Đời sống các dân tộc thiểu số tại khu tái định cư các thủy điện tỉnh Đăk Lăk / Trần Thị Kim Dung

ĐẠI HỌC MỞ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

BÁO CÁO TỔNG KẾT

ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA SINH VIÊN

THAM GIA XÉT GIẢI THƯỞNG CẤP TRƯỜNG

ĐỜI SỐNG CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ

TẠI KHU TÁI ĐỊNH CƯ

CÁC THỦY ĐIỆN TỈNH ĐẮK LẮK

Thuộc nhóm ngành khoa học: Khoa học xã hội và nhân văn

TP.HCM, 04/2014

ĐẠI HỌC MỞ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

BÁO CÁO TỔNG KẾT

ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA SINH VIÊN

THAM GIA XÉT GIẢI THƯỞNG CẤP TRƯỜNG

ĐỜI SỐNG CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ

TẠI KHU TÁI ĐỊNH CƯ

CÁC THỦY ĐIỆN TỈNH ĐẮK LẮK

Thuộc nhóm ngành khoa học: Khoa học xã hội và nhân văn

Sinh viên thực hiện: Trần Thị Kim Dung Nam, nữ: Nữ Dân tộc: Kinh

Khoa: Xã Hội Học – Công Tác Xã Hội – Đông Nam Á Học

Ngành học: Đông Nam Á Học Lớp: DN10

Năm thứ: 04/04 Số năm đào tạo: 04

Người hướng dẫn: ThS. Đặng Thị Quốc Anh Đào

TP.HCM, 04/2014

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ...................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài............................................................................1

2. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu................................2

3. Đối tượng phạm vi nghiên cứu ......................................................2

4. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .............................................................3

5. Phương pháp nghiên cứu................................................................6

6. Bố cục đề tài...................................................................................7

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ..............................................9

1.1. Một số khái niệm sử dụng trong đề tài...................................................9

1.1.1. Khái niệm “sinh kế”.......................................................................9

1.1.2. Khái niệm “văn hóa”......................................................................9

1.1.3. Khái niệm “tộc người” .................................................................10

1.1.4. Khái niệm “dân tộc thiểu số” .......................................................12

1.1.5. Các khái niệm “di dân”, “đền bù”,

“tái định cư”, “khu tái định cư” ......................................................................13

1.1.6. Các khái niệm “thủy điện”, “trạm thủy điện”,

“bậc thang thủy điện”......................................................................................15

1.2. Tổng quan về tỉnh Đắk Lắk...................................................................15

1.2.1. Điều kiện tự nhiên........................................................................15

1.2.2. Dân cư, dân tộc ............................................................................17

1.2.3. Xã Cư Prao và xã Krông Nô ........................................................18

1.2.4. Buôn Zô và buôn Dơng Blang .....................................................19

1.2.5. Dân tộc Ê Đê và M’Nông tại tỉnh Đắk Lắk .................................20

1.3. Tổng quan các công trình thủy điện tại tỉnh Đắk Lắk........................21

1.3.1. Các công trình thủy điện tại tỉnh Đắk Lắk...................................21

1.3.2. Thủy điện Krông Hnăng ..............................................................22

1.3.3. Thủy điện Buôn Tua Srah ............................................................24

TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ........................................................................................24

CHƯƠNG 2: SINH KẾ VÀ VĂN HÓA CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ

TẠI KHU TÁI ĐỊNH CƯ CÁC CÔNG TRÌNH THỦY ĐIỆN TỈNH ĐẮK LẮK

..................................................................................................................................26

2.1. Sinh kế .....................................................................................................26

2.1.1. Đất đai và công tác đền bù...........................................................26

2.1.2. Sinh kế..........................................................................................29

2.2. Văn hóa....................................................................................................35

2.2.1. Văn hóa vật chất...........................................................................35

2.2.2. Văn hóa tinh thần .........................................................................43

2.2.3. Văn hóa xã hội .............................................................................48

TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ........................................................................................52

CHƯƠNG 3: HỆ QUẢ CỦA VIỆC THỰC HIỆN TÁI ĐỊNH CƯ

TẠI CÁC CÔNG TRÌNH THỦY ĐIỆN TỈNH ĐẮK LẮK ..............................53

3.1. Hệ quả tích cực .......................................................................................53

3.1.1. Đối với kinh tế..............................................................................53

3.1.2. Đối với văn hóa............................................................................54

3.2. Hệ quả tiêu cực .......................................................................................54

3.2.1. Đối với kinh tế..............................................................................54

3.2.2. Đối với văn hóa............................................................................57

3.3. Đánh giá công tác tái định cư

tại các công trình thủy điện tỉnh Đắk Lắk.......................................................59

3.3.1. Về chính sách tái định cư và cơ cấu tổ chức thực hiện tái định cư

các công trình thủy điện ở Việt Nam ...............................................................59

3.3.2. Thực tiễn tái định cư và một số tồn tại: .......................................61

3.4. Kiến nghị, giải pháp ...............................................................................66

3.4.1. Chọn lựa và đánh giá dự án..........................................................66

3.4.2. Chính sách tái định cư và thực hiện tái định cư thủy điện...........67

3.4.3. Xây dựng nhà ở và các công trình công cộng..............................70

TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ........................................................................................72

KẾT LUẬN .............................................................................................................73

TÀI LIỆU THAM KHẢO .....................................................................................75

PHỤ LỤC

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ TP.HCM

THÔNG TIN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI

1. Thông tin chung:

- Tên đề tài: ĐỜI SỐNG CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ

TẠI KHU TÁI ĐỊNH CƯ CÁC THỦY ĐIỆN TỈNH ĐẮK LẮK

- Sinh viên thực hiện: Trần Thị Kim Dung

- Lớp: DN10 Khoa: Xã Hội Học – Công Tác Xã Hội – Đông Nam Á Học

- Năm thứ: 04/04 Số năm đào tạo: 04

2. Mục tiêu đề tài:

Qua đề tài này chúng tôi muốn:

- Mô tả được hiện trạng đời sống của cộng đồng các dân tộc thiểu số tại các khu tái

định cư thủy điện tỉnh Đắk Lắk.

- Bước đầu rút ra được hệ quả của việc xây dựng các công trình thủy điện tới đời

sống của người dân đồng thời đưa ra những đánh giá và một số giải pháp hữu ích cho công

tác tái định cư thủy điện.

- Đề tài có thể là một tài liệu tham khảo bước đầu cho những người quan tâm, đồng

thời đưa ra những gợi mở cho những người muốn nghiên cứu sâu hơn về vấn đề này.

3. Tính mới và sáng tạo:

Dựa trên những cơ sở lý luận có sẵn của các nhà nghiên cứu đi trước, cùng với quá

trình quan sát và phỏng vấn đối tượng nghiên cứu, đề tài này có một số điểm khác biệt như

sau:

- Phác họa được tổng quan đời sống văn hóa cũng như hoạt động sinh kế hiện nay

của người Ê Đê và M’Nông tại các khu tái định cư thủy điện Đắk Lắk.

- Phân tích những tác động tiêu cực và tích cực của thủy điện và tái định cư thủy

điện tới kinh tế và văn hóa của người dân.

- Bước đầu hệ thống lại và đưa ra những giải pháp mới giúp cải thiện hiệu quả của

quá trình lập kế hoạch, di dời và thực hiện tái định cư cho người dân.

- Bước đầu đưa ra những kiến nghị góp phần khắc phục những khó khăn của người

dân tại các khu tái định cư hiện nay.

4. Kết quả nghiên cứu:

Nghiên cứu đáp ứng được mục tiêu nghiên cứu đã đề ra.

5. Đóng góp về mặt kinh tế - xã hội, giáo dục và đào tạo, an ninh, quốc phòng

và khả năng áp dụng của đề tài:

- Đề tài là một tài liệu tham khảo bước đầu dành cho những người quan tâm và muốn

nghiên cứu sâu hơn về vấn đề tái định cư thủy điện ở Việt Nam hiện nay.

- Đề tài cũng là một tài liệu tham khảo có ích cho các cấp chính quyền trong quá

trình soạn thảo, triển khai các kế hoạch xây dựng thủy điện và công tác tái định cư thủy

điện tại tỉnh Đắk Lắk nói riêng, cũng như ở khu vực Tây Nguyên nói chung .

6. Công bố khoa học của sinh viên từ kết quả nghiên cứu của đề tài:

Ngày tháng năm

Sinh viên chịu trách nhiệm chính

thực hiện đề tài

(ký, họ và tên)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ TP.HCM

THÔNG TIN VỀ SINH VIÊN

CHỊU TRÁCH NHIỆM CHÍNH THỰC HIỆN ĐỀ TÀI

I. SƠ LƯỢC VỀ SINH VIÊN:

Họ và tên: Trần Thị Kim Dung

Sinh ngày: 01 tháng : 05 năm : 1992

Nơi sinh: huyện Ea Súp, tỉnh Đắk Lắk

Lớp: DN10 Khóa: 2010-2014

Khoa: Xã Hội Học – Công Tác Xã Hội – Đông Nam Á Học

Địa chỉ liên hệ:

Điện thoại: 01223438992 Email: [email protected]

II. QUÁ TRÌNH HỌC TẬP (kê khai thành tích của sinh viên từ năm thứ 1 đến năm

đang học):

* Năm thứ 1:

Ngành học: Đông Nam Á Học Khoa: XHH – CTXH – DNAH

Kết quả xếp loại học tập: Khá

Sơ lược thành tích: Tham gia các hoạt động do Đoàn, Hội của khoa tổ chức.

* Năm thứ 2:

Ngành học: Đông Nam Á Học Khoa: XHH – CTXH – DNAH

Kết quả xếp loại học tập: Khá

Sơ lược thành tích: Tham gia các hoạt động do Đoàn, Hội của khoa tổ chức.

Ảnh 4x6

* Năm thứ 3:

Ngành học: Đông Nam Á Học Khoa: XHH – CTXH – DNAH

Kết quả xếp loại học tập: Khá

Sơ lược thành tích: Tham gia các hoạt động do Đoàn, Hội của khoa tổ chức.

* Năm thứ 4:

Ngành học: Đông Nam Á Học Khoa: XHH – CTXH – DNAH

Kết quả xếp loại học tập: Khá

Sơ lược thành tích: Tham gia các hoạt động do Đoàn, Hội của khoa tổ chức.

Ngày tháng năm

Xác nhận của đơn vị

(ký tên và đóng dấu)

Sinh viên chịu trách nhiệm chính

thực hiện đề tài

(ký, họ và tên)

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Đắk Lắk với hệ thống sông ngòi phong phú, là nơi có tiềm năng thủy điện lớn. Thời

gian qua, có nhiều công trình thủy điện đã và đang được xây dựng ở đây, góp phần đảm

bảo an ninh năng lượng và phục vụ các chương trình phát triển kinh tế xã hội của tỉnh cũng

như cả nước. Mặt khác, các công trình này cũng làm ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh đời

sống của cộng đồng các dân tộc trên địa bàn tỉnh, mà phần lớn trong đó là các dân tộc thiểu

số. Có những người chỉ bị tác động một phần nhỏ đến lợi ích kinh tế, nhưng cũng có những

người buộc phải di chuyển toàn bộ khỏi nơi ở cũ, điều này gây ra những xáo trộn lớn trong

cuộc sống của họ, nhất là đối với những nhóm người dễ bị tổn thương (bao gồm người

nghèo, dân tộc thiểu số, nông dân sống dựa hoàn toàn vào nông nghiệp hay những hộ gia

đình có tình trạng kinh tế chỉ dựa vào phụ nữ, người già,…) mà nếu không được giúp đỡ

tích cực thì những nhóm người này có thể bị bần cùng hóa, rơi vào cảnh khó khăn, làm tăng

tỉ lệ đói nghèo và kéo theo nhiều hệ lụy khác. Vì thế, tái định cư sau khi di chuyển cho

những nhóm người này là việc làm cần thiết giúp khôi phục và ổn định lại đời sống của họ,

đồng thời góp phần làm giảm tối đa mức độ tác động và những hệ quả xấu của các dự án

phát triển cơ sở hạ tầng, trong đó có các dự án thủy điện.

Đối với những công trình thủy điện buộc phải di dân thì các chủ đầu tư cũng đã xây

dựng các khu tái định cư và đưa dân vào sinh sống, thế nhưng hiện trạng đời sống của người

dân ở các khu tái định cư đó ra sao, đã ổn định hay còn gặp nhiều khó khăn thì vẫn chưa

được quan tâm, tìm hiểu một cách đầy đủ.

Vậy nên việc nghiên cứu về đời sống của các dân tộc thiểu số tại các khu tái định cư

thủy điện tỉnh Đắk Lắk là cần thiết, giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện và đầy đủ về đời

sống người dân tại các khu tái định cư thủy điện nói chung và tái định cư thủy điện tại Đắk

Lắk nói riêng. Từ đó, có những đánh giá chính xác về công tác tái định cư thủy điện hiện

nay, rút ra bài học kinh nghiệm và có thể đưa ra những góp ý thiết thực cho vấn đề này.

2

2. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu

Đề tài nghiên cứu nhằm trả lời các câu hỏi sau:

- Sinh kế và văn hóa của các dân tộc thiểu số tại khu tái định cư như thế nào? Có

thay đổi gì so với nơi ở cũ không? Thay đổi theo hướng tích cực hay tiêu cực?

- Việc tái định cư có phải là nhân tố tác động chủ yếu tới sự thay đổi đó không?

Để giải đáp cho những câu hỏi trên, chúng tôi đã thử đặt ra những giả thuyết nghiên

cứu sau:

- Với sự đầu tư, xây dựng mới hoàn toàn các công trình cộng đồng, đường xá và nhà

cửa, người nghiên cứu cho rằng đời sống của người dân sẽ tốt hơn nơi ở cũ. Ngoài ra, do

sự chuyển dịch đến nơi ở mới chắc chắn có sự khác biệt ít nhiều về điều kiện địa lý tự nhiên,

mặt khác đối tượng bị tác động lại thuộc diện yếu thế, thiếu tính năng động, khả năng tự

phục hồi chậm, có những đặc trưng riêng trong phương thức sinh kế cũng như trong văn

hóa, người nghiên cứu cho rằng sẽ có sự thay đổi đáng kể trong phương thức kiếm sống và

trong sinh hoạt của cộng đồng đối tượng nghiên cứu. Sự thay đổi này có thể tới từ sự biến

động trong bản thân cộng đồng, và cả từ sự tác động của môi trường sống mới. Người

nghiên cứu cũng cho rằng, trên lý thuyết, sự biến đổi về sinh kế và văn hóa của nhóm đối

tượng nghiên cứu sẽ theo hướng tiêu cực đồng thời làm mất dần đi những giá trị truyền

thống vốn có của tộc người.

- Do những biến động về lịch sử (dưới thời Pháp thuộc và Mỹ ngụy) và tác động của

các chính sách phát triển của nhà nước ta những năm qua, thì người nghiên cứu cho rằng

những sự biến đổi trong đời sống người dân không hoàn toàn do việc di dân tái định cư các

công trình thủy điện. Có chăng là sự xuất hiện ngày càng nhiều các công trình thủy điện sẽ

góp phần làm thay đổi đời sống của người dân nhanh chóng hơn mà thôi.

3. Đối tượng phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu: đề tài sẽ chỉ tập trung nghiên cứu về phương thức sinh kế và

đời sống văn hóa của người Ê Đê tại buôn Zô và người M’Nông Rlăm tại buôn Dơng Blang.

Đây là hai tộc người thiểu số bản địa có số lượng người bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi hai dự

án thủy điện Krông Hnăng và Buôn Tua Srah.

3

Phạm vi nghiên cứu: đề tài sẽ tập trung nghiên cứu tại hai khu tái định cư hai công

trình thủy điện là khu tái định cư tại buôn Zô – xã Cư Prao – huyện M’Đrắk thuộc công

trình thủy điện Krông Hnăng và khu tái định cư tại buôn Dơng Blang – xã Krông Nô –

huyện Lăk thuộc công trình thủy điện Buôn Tua Srah. Đây là hai công trình thủy điện có

phần lớn đối tượng bị ảnh hưởng là người dân tộc thiểu số. Ngoài ra, xét về vị trí thì khu

tái định cư tại buôn Zô nằm tương đối cách biệt so với khu vực trung tâm, điều kiện đi lại

khó khăn, còn khu tái định cư tại buôn Dơng Blang lại nằm trên tuyến đường quốc lộ 27,

khá thuận lợi về điều kiện đi lại, có điều kiện giao lưu và phát triển về kinh tế. Bên cạnh

đó, giữa hai khu tái định cư còn có những sự khác biệt trong chính sách di dân, đền bù và

tái định cư.

4. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi đã được tiếp cận với một số công trình

nghiên cứu chuyên sâu của nhiều tác giả; giúp chúng tôi có được những hiểu biết cơ bản về

đối tượng nghiên cứu và các khái niệm cơ sở làm nền tảng cho bài nghiên cứu của mình.

Có thể kể đến các công trình sau: “Đại cương về các dân tộc Ê Đê, Mnông ở Đắk Lắk” do

Bế Viết Đằng chủ biên (1982); “Trồng trọt truyền thống của các dân tộc tại chỗ Tây

Nguyên” của Bùi Minh Đạo (2000); “Sở hữu và sử dụng đất đai ở Tây Nguyên” do Vũ

Đình Lợi chủ biên (2000); “Văn hóa mẫu hệ M’Nông” do Trương Bi chủ biên (2005); “Văn

hóa ẩm thực của người Ê Đê” của hai tác giả Buôn Krông Tuyết Nhung và Niê Kdam H

Nhuên (2009);…Đây là những công trình nghiên cứu về văn hóa truyền thống của người Ê

Đê và M’Nông nói riêng cũng như của các dân tộc Tây Nguyên nói chung. Qua đó, người

nghiên cứu có được những hiểu biết ban đầu về các đối tượng nghiên cứu, tạo cơ sở cho

việc đi thực địa tìm hiểu đời sống hiện tại của các đối tượng đó. Ngoài ra, các công trình

nghiên cứu như: “Cơ sở văn hóa Việt Nam” của tác giả Trần Ngọc Thêm (2000); “Tộc

người và văn hóa tộc người” của Ngô Văn Lệ, (2004); “Nhân học đại cương” do tập thể

giáo viên khoa nhân học thuộc Đại học quốc gia TP HCM biên soạn năm 2013; “Tái định

cư trong các dự án phát triển: chính sách và thực tiễn” của hai tác giả Phạm Mộng Hoa,

Lâm Mai Lan (2000);… đã cung cấp cho chúng tôi những hiểu biết cơ bản về các khái niệm

4

văn hóa, tộc người, đền bù, tái định cư,…giúp chúng tôi hình thành nên các cơ sở lý luận

cho nghiên cứu của mình.

Liên quan đến vấn đề tái định cư thủy điện, sự thay đổi về sinh kế, văn hóa ở các

khu tái định cư cũng như tác động của thủy điện tới đời sống của cộng đồng các dân cư bị

ảnh hưởng (trong đó có đối tượng người dân tộc thiểu số), cho đến nay, đã có một số công

trình nghiên cứu tiêu biểu như: tập hợp các bài nghiên cứu thực hiện từ năm 2006 đến 2009

về tái định cư các công trình thủy điện ở miền núi phía Bắc, Trung Bộ và Tây Nguyên in

trong tập sách “Nghiên cứu tái định cư thủy điện ở Việt Nam thời kì đổi mới”, do T.S Trần

Văn Hà chủ biên (2011). Cuốn sách là tập hợp của 16 bài nghiên cứu do các thành viên của

Mạng lưới sông ngòi Việt Nam thực hiện, được chia làm ba phần chính. Phần mở đầu bao

gồm các nghiên cứu liên quan đến vấn đề ổn định sinh kế và chất lượng cuộc sống của các

cộng đồng tái định cư do tác động của công trình thủy điện ở các khu vực miền núi phía

Bắc, miền Trung và Tây Nguyên của Việt Nam. Các nghiên cứu này tập trung phân tích về

thực trạng sinh kế, điều kiện sống (đất đai, nhà ở, cơ sở hạ tầng,…) cũng như đề cập đến

những bất lợi và thiệt hại của các cộng đồng tái định cư. Đồng thời đưa ra những nhận định

về hiệu quả của các chính sách đã được áp dụng trong công tác di dân tái định cư các thủy

điện đó. Trong phần này, có hai bài nghiên cứu được thực hiện ở khu vực Tây Nguyên, đó

là: “Đánh giá chất lượng cuộc sống và tiềm năng phát triển kinh tế của người dân vùng

lòng hồ thủy điện H’chan, xã Đê Ar, huyện Mangyang, tỉnh Gia Lai” của nhóm tác giả Trần

Văn Đức, Nguyễn Đức Huấn, Lâm Thị Sâm và bài “Nghiên cứu sinh kế và môi trường khu

tái định cư thủy điện Pleikrông, tỉnh Kon Tum” của tác giả Đào Trọng Hưng. Trong bài

nghiên cứu của nhóm tác giả Trần Văn Đức, Nguyễn Đức Huấn, Lâm Thị Sâm đã đề cập

đến sự thay đổi trong hoạt động kinh tế của người dân (đối tượng nghiên cứu ở bài viết này

là người Ba Na ở làng DonHyang), đồng thời liệt kê một số những thay đổi trong văn hóa

(ăn uống, trang phục) của họ trong quá trình tiếp xúc với các công nhân xây dựng nhà máy

thủy điện. Còn trong bài viết của tác giả Đào Trọng Hưng, tác giả chủ yếu đề cập đến sự

thay đổi trong cơ cấu cây trồng vật nuôi của các hộ dân, cũng như các vấn đề liên quan đến

đất sản xuất của họ, ngoài ra, bài viết cũng đề cập đến vấn đề suy giảm môi trường sống

của người dân ở khu tái định cư. Phần thứ hai của cuốn sách là phần giới thiệu các nghiên