Điều tra nguồn tài nguyên cây thuốc qua tri thức bản địa của cộng đồng người cơ tu tại xã hòa bắc, huyện hòa vang, thành phố đà nẵng và đề xuất biện pháp bảo tồn.

1

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA SINH

----------

TRẦN THỊ HỒNG PHƯỢNG

Điều tra nguồn tài nguyên cây thuốc qua tri

thức bản địa của cộng đồng người Cơ tu tại xã

Hòa Bắc, huyện Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng

và đề xuất biện pháp bảo tồn

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

2

ĐẶT VẤN ĐỀ

Nước ta có một hệ thực vật rất phong phú. Đó là do Việt Nam nằm trong vùng

nhiệt đới thuận lợi cho sự sinh sôi nẩy nở của cây cỏ. Việt Nam không có sa mạc lại

nằm trên khối Indosinias của vỏ trái đất bền vững từ mấy triệu năm nay, là đường giao

lưu giữa hai chiều thực vật phong phú của miền nam Trung Quốc, của Malaysia,

Indonesia, và Philippines. Nên, nếu ở rừng Amazon, trung bình ta gặp được 90 loài/ha,

thì ở Đông Nam Á, ta đếm đến được 160 loài/ha [6]. Sự phong phú ấy là một diễm

phúc cho dân tộc Việt Nam. Bởi lẽ ở rất nhiều nơi, dân ta còn sống một nền văn minh

dựa trên thực vật. Cây cỏ không phải là “cỏ cây vô loại” mà là những ân nhân nuôi

dưỡng chúng ta, che chở, bảo vệ chúng ta, thậm chí còn chữa bệnh cho chúng ta

nữa…[6]. Chính vì thế, từ xa xưa con người đã biết sử dụng các loài cây cỏ trong tự

nhiên, đặc biệt là các loài cây cỏ có trong rừng để làm thuốc chữa bệnh, từ các loại

bệnh thông thường đến các loại bệnh khó chữa trị.

Theo thời gian cùng với sự phát triển của khoa học kĩ thuật nói chung và của

ngành y học nói riêng, công nghệ chế biến các loài dược liệu ngày càng phát triển một

cách mạnh mẽ hơn bằng các công nghệ, kỹ thuật, hóa chất và máy móc tiên tiến. Theo

báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) ngày nay có khoảng 80% dân số ở các nước

đang phát triển với dân số khoảng 3,5 đến 4 tỉ người trên thế giới có nhu cầu chăm sóc

sức khỏe ban đầu phụ thuộc vào nền y học cổ truyền. Phần lớn trong số đó phụ thuộc

vào nguồn dược liệu hoặc các dược chất chiết xuất từ dược liệu.

Ở nước ta lĩnh vực y học nhân dân rất rộng lớn. Những kinh nghiệm đó nằm rải

rác trong nhân dân. Những kinh nghiệm đó thường chỉ truyền miệng từ người này sang

người khác, qua mỗi người lại thay đổi một tí, có khi lại bị che giấu, xuyên tạc do

người có kinh nghiệm muốn giữ độc quyền [7]. Hơn nữa vẫn còn một lượng lớn kiến

thức về cây dược liệu chưa được chú ý đến, đặc biệt là kiến thức bản địa của các cộng

đồng người đồng bào dân tộc ít người về các thực vật được sử dụng làm dược liệu. Các

kiến thức đó ngày càng bị mất dần, làm cho những giá trị về dược liệu của các loài cây

cỏ trong thiên nhiên bị giảm sút. Hơn nữa, người dân ở miền núi vẫn có thói quen khai

thác cây thuốc nam sẵn có từ rừng tự nhiên mang về dùng cũng như “săn lùng” các cây

3

dược liệu có giá trị kinh tế cao phục vụ cho mục đích thương mại. Điều này dẫn đến

nguy cơ cạn kiệt nguồn tài nguyên này một cách nhanh chóng, thậm chí một số loài có

giá trị cao, quý hiếm có thể bị tuyệt chủng. Chính vì vậy cần thiết phải có các hoạt

động bảo tồn và phát triển tài nguyên cây dược liệu do chính người dân sống gần rừng

thực hiện nhằm sử dụng bền vững nguồn tài nguyên này.

Người Cơ tu là đồng bào dân tộc ít người duy nhất ở xã Hòa Bắc - Một xã miền

núi nằm cách trung tâm thành phố Đà Nẵng không xa về phía Tây. Nguồn kiến thức

bản địa của họ là vô cùng quý giá, nhất là nguồn kiến thức về các loài thực vật được sử

dụng làm dược liệu. Tuy nguồn kiến thức này chưa được khoa học công nhận nhưng

qua việc sử dụng và kiểm nghiệm trên thực tế đã mang lại kết quả đôi khi tốt hơn cả sự

mong đợi. Tuy nhiên, hiện nay việc duy trì và phát triển nguồn dược liệu tại đây đang

gặp nhiều thách thức bởi sự tác động mạnh mẽ của con người vào hệ sinh thái rừng

như cháy rừng, đốt rừng làm nương rẫy, khai thác vàng Khe Đương, dự án thủy điện

Gruco Sông Côn…Vì vậy việc chú trọng đến nguồn dược liệu tại xã Hòa Bắc và sử

dụng chúng một cách có hiệu quả đang là một vấn đề cần được quan tâm.

Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi thực hiện đề tài “Điều tra nguồn tài

nguyên cây thuốc qua tri thức bản địa của cộng đồng người Cơ tu tại xã Hòa Bắc,

huyện Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng và đề xuất biện pháp bảo tồn” nhằm mục tiêu:

- Điều tra, thu thập và sắp xếp có hệ thống các loài cây, cỏ ở xã Hòa Bắc được

người dân tộc Cơ tu sử dụng làm thuốc.

- Phân tích sự đa dạng sinh học của cây thuốc về thành phần loài, bộ phận sử

dụng, công dụng và vùng phân bố của chúng.

- Đề xuất một số ý kiến về biện pháp sử dụng, khai thác hợp lý và bảo tồn, phát

triển các loài cây thuốc hiện có, đặc biệt là các loài cây thuốc quý có giá trị chữa bệnh

tốt.

Chúng tôi hy vọng kết quả nghiên cứu này sẽ góp một phần nhỏ vào quá trình

nghiên cứu cây thuốc phục vụ cho con người, làm cơ sở cho việc phát triển kinh tế địa

phương.

4

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU

I. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ SỬ DỤNG CÂY THUỐC

1. Tình hình nghiên cứu và sử dụng cây thuốc trên Thế giới

Tri thức bản địa về sử dụng cây thuốc trên thế giới được hình thành từ rất lâu

đời, qua nhiều thế hệ. Lịch sử nền Y học Trung Quốc, Ấn Độ đều đã ghi nhận về việc

sử dụng cây cỏ làm thuốc cách đây 3000- 5000 năm. Những người có cơ sở lý luận cho

rằng vua Thần Nông là người phát minh ra cây thuốc. Theo truyền thuyết một ngày vua

Thần Nông nếm 100 cây cỏ để tìm thuốc, có khi một ngày ngộ độc tới 70 lần, rồi soạn

ra cuốn sách đầu tiên gọi là “ Thần Nông bản thảo”. Trong bộ sách này có ghi chép tất

cả 365 vị thuốc và là một bộ sách thuốc cổ nhất của Đông y [7].

Cùng với sự ra đời của Dược liệu Phương Đông vào thế kỉ thứ I, thầy thuốc

người Hy Lạp Dioscorides khi giới thiệu trên 600 loài cây thuốc đã tập trung vào công

dụng chữa bệnh của cây cỏ. Về mặt Tài nguyên học, Dioscorides là người đặt nền

móng cho môn Dược học. Vào thời kỳ này nhà Tài nguyên học La mã, Plinus cho ra

đời bộ “Bách khoa toàn thư” 37 tập đã giới thiệu 1000 loài cây cỏ có ích [3].

Từ những kinh nghiệm dân gian, các nhà khoa họa đã đúc kết thành nhiều thuốc

sách có giá trị để lại cho hậu thế. Một trong những tập sách có giá trị của thời đại là

tập “Bản thảo cương mục”do Lý Thời Trân soạn và hoàn thành năm 1578. Đây được

coi là bộ sách dược vật hoàn chỉnh nhất của Đông y, “Bản thảo cương mục” có tổng

cộng 52 quyển tập hợp 1892 chủng loại cây, con, vật thuốc khác nhau trong đó có 374

loại do đích thân Lý Thời Trân tìm ra. Bộ sách liệt kê 11.096 đơn thuốc (phương tễ)

trong đó có 8000 do Lý Thời Trân sưu tập mới hoặc tự sáng chế.

Bên cạnh đó, “Hoàng Đế Nội Kinh Tố Vấn” là bộ sách y học cổ truyền lâu đời

của phương Đông và là tài sản riêng của y học cổ truyền Trung Hoa. Những nhà y học

cổ truyền xưa nay như Hoa Đà, Biển Thước, Y Doãn của Trung Hoa cổ, Hải Thượng

Lãn Ông, Tuệ Tĩnh của nước ta, đều coi bộ Hoàng Đế Nội Kinh Tố Vấn là cuốn sách

gối đầu nằm trong việc nghiên cứu, chẩn trị, bổ, tả liệu dược bệnh nhân và truyền dạy

môn sinh đệ tử, và cho đến ngày nay bộ sách vẫn được sử dụng trong thực tế lâm sàng.