Giáo trình kinh tế phát triển

GIAO TRĨNH

Ố

NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TS. PHẠM THỊ LÝ - TS. NGUYỄN THỊ YÉN

(Đồng chủ biến)

GIÁO TRÌNH

KINH TẾ PHÁT TRIỂN

Tham gia thụt: hiện: TS. TRÀN VĂN QƯYÉT

ThS. NGUYÊN THỊ NHUNG

ThS. PHAN THỊ VÂN GIANG

NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

NĂM 2016

MÃ só — Q 4

ĐHTN-2016

2

MỤC LỤC

DANH MỤC CÁC TỪ V É T TẮT....................................................... 10

LỜI NÓI ĐẦU.............................................. ...................... .....................11

CHƯƠNG 1 TỎNG QU AN VÈ PHÁT TRIÉN KINH TẾ............. 13

1.1. Tăng trường kinh tế 13

1.1.1. Khái niệm về tăng trưởng kinh tế 13

1.1.2. Các dạng công thức tính tốc độ tăng trưởng kinh tế 15

1.2. Khái niệm phát triển kinh tế 17

1.2.1. Phát triển kinh tế 17

1.2.2. Phát triển kinh tế bền vững..........................................19

1.2.3. Các nhóm chỉ tiêu đánh giá phát triển kinh tế 20

1.3. (Các nhân tố ảnh hưởng đến phát ưiển kinh tế............................ 37

1.3.1. Các nhân tố ảnh hường trực tiếp...................................37

1.3.2. Các nhân tố ảnh hưởng gián tiếp 44

1.4. IPhân nhóm các nước theo sự phát triền kinh tế - xã hội 48

1.4.1. Cơ sở phân loại 48

1.4.2. Những đặc trưng cơ bản của các nước đang phát triền 53

3

CHƯƠNG 2 CÁC MÔ HÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TÉ .....__ 66

2.1. Mô hình cổ điền về tăng trường kinh tế 66

2.1.1. Xuất phát điểm của mô hình 66

2.1.2. Các yếu tố tăng trường kinh tế và mối quan hệ

giữa các yếu lố.............................................................................. 67

2.1.3. Phàn chia các nhóm người trong xã hội và thu

nhập cùa họ 69

2.1.4. Quan hệ cung - cầu và vai trò của chính sách kinh

tế với tăng trưởng 70

2.2. Mô hình của c . Mác về tăng trưởng kinh tế 71

2.2.1. Các yếu tố tăng trường kinh tế 72

2.2.2. Sự phân chia giai cấp trong xã hội tư bản 73

2.2.3. Các chi tiêu tổng hợp phản ánh sự tăng trường 73

2.2.4. Chu kỳ sản xuất và vai trò của chính sách kinh tế 75

2.3. Mô hình tân cổ điển về tăng trưởng kinh tế 76

2.3.1. Nội dung cơ bản của mô hình Tân cổ điển về tăng

trưởng kinh tế ................................................................................76

2.3.2. Hàm sản xuất Cobb - Douglas 79

2.4. Mô hình Keynes về tăng trường kinh tế 80

2.4.1. Nội dung cơ bản của mô hình 80

2.4.2. Mô hình Haưod - Domar.................................................83

2.5. Lý thuyết tăng trưởng kinh tế hiện đại.........................................86

2.5.1. Sự cần bằng của nền kinh tế 86

2.5.2. Các yếu tố tác động đến tăng truờng kinh tế 87

2.5.3. Vai trò cùa Chính phủ trong nền kinh tế 89

2.6. Một số lý thuyết tăng trưởng và phát triển kinh tế khác 90

2.6.1. Mô hình hai khu vực cùa w .Lewis 90

2.6.2. Mô hình Robert Solow (1956)......................................92

2.6.3. Mô hình Sung Sang Park 97

2.6.4. Lý thuyết về các giai đoạn phát triển kinh tế của Rostow 98

2.6.5. Quy luật tiêu dùng cùa Ernst Engel 99

CHƯƠNG 3. CÁC NGƯÒN L ự c PHÁT TRIẺN KINH TẾ 104

3.1. Nguồn vốn với phát triển kinh tế 104

3.1.1. Vốn sản xuất và vốn đầu tư 104

3.1.2. Vai trò của vốn đầu tư đối với tăng trưởng và phát

triển kinh tế 107

3.1.3. Các yếu tố tác động đến cầu vốn đầu tư 108

3.1.4. Nguồn hình thành vốn đầu tư 114

3.2. Tài nguyên thiên nhiên với phát ưiển kinh tế 120

3.2.1. Tài nguyên thiên nliicn là một nguồn lực quail trọng 120

3.2.2. Tài nguyên thiên nhiên là cơ sờ tạo tích luỹ vốn và

phát triển ổn định....................................................................... 121

3.2.3. “Căn bệnh Hà Lan” - Một bài học trong khai

thác tài nguyên.........................................................................121

3.2.4. Khai thác tài nguyên với phát triển bền vững 122

3.3. Lao động với phát triển kinh tế 127

3.3.1. Nguồn lao động..............................................................127

5

3.3.2. Vai trò của lao động đối với tăng trưởng và phát

triển kinh tế ..................................................................................129

3.4. Khoa học và công nghệ với phát triển kinh tế 137

3.4.1. Vai trò của khoa học và công nghệ đối với tăng

trưởng và phát triển kinh tể 137

3.4.2. Chính sách phát ưiển công nghệ ở các nước đang

phát triền 140

CHƯƠNG 4. NGHÈO ĐÓI VÀ BÁT BÌNH ĐẢNG TRONG

QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN_____________________ __________ 144

4.1. Khái niệm và đo lường sự nghèo đói và bất bình đẳng 144

4.1.1. Khái niệm..........................................................................144

4.1.2. Chi tiêu và chuẩn mực đo lường sự nghèo đói và

bất bình đẳng 146

4.2. Nguyên nhân của sự nghèo đói và bất bình đẳng 153

4.2.1. Người nghèo nông thôn 153

4.2.2. Người nghèo đô thị 155

4.3. Các lý thuyết về sự nghèo đói và bất bình đắng 156

4.3.1. Mô hình chữ u ngược của Simon Kuznets 156

4.3.2. Mô hình tăng trường trước, binh đẳng sau của

A.Lewis........................................................................................ 159

4.3.3. Mô hình tăng trưởng đi đôi với bình đẳng của

H.Oshima 161

4.3.4. Mô hình phân phối lại cùng với tăng trưởng kinh

tế cùa W B.....................................................................................162

4.4. Làm thế nào để xoá bỏ nghèo đói 163

4.4.1. Xoá bỏ nghèo đói và bất bỉnh đẳng trên toàn cầu 163

4.4.2. Chiến lược xoá đói giảm nghèo của Việt Nam 166

CHƯƠNG 5 TOÀN CẦU HÓA VÀ NÈN KINH TÉ TRI THỨC 171

5.1. Toàn cầu hóa kinh tế quốc tế 171

5.1.1. Khái niệm, bản chất của toàn cầu hóa 171

5 .1.2. Những đặc tnmg chủ yếu của toàn cầu hoá kinh tế 175

5.1.3. Những cơ hội và thách thức của toàn cầu hoá kinh tế 181

5.2. Nền kinh te tri thức 190

5.2.1. Quan niệm về kinh tế tri thức 190

5.2.2. Đặc trưng của kinh tế tri thức 200

5.2.3. Kinh tế tri thức - cơ hội và thách thức đối với các

nước trên thế giới 205

CHƯƠNG 6 CÔNG NGHIỆP TRONG QUÁ TRÌNH PHẢ I

TRIÍ.N KINH TÉ.................................................................................209

6.1. Vai trò của ngành công nghiệp trong nền kinh tế quốc dân 210

6.1.1. Gia tăng thu nhập quốc dân 210

6.1.2. Củng cố sự ổn định thu nhập xuất khẩu và thu

nhập quốc dàn 210

6.1.3. Trang bị cơ sở vật chất kỳ thuật cho tất cà các

ngành trong nền kinh tế quốc dân 212

6.1.4. Công nghiệp cung cấp đại bộ phận sản phẩm tiêu

dùng cho xã hội.........................................................................212

6.1.5. Công nghiệp cung cấp nhiều việc làm 213

6.1.6. Mở rộng thị trường nguyên liệu thô ở nội địa 213

6.2. Lịch sử công nghiệp hoá..............................................................214

6.2.1. Khởi điểm của quá trình tăng trưởng hiện đại 214

6.2.2. Kinh nghiệm công nghiệp hoá cùa nước Anh 214

6.2.3. Các cuộc cách mạng về vận tải, sự lan rộng công

nghiệp hoá, sự xuất hiện của một thị trường thế giới

1820 - 1870.................................................................................216

6.2.4. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ hai và sự

suy sụp của chủ nghĩa tự do hoá 1870 - 1913 216

6.2.5. Sự sụp đổ của chủ nghĩa tự do hoá và sự sụp đổ của

thị trường thế giới........................................................................ 217

6.2.6. Công nghiệp hoá thế giới sau chiến tranh thế giới

thứ hai........................................................................................... 218

6.2.7. Khái quát về vấn đề công nghiệp hoá và mậu

dịch trong các nền kinh tế phi thị trường 218

6.2.8. Khái quát về vấn đề công nghiệp hoá ở khu vực

châu Á gió mùa...........................................................................219

6.3. Các điều kiện tiền đề tiến hành công nghiệp hoá 221

6.3.1. Diều kiện tự nhiên 221

6.3.2. Các chính sách mậu dịch nội địa và ngoại thương

cởi m ở...........................................................................................222

6.3.3. Phát triển hệ thống cơ sở hạ tầng giao thông và

thòng tin liên lạc.........................................................................222

6.3.4. Môi trường vĩ mô và thể chế ổn định 222

6.3.5. Sự giáo dục, quá trình hình thành các kỹ năng và

ứng dụng kỹ thuật.......................................................................222

8

6.4. Những mô hình tăng trường và phát triển công nghiệp 223

6.4.1. Mô hình cơ cấu chiến lược 223

6.4.2. Các mô hình tăng trưởng công nghiệp 224

6.5. Những vấn đề khác trong quá trình công nghiệp hoá 225

6.5.1. Đô thị hoá........................................................................226

6.5.2. Lụa chọn đầu tư trong công nghiệp 227

6.5.3. Hiệu quả kinh tế theo quy mô 228

6.5.4. Ngành công nghiệp với quy mô nhỏ 229

6.5.5. Phát triển nông nghiệp làm nền móng cho công

nghiệp hoá 230

6.5.6 Giá xã hội phải trả cho việc công nghiệp hóa 231

TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................238

9

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

BBĐ Bất bình đẳng

CNH Công nghiệp hoá

CNC Công nghệ cao

CNTB Chủ nghĩa tư bản

DN Doanh nghiệp

ĐTNN Đầu tư nước ngoài

DPT Đang phát triển

FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài

HTX Họp tác xã

KTTT Kinh tế tri thức

LHQ Liên Họp Quốc

NGO Tổ chức phi chính phủ

NSNN Ngân sách Nhà nước

ODA Hỗ trợ phát triển chính thức

OECD Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế

TCH Toàn cầu hóa

TLSX Tư liệu sản xuất

TNC Công ty xuyên quốc gia

TNCs Các công ty xuyên quốc gia

TSPXH Tổng sản phẩm xã hội

WB Ngân hàng thế giới

10

LỜI N Ó I ĐÀU

Tăng trường và phát triển kinh tế là mục tiêu phấn đấu của các

nước trên thế giới. Đề đạt được mục tiêu đó, đường lối phát triển

kinh tế là yếu tố đầu tiên quyết định tới sự thành bại của một đất

nước. Kinh tế học phát ừiển là môn khoa học nghiên cứu, phát hiện

các quy luật, hành vi của con người trong quá trình vận động và

phát triên nền kinh tế.

Từ nửa sau thế kỷ XX, Kinh tế học phát triển đã được nghiên

cứu, giảng dạy và ứng dụng rộng rãi ở hầu khắp các nước trên thế

giới. Ở nước ta, tuy kinh tế học phát triển mới được triền khai giảng

dạy từ bậc học đại học từ những năm cuối thế kỷ trước song nó đã,

đang rất được quan tâm nghiên cứu, giảng dạy và ứng dụng vào quá

trình hoạch định các chính sách trong phát triển nền kinh tế, thúc

đẩy tăng trường, phát triển kinh tế.

Đe hoạch định được lối phát triển đúng đắn cần phải biết kết

hựp những nguyên lý CƯ bàn của sự phái uiẻn kiiủì lé và Ìiliững vấn

đề được đặt ra trong thực tiễn của đất nước, đặc biệt trong giai đoạn

đất nước ngày càng hội nhập sâu, rộng như hiện nay.

Đe thuận tiện cho việc khai thác và sừ dụng tài liệu, nhóm tác

giả muốn giới thiệu một cách khái quát nhất về phát triển kinh tế, các

mô hình tăng trường và phát triển kinh tế, các nguồn lực cần thiết để

phát triển kinh tế, đặc biệt các vấn đề khá nổi cộm trong giai đoạn

hiện nay đang được xã hội quan tâm nhiều như vấn đề về toàn cầu

hóa, vấn đề nghèo đói, bất bình đẳng trong nền kinh tế tri thức,...

11

Cũng nhằm mục đính fren, cuối mỗi chương, giáo trình đều có

phần tóm tắt nội dung cơ bản của chương, có phần câu hỏi thảo luận

và các bài tập tình huống kèm theo để thuận tiện cho người sừ dụng.

Toàn bộ giáo trình được cấu trúc gồm 6 chương. Tham gia

biên soạn gồm có:

- TS. Phạm Thị Lý, TS. Nguyễn Thị Yến đồng chủ biên biên

soạn chương 1, chương 3.

- TS. Nguyễn Thị Yến, ThS. Nguyễn Thị Nhung biên soạn

chương 2 và chuơng 4.

- TS. Phạm Thị Lý, ThS. Phan Thị Vân Giang biên soạn

chương 5.

- TS. Nguyễn Thị Yen, TS. Trần Văn Quyết biên soạn chương 6.

Mặc dù đã có nhiều cố gắng ưong việc lựa chọn, tiếp thu

thành tựu của các tài liệu trong và ngoài nước, cũng như cập nhật

các số liệu thực tiễn, nội dung bám sát đường lối, chủ trương của

Đảng, chính sách của Nhà nước, song giáo trình cũng không tránh

khỏi những hạn chế, thiếu sót.

Tập thể tác giả mong nhận được ý kiến đóng góp của bạn đọc

để hoàn thiện thêm giáo trình cho những lần tái bản sau.

Tập thể tác giả.

12

Chưoiig 1

TỎNG QUAN VÈ PHÁT TRIỂN KINH TÉ

Sản xuất của cải vật chất và cung ứng các dịch vụ nhằm thoả

mãn nhu cầu tồn tại của con người như ăn, mặc, ở, đi lại, học tập,

chữa bệnh, giải trí... là cơ sở tồn tại và phát triển của xã hội loài

người. Bởi vậy, từ xưa đến nay, sự tiến bộ của nền sản xuất xã hội

trờ thành mối quan tâm hàng đầu của mọi quốc gia, mọi dân tộc. Sự

tiến bộ đó liên quan tới hai khái niệm cơ bàn: tăng trưởng và phát

triển kinh tế.

Tăng trường và phát triển kinh tế là mục tiêu đầu tiên của tất cả

các nước trên thế giới, là thước đo chù yếu về sự tiến bộ ứong mỗi

giai đoạn của các quốc gia. Điều này càng có ý nghĩa quan ừọng đối

với các nước đang phát triển ứong quá trình theo đuổi mục tiêu tiến

kịp và hội nhập với các nước phát triển.

1.1. Tăng trưỏng kinh tế

1.1.1. Khái niệm về tăng trưởng kinh tế

Có những quan

điểm khác nhau về

khái niệm tăng

trường kinh tế, tuỳ

theo góc độ tiếp

cận. Trước hết, tăng

trưởng kinh tế được

13