Giá dứa công ty của Thái Lan (baht/kg)..........................................................64

Hình 4.18. Xuất khẩu dứa các nước ASEAN 2002 (tấn)...................................................65

Hình 4.19. Sản lượng tiêu một số nước ASEAN (tấn)......................................................67

Hình 4.20. Diện tích trồng chè một số nước ASEAN.......................................................68

Hình 4.21. Xuất khẩu hạt tiêu các nước ASEAN (tấn)......................................................69

Hình 4.22. Sản lượng (tấn) và diện tích (ha) chè Indonesia..............................................71

Hình 4.23. Sản xuất và xuất khẩu chè của Indonesia........................................................72

Hình 5.1. Diện tích và năng suất lúa Việt Nam 1990-2004...............................................87

Hình 5.2. Lượng và kim ngạch xuất khẩu gạo của Việt Nam, 1991-2004........................88

Hình 5.3. Chi phí sản xuất lúa của một số nước................................................................92

Hình 5.4. DRC của một số mặt hàng nông sản xuất khẩu.................................................93

Hình 5.5. Tốc độ tăng trưởng bình quân hàng năm về đầu con.........................................96

Hình 5.6. Số lượng các trang trại thương mại trong cả nước............................................98

Hình 5.7. Lượng thịt tiêu thụ bình quân (kg hơi/năm)....................................................101

Hình 5.8. Mức tiêu thụ thịt (kg/người/năm 2002)...........................................................102

v

Hình 5.9. Giá ngô của Việt Nam và thế giới 1998-2003(USD/tấn)................................104

Hình 5.10. Giá đậu tương của Việt Nam và thế giới 1998-2003 (USD/tấn)...................105

Hình 5.11. Lượng xuất khẩu thịt lợn của Việt Nam (1995-2004)...................................110

Hình 5.12. Hệ số Chi phí nguồn lực nội địa....................................................................112

Hình 5.13. Sản lượng và diện tích chè của Việt Nam từ 1990-2003...............................115

Hình 5.14. Sản lượng và khối lượng chè xuất khẩu của Việt Nam giai đoạn từ 1990-2003

(tấn chè khô)....................................................................................................................116

Hình 5.15. Tỷ trọng xuất khẩu của từng loại chè của Việt Nam ....................................117

Hình 5.16. Nước nhập khẩu chè Việt Nam 1999-2003...................................................118

Hình 5.17. Tỷ lệ xuất khẩu theo loại hình sở hữu công ty 2004.....................................119

Hình 5.18. Thị trường xuất khầu chè thế giới (%)...........................................................120

Hình 5.19. Tỷ trọng nhập khẩu chè của một số nước 2000-2002 ...................................120

Hình 5.20. Giá chè xuất khẩu của Việt Nam và giá thế giới 1990-2003 (USD/tấn).......121

Hình 5.21. Giá trị đơn vị của các nước xuất khẩu chè lớn 2002 (USD/tấn)............122

Hình 5.22: Tỷ trọng trong tổng giá trị gai tăng chè bán tại các siêu thị nước ngoài.......123

Hình 5.23. Chi phí nguồn lực nội địa của chè Việt Nam 1995-2004..............................124

Hình 5.24. Xu hướng phát triển tiêu của Việt Nam.........................................................126

Hình 5.25. Kênh tiêu thụ hồ tiêu của Việt Nam..............................................................128

Hình 5.26. Lượng và kim ngạch xuất khẩu tiêu của Việt Nam 1992-2004.....................129

Hình 5.27. Thị trường XK tiêu VN, 2003........................................................................130

Hình 5.28. Thị trường XK tiêu VN, 2004........................................................................130

Hình 5.29 Thị trường xuất khẩu tiêu Việt Nam , 1996-2002.........................................131

Hình 5.30. Tỷ lệ xuất khẩu tiêu Việt Nam trên tổng thế giới (% giá trị) ........................132

Hình 5.31. Giá thành chế biến một số loại tiêu đen 2003/04...........................................133

Hình 5.32. Chỉ số DRC của tiêu và một số nông sản khác năm 2004.............................135

Hình 5.33. Diện tích và sản lượng dứa Việt Nam...........................................................137

Hình 5.34. Biến động diện tích một số loại cây ăn quả (000ha)......................................138

Hình 5.35. Tỷ trọng sản xuất dứa của một số nước trên thế giới (%).............................140

Hình 5.36. Kim ngạch xuất khẩu rau quả Việt Nam, 1991-2004 (000 USD).................141

Hình 5.37. Thị trường xuất khẩu rau quả chính của Việt Nam, năm 2000 và 2004 .......142

Hình 5.38. Kim ngạch và tỷ trọng xuất khẩu rau quả của Việt Nam sang Trung Quốc .142

Hình 5.39. Xuất khẩu dứa của Việt Nam 1994-2002 (USD)...........................................143

Hình 5.40. Xuất khẩu dứa hộp các nước trên thế giới năm 2002(000 USD)..................145

Hình 5.41. Tỷ trọng xuất khẩu dứa hộp trên thế giới năm 2002......................................146

Hình 5.42. % xuất khẩu dứa chế biến của Thái Lan,Philipin và Malaysia......................147

Hình 5.43. Giá dứa hộp xuất khẩu Việt Nam- Thái Lan (USD/tấn)................................148

Hình 5.44. DRC của một số mặt hàng năm 2003...........................................................150

CHƯƠNG 3.

vi

Danh sách các hộp

Hộp 3.1. Những lợi thế của ASEAN.................................................................................27

Hộp 3.2. Công nghiệp chế biến thực phẩm Thái Lan........................................................37

Hộp 3.3. Các mục tiêu của AFTA.....................................................................................38

Hộp 5.1. Doanh nghiệp Tấn Hưng...................................................................................134

Hộp 5.2. Việt nam mất hàng trăm triệu USD mỗi năm vì không thương hiệu .............150

Hộp 5.3. Hàng VN kém cạnh tranh tại Mỹ vì thương hiệu chưa mạnh...........................151

CHƯƠNG 4.

vii

CHƯƠNG 5. GIỚI THIỆU CHUNG

5.1. Đặt vấn đề

Trong thập kỷ vừa qua, nền nông nghiệp Việt Nam đã đạt những bước phát triển vượt

bậc, chuyển đổi từ nền nông nghiệp tự cung tự cấp sang sản xuất hàng hoá xuất khẩu.

Nhiều nông lâm sản Việt Nam đã đạt sản lượng xuất khẩu lớn nhất nhì thế giới. Tuy

nhiên, sản lượng càng tăng thì giá xuất khẩu càng giảm, điển hình là trường hợp cà phê,

đường, hạt tiêu trong những năm 1998-2002. Thu nhập từ sản xuất nông sản xuất khẩu do

đó cũng giảm theo. Trước tình hình đó, việc tìm hiểu thị hiếu thị trường, mở rộng thị

trường tiêu thụ đặc biệt là những thị trường mang lại giá trị cao là hết sức quan trọng đối

với nông nghiệp Việt Nam.

Gia nhập ASEAN mở ra những thị trường xuất khẩu tiềm năng cho hàng nông sản Việt

Nam. Ngoài tiếp cận thị trường tương đối lớn của các nước ASEAN (420 triệu dân, tổng

thu nhập 714 tỷ USD, không kể Việt Nam) thông qua khu vực mậu dịch tự do AFTA,

Việt Nam còn có thể vươn ra các thị trường lớn như Trung Quốc khi khu vực mậu dịch tự

do ASEAN-China FTA, và có thể thị trường Hàn Quốc nếu khu vực mậu dịch tự do

ASEAN-Hàn quốc được hình thành (ASEAN secretary, 1999).

Tiến trình hội nhập AFTA đối với các thành viên ASEAN cũ (Singapore, Malaysia,

Indonesia, Thailand, Brunei, Phillipines) đã được hoàn thành vào năm 2002. Hầu hết

hàng hoá giao thương giữa 4 nước này đã được giảm thuế nhập khẩu xuống không quá

5% và các rào cản phi thuế quan, các hạn chế định lượng đã được dỡ bỏ, chỉ còn lại một

số mặt hàng thuộc diện hàng hoá nhạy cảm sẽ được giảm thuế nốt vào năm 2010. Việt

Nam là thành viên mới, cũng thực hiện tiến trình giảm thuế theo khung CEPT mà các

thành viên cũ đã áp dụng, nhưng hạn hoàn thành được kéo dài đến 2006 đối với hầu hết

hàng hoá và 2013 đối với hàng hoá nhạy cảm. Hạn hoàn thành AFTA đối với các thành

viên mới còn lại (Myanmar, Lào, Cam pu chia) dài hơn Việt Nam 2-4 năm. Thêm vào đó,

chương trình mậu dịch tự do ASEAN-China sẽ được áp dụng vào năm 2010. Như vậy,

phần cơ bản của khối mậu dịch tự do AFTA giữa các nước ASEAN cũ đã hoàn thành

xong và phần mở rộng đối với các nước mới và Trung quốc cũng sẽ được hoàn thành

trong thời gian rất gần. Chính vì vậy, việc nghiên cứu năng lực cạnh tranh của các nông

sản chính của Việt Nam trong việc giữ vững thị trường nội địa và mở rộng thị trường

xuất khẩu sang các nước thành viên AFTA là rất quan trọng cho sự phát triển của nền

nông nghiệp sản xuất hàng hoá của Việt Nam.

Cho đến nay, đã có tương đối nhiều nghiên cứu về vấn đề hội nhập của Việt Nam vào

ASEAN (Fukase and Martin, 1999; ISGMARD, 2002; ISGMARD, 2002b; McCarty,

1999; Kanokpan, 2002; Flatters, 1997; FAO and MARD, 2000; MARD, 2000; Pham,

1999; Wilson and Mei, 1996; Vo, 2001; Than, 2001; Zimmermann, 1996). Hầu hết các

nghiên cứu này đã mô tả cụ thể tiến trình hội nhập của ASEAN, từ khi ASEAN thành lập,

việc nhận thêm 4 thành viên mới, cho đến khi các thành viên mới hoàn thành tiến trình

giảm thuế CEPT. Tuy nhiên, hầu hết các nghiên cứu chỉ mới chỉ nghiên cứu chung cho

toàn diện nền kinh tế Việt Nam.

1

Một số các nghiên cứu đi chi tiết hơn vào các ngành hàng nông sản của Việt Nam như

FAO and MARD (2000), ISGMARD (2002), MARD (2000), Flatter (1997). Nghiên cứu

FAO and MARD (2000) “The Competitiveness of the Agricultural Sector of Viet

Nam: A Preliminary Analysis in the Context of ASEAN and the AFTA” (Khả năng

cạnh tranh của ngành nông nghiệp Việt Nam: phân tích sơ bộ trong bối cảnh hội nhập

ASEAN và AFTA) trong dự án TCP/VIE/8821 đã mô tả tương đối chi tiết tiến trình

giảm thuế trong AFTA nói chung và tiến trình giảm thuế của Việt Nam trong AFTA nói

riêng. Tuy nhiên, nghiên cứu này lại không đi sâu vào tiến trình giảm thuế cho các mặt

hàng nông sản Việt Nam. Mặc dù đã đánh giá khả năng cạnh tranh của một số mặt hàng

nông sản của Việt Nam như lúa gạo, thịt lợn, tôm cá, gỗ, mía đường, cà phê, cao su, cà

chua và dứa, phân Urê, động cơ Diezel nhỏ, hầu hết các đánh giá khả năng cạnh tranh

này là đánh giá định tính, chỉ số được dùng để đánh giá là chỉ số bảo hộ (Norminal

Protection Rate) nên chưa phản ánh đúng khả năng cạnh tranh của ngành hàng và không

có những so sánh cụ thể với các đối thủ cạnh tranh trong khối ASEAN.

Nghiên cứu ISGMARD (2002) “Impact of trade liberalization on some agricultural

sub-sectors of Vietnam: Rice, coffee, tea and sugar” (Tác động của tự do hoá thương

mại đến một số ngành hàng nông nghiệp Việt Nam: Lúa gạo, cà phê, chè, đường) đi sâu

hơn vào đánh giá tác động của AFTA. ISGMARD (2000) sử dụng mô hình cân bằng

riêng phần để đánh giá tác động của AFTA đối với gạo, cà phê, chè và mía đường. Kết

quả nghiên cứu cho thấy AFTA sẽ giúp xuất khẩu nông sản tăng cả về số lượng và về giá

xuất khẩu. Lượng gạo xuất khẩu sẽ tăng 10.5% với giá tăng 4.2%, lượng cà phê xuất

khẩu tăng 2.3% với giá tăng 1.9%, lượng chè tăng 1.3%, giá tăng 0.8%. Với ngành hàng

mía, khi không còn trợ cấp chính phủ và hàng rào thuế quan, tất cả các nhà máy mía công

suất dưới 150 nghìn tấn/năm sẽ phải đóng cửa và lượng cung trong nước sẽ giảm xuống

35% so với năm 1999-2000. Tuy nhiên, số liệu được sử dụng là số liệu điều tra nông hộ

thuần tuý nên chỉ số cạnh tranh (NRC) của nghiên cứu này không phản ánh đúng chỉ số

cạnh tranh của toàn ngành hàng Việt Nam (các yếu kém về chế biến, lưu trữ, buôn bán

trong nước và xuất khẩu không được xem xét, chỉ xem xét ở nông hộ với giá lao động rẻ

nên chỉ số thiên lệch).

Nghiên cứu ISGMARD, 2002a. Evaluation of potential impacts on Vietnam’s agriculture

during implementing Common effective preferential tariff program (CEPT) under

Agreement on Asean Free Trade Area (AFTA) (Đánh giá các tác động tiềm năng đến

ngành nông nghiệp Việt Nam trong quá trình áp dụng CEPT, AFTA) đã mô tả khái quát

quá trình hội nhập AFTA đối với các ngành hàng nông nghiệp Việt Nam và sắp xếp thứ

tự về khả năng cạnh tranh của các nước trong khu vực. Tuy nhiên, sự sắp xếp này dựa

trên một số chỉ tiêu đơn giản và chưa đề cập đến những thay đổi về tiềm năng và khả

năng phát triển, hạn chế khi gia nhập AFTA.

Như vậy, tuy hội nhập AFTA đang được tiến hành ngày càng rộng và thời điểm Việt

Nam hội nhập hoàn toàn vào AFTA đã đến gần, nhưng cho đến nay, chưa có một nghiên

cứu nào đánh giá tổng thể khả năng cạnh tranh của 5 mặt hàng nông sản Việt Nam trong

bối cảnh hội nhập AFTA và ACFTA và tìm ra những bước đi cụ thể nhằm mở rộng các

2

thị trường tiềm năng cho hàng nông sản xuất khẩu Việt Nam và nâng cao cạnh tranh trên

thị trường nội địa. Trong bối cảnh này, việc nghiên cứu đề tài “Khả năng cạnh tranh của

các mặt hàng nông sản chính của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập AFTA” là hết sức

cần thiết.

5.1.1. Mục tiêu nghiên cứu

Mục tiêu tổng quát:

Đánh giá khả năng cạnh tranh của 5 mặt hàng nông sản chính của Việt Nam trong bối

cảnh hội nhập AFTA (gạo, hạt tiêu, chè, dứa, chăn nuôi), từ đó góp phần hỗ trợ cho công

tác xây dựng và điều chỉnh chính sách ngắn hạn và dài hạn nhằm tăng cường khả năng

cạnh tranh, đẩy mạnh xuất khẩu của các mặt hàng nông lâm sản này vào các thị trường

khu vực ASEAN, Trung Quốc và giữ thị trường nội địa.

Mục tiêu cụ thể:

- Tìm hiểu và xây dựng hồ sơ thông tin về thị trường nông sản khu vực ASEAN,

chú trọng các thị trường có thay đổi mạnh về rào cản thuế quan và phi thuế quan

sau AFTA. Nội dung hồ sơ bao gồm quy mô thị trường, thị hiếu tiêu dùng, đối thủ

cạnh tranh, kênh thị trường, luật pháp và chính sách thương mại.

- Nghiên cứu tiến trình giảm hàng rào thuế quan và phi thuế quan trong khuôn khổ

AFTA.

- Nghiên cứu thực trạng, tiềm năng và lợi thế cạnh tranh của 5 mặt hàng nông sản

của Việt Nam trên thị trường nội địa trong bối cảnh hội nhập AFTA.

- Nghiên cứu thực trạng, tiềm năng và lợi thế cạnh tranh của 5 mặt hàng nông sản

Việt Nam trên thị trường các nước ASEAN trong bối cảnh hội nhập khu vực mậu

dịch tự do.

- Đề xuất các chính sách và biện pháp hỗ trợ để đẩy mạnh khả năng thâm nhập của

5 mặt hàng nông sản của Việt Nam vào thị trường khu vực và giữ vững thị trường

nội địa

- Đề xuất nghiên cứu mới.

5.1.2. Giả thuy t nghiên c u ế ứ

AFTA là khu vực mậu dịch tự do đầu tiên Việt Nam tham gia. Việc tham gia khu vực

mậu dịch này có khả năng làm thay đổi lớn về thị phần của nông sản Việt Nam trên thị

trường nội địa cũng như thị trường khu vực. Một số ngành hàng như gạo, cà phê có thể

tăng khả năng cạnh tranh, mở rộng thị trường. Tuy nhiên, một số ngành sản xuất khác

như chăn nuôi, rau quả có thể sẽ chịu sự cạnh tranh rất lớn ngay trên sân nhà. Một số

ngành hàng khác như tiêu, chè của Việt Nam có thể sẽ chịu tác động ít khi gia nhập

AFTA.

3

5.1.3. Các câu hỏi nghiên cứu

1. Hiện tại các ngành hàng nông sản đang đứng ở đâu về khả năng cạnh tranh so với

các nước trong khu vực và trên thế giới?

2. Những nước trong khu vực có lợi thế gì về sản xuất nông sản so với Việt Nam?

3. Việc thực hiện tiến trình gia nhập AFTA này ảnh hưởng như thế nào đến khả năng

cạnh tranh của nông sản Việt Nam so với các đối thủ trên thị trường nội địa và thị

trường xuất khẩu?

4. Liệu Việt Nam có thể tăng xuất khẩu nông sản của Việt Nam khi gia nhập AFTA

hay không?

5. Việt Nam có khả năng phát triển sản xuất nông sản thay thế nhập khẩu khi ra nhập

AFTA hay không?

5.1.4. Cơ cấu đề tài

Báo cáo nghiên cứu bao gồm các chương sau:

Chương I. Giới thiệu chung

Chương II. Tổng quan lý luận và phương pháp

Chương III. Tổng quan nông nghiệp việt nam trong bối cảnh hội nhập AFTA

Chương IV Tình hình sản xuất và tiêu thụ nông sản của các nước trong khu vực

Chương V. Đánh giá khả năng cạnh tranh của 5 mặt hàng nông sản Việt Nam.

Chương VI. Ảnh hưởng gia nhập AFTA đối với ngành hàng nông sản Việt Nam

Chương VII. Kết luận và kiến nghị chính sách

4

CHƯƠNG 6. TỔNG QUAN LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP

Chương này hướng tới các mục tiêu sau:

1. Tổng quan lý luận về vai trò của hội nhập kinh tế vùng và mối liên hệ của nó đối

với hội nhập kinh tế đa phương.

2. Đặc điểm của thương mại nông sản quốc tế, các vấn đề cần quan tâm đối với

hàng nông sản khi tham gia hội nhập quốc tế.

3. Các khái niệm và chỉ số đánh giá khả năng cạnh tranh theo ngành hàng

4. Mô hình cân bằng không gian đơn giản cho các mặt hàng khi tham gia hội nhập

quốc tế

5. Phương pháp thu thập số liệu

6.1. Lý thuyết kinh tế về hội nhập quốc tế và hội nhập vùng

Thời gian gần đây, có 4 cách tiếp cận khác nhau đối với vấn đề phúc lợi của hội nhập

vùng và ảnh hưởng của nó đối với nền kinh tế toàn cầu. Một trường phái [Bhagwati và

Panagariya (1996), Bhagwati và Krueger (1995), Srinivasan (1998)] cho rằng hội nhập

vùng là một ý tưởng tồi, làm giảm phúc lợi của các nước thành viên và tách rời các cố

gắng mở rộng tự do hoá toàn cầu của WTO. Trong khi đó những người khác như Ethier

(1998) lại lập luận rằng hội nhập vùng hỗ trợ hội nhập đa phương và là băng chứng cho

thấy các nước nhỏ muốn tham gia vào hệ thống thương mại đa phương hiện đang bị

thống trị bởi các nước đã phát triển. Xét trên khía cạnh khoảng cách, Krugman (1993)

cho rằng có khả năng có các khối thương mại tự nhiên giữa các nước láng giềng mà

trong đó chi phí vận chuyển thấp sẽ tạo ra các lợi ích nếu các nước này thành lập khối

thương mại vùng. Thêm vào đó còn có một quan điểm cho rằng các nước tìm cách tham

gia vào các hiệp định thương mại vùng vì sợ bị loại trừ, hay còn gọi là lý thuyết domino

về hội nhập vùng của Balwin và Venables (1995).

Các phân tích lý thuyết về ảnh hưởng phúc lợi tiềm năng của tự do hoá thương mại phần

lớn dựa trên các mô hình tân cổ điển chịu ảnh hưởng của Ricardo trong việc nhấn mạnh

tới lợi thế so sánh tương đối và tác dụng của thương mại quốc tế giữa các nước. Theo

như khung lý thuyết của Heckscher-Ohlin-Samuelson, tự do hoá toàn cầu sẽ giúp cho các

nước đạt được cấu trúc sản xuất, thương mại và phân công lao động theo đúng lợi thế

so sánh tương đối của họ, và điều này giúp tăng hiệu quả của việc phân bổ nguồn lực và

tăng phúc lợi toàn cầu. Vì thế, việc thành lập các khối kinh tế vùng (RTA) chỉ là lựa

chọn thứ hai so với tự do hoá thương mại toàn cầu.

5

Lý thuyết của Viner (1950) và Meade (1955) là cơ sở cho các lý luận về việc thiết lập các

khối kinh tế vào những năm 1950-1960. Lý thuyết này tập trung vào các khái niệm tĩnh

như “tạo ra thương mại” và “chệch hướng thương mại”. Sự “tạo ra thương mại” xảy ra

khi một nước thành viên của khối kinh tế vùng tăng nhập khẩu hàng hoá từ các nước

thành viên khác trong khối có chi phí sản xuất thấp hơn so với các nước ngoài khối, và

giảm sản xuất các mặt hàng có thể nhập khẩu đó ở trong nước. Người tiêu dùng sẽ được

hưởng lợi do giá hàng nhập khẩu thấp hơn so với hàng trong nước. Việc hạ giá sẽ giúp

tăng thu nhập thực tế, tăng nhu cầu tiêu dùng và điều đó sẽ giúp tăng nhập khẩu và

thương mại cho cả các nước trong và ngoài khối kinh tế vùng.

Sự “chệch hướng thương mại” xảy ra khi thương mại giữa các nước thành viên trong

khối tăng lên do thuế quan ưu đãi và thay thế cho các hàng nhập khẩu ngoài khối có giá

thành rẻ hơn. “Chệch hướng thương mại” không chỉ gây tổn thất cho các nước trong

khối do phải trả giá hàng nhập khẩu cao hơn mà còn gây tổn thất cho các nước ngoài

khối do không xuất khẩu được hàng hoá hoặc bị bắt buộc phải giảm giá xuất khẩu của họ

để cạnh tranh.

Bhagwati và Panagariya (1996) và Panagariya (1998, 1996) lập luận rằng RTA dường

như sẽ làm giảm phúc lợi của các nước thành viên và cản trở tự do hoá thương mại đa

phương. Do RTA tạo ra các ưu đãi đặc biệt cho các nước thành viên nên nó sẽ chuyển

hướng thương mại từ các nước ngoàI khối có chí phí cung cấp thấp nhất. Việc chuyển

hướng thương mại này dường như sẽ lấn át việc tạo ra thương mại, vì thế RTA sẽ làm

giảm phúc lợi của các nước thành viên. Để chứng minh điêù này họ sử dụng mô hình

Viner về khối kinh tế trong đó 2 nước loại bỏ các hàng rào thương mại song phương.

Nếu các nước còn lại là nhà cung cấp có chi phí rẻ nhất và có chi phí không đổi, RTA

với các nhà cung cấp có chí phí tăng sẽ chỉ có thể làm chệch hướng thương mại. Nước

thực hiện tự do hoá sẽ bị thiệt do họ đã bỏ đi khoản thuế thu được từ hàng nhập khẩu của

đối tác mới trong khi không đạt được giá nội địa thấp hơn đối với các hàng nhập khẩu

bởi phần còn lại của thế giới mới là người đặt giá. Trong khung phân tích này, nếu đối

tác thương mại chiếm tỷ lệ càng lớn trong hàng nhập khẩu thì sự mất mát doanh thu thuế

càng lớn khi RTA được thành lập. Tương tự, đối với đối tác thương mại mà có mức

thuế ban đầu cao thì họ cũng bị thiệt từ việc thiết lập RTA bởi vì doanh thu thuế bị phân

phối lại cho người khác sẽ nhiều hơn.

Ngược lại nếu các đối tác trong RTA là các nhà cung cấp có chi phí ổn định thì việc thiết

lập RTA sẽ cải thiện phúc lợi của các nước tự do hoá thương mại theo khối. Điều này đạt

được từ việc giảm giá mà vẫn thu được thuế nhập khẩu của hàng nhập khẩu của các

nước ngoài khối. Tuy nhiên, Panagariya (1996) lập luận rằng phần lớn các trường hợp

các nước ngoài khối có chi phí cung ổn định trong khi đó các nước trong khối thường có

chi phí cung tăng lên. Trong khi có sự “tạo ra thương mại” trong một số mặt hàng thì

phần lớn các hàng hoá khác sẽ được nhập khẩu từ các nước thành viên có chi hpí cung

tăng lên – “chệnh hướng thương mại” sẽ lấn át trong phần lớn các RTA.

6