Dạy học “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc”của Nguyễn Đình Chiểu ở Sách giáo khoa Ngữ văn 11 theo đặc trưng thể loại

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

------ -------

VŨ THỊ THU HÀ

DẠY HỌC “VĂN TẾ NGHĨA SĨ CẦN GIUỘC ”

CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU Ở SGK NGỮ VĂN 11

THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

------ -------

VŨ THỊ THU HÀ

DẠY HỌC “VĂN TẾ NGHĨA SĨ CẦN GIUỘC ”

CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU Ở SGK NGỮ VĂN 11

THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI

Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học Văn - Tiếng việt

Mã số: 60.14.10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN HUY QUÁT

THÁI NGUYÊN - 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS.

Nguyễn Huy Quát - Người thầy đã tận tình giúp đỡ em trong quá trình học

tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Em xin trân trọng cảm ơn các thầy cô trong khoa Ngữ văn, khoa Sau

đại học trường ĐHSP Thái Nguyên đã nhiệt tình giúp đỡ và động viên em

trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường.

Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn BGH các trường THPT Mai

Sơn, THPT Hoàng Văn Thụ của tỉnh Yên Bái, những người thân trong gia

đình, bạn bè, đồng nghiệp đã giúp đỡ tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời

gian qua.

Thái Nguyên , ngày 10 tháng 8 năm 2011

Tác giả

Vũ Thị Thu Hà

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trung

thực và chưa từng được ai công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả

Vũ Thị Thu Hà

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cảm ơn

Lời cam đoan

Mục lục............................................................................................................... i

Danh mục ký hiệu, các chữ viết tắt......................................................................................iii

A. PHẦN MỞ ĐẦU......................................................................................... 1

B. PHẦN NỘI DUNG ..................................................................................... 9

CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI .............. 9

1.1 Cơ sở lí luận......................................................................................... 9

1.1.1 Thể loại văn tế trong hệ thống thể loại văn học Trung đại Việt Nam...... 9

1.1.2 Đặc trưng của văn tế về mặt nội dung............................................ 15

1.1.3. Đặc trưng của văn tế về mặt hình thức.......................................... 21

1.2. Cơ sở thực tiễn.................................................................................. 29

1.2.1. Giáo viên với việc dạy bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc”.............. 29

1.2.2. Học sinh với việc học bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” ............... 47

CHƢƠNG 2. CÁC BIỆN PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY

HỌC BÀI “VĂN TẾ NGHĨA SĨ CẦN GIUỘC” THEO ĐẶC

TRƢNG THỂ LOẠI ..................................................................................... 53

2.1. Những vấn đề liên quan đến nội dung và nghệ thuật bài văn tế

của Nguyễn Đình Chiểu. ................................................................................. 53

2.1.1 Bối cảnh thời đại ............................................................................ 53

2.1.2. Về tác gia Nguyễn Đình Chiểu ..................................................... 56

2.2. Xác định nội dung dạy học “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” từ đặc

trưng thể loại của tác phẩm ............................................................................. 59

2.2.1 Giá trị nội dung............................................................................... 59

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2.2.2 Giá trị nghệ thuật............................................................................ 65

2.3. Đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học bài “Văn tế

nghĩa sĩ Cần Giuộc” theo đặc trưng thể loại. .................................................. 68

2.3.1. Khái niệm “hiệu quả” trong dạy học TPVC.................................. 68

2.3.2. Đề xuất các biện pháp dạy học cụ thể ........................................... 70

CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM................................................ 90

3.1 Thiết kế bài dạy: ................................................................................ 90

3.2. Tổ chức dạy thực nghiệm............................................................... 103

3.2.1. Chọn lớp thực nghiệm và thời gian thực nghiệm........................ 103

3.2.2. Tổ chức dạy học thực nghiệm và dạy học đối chứng.................. 103

3.2.3. Kết quả thực nghiệm (qua việc kiểm tra, đánh giá bài làm của

HS và những ý kiến nhận xét của GV tham gia thực nghiệm sư phạm): ..... 104

C. PHẦN KẾT LUẬN................................................................................. 108

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 110

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

DANH MỤC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

THPT : Trung học phổ thông

TPVC : Tác phẩm văn chương

Nxb : Nhà xuất bản

GS : Giáo sư

GV : Giáo viên

HS : Học sinh

SGK : Sách giáo khoa

PT : phổ thông

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

A. PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Về phương diện lí luận

Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo đặc trưng loại thể đã được đặt

ra từ những năm 70 của thế kỉ XX, được nhiều nhà nghiên cứu về phương

pháp dạy học văn và GV văn học coi là một hướng tiếp cận có căn cứ để đạt

hiệu quả trong dạy học văn. Nếu không nắm vững được đặc trưng thi pháp

của các thể loại văn học và lấy nó làm điểm tựa soi sáng cho việc tiếp cận các

tác phẩm thì khó đạt được hiệu quả trong dạy học TPVC. GS.Phan Trọng

Luận đã chỉ ra một thực tế là “Do chưa phân biệt đầy đủ đặc trưng thi pháp

của loại thể nên việc cắt nghĩa tác phẩm văn chương ở nhà trường đã có

những hạn chế kéo dài nhiều năm qua chưa được khắc phục. Truyện cổ tích bị

biến thành một truyện ngắn hiện đại, ca dao chuyển thành văn bản thơ ngày

nay. Tác phẩm văn chương trung đại và hiện đại đồng nhất về thi pháp... Có

không ít giờ giảng thơ mà giáo viên lại đi quá sâu vào nhân vật, cốt truyện;

giảng tự sự lại coi nhẹ, bỏ quên cốt truyện, nhân vật, lời kể. Đó là kiểu giải

thích dung tục về sáng tạo nghệ thuật, …”[20].

Thi pháp của một số thể loại văn học, đặc biệt là các thể loại văn học

trung đại như: hát nói, phú, văn tế, cáo, chiếu,…còn gây nhiều khó khăn, lúng

túng trong giảng dạy và học tập; mặc dù những năm gần đây, việc hình thành

và rèn luyện năng lực đọc hiểu tác phẩm theo đúng đặc trưng thể loại đã được

chú ý. Song đi vào tìm hiểu các tác phẩm cụ thể lại đòi hỏi có sự vận dụng

sáng tạo để đạt hiệu quả mong muốn. Riêng thể loại văn tế thì việc tiếp cận nó

theo đặc trưng thể loại như thế nào vẫn chưa được bàn đến đầy đủ về mặt lý

thuyết. Do vậy, chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài “Dạy học “Văn tế nghĩa sĩ

Cần Giuộc”của Nguyễn Đình Chiểu ở Sách giáo khoa Ngữ văn 11 theo

đặc trƣng thể loại” với mong muốn đóng góp một tiếng nói nhỏ bé vào việc

nâng cao hiệu quả dạy học bài văn này.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

1.2. Về phương diện thực tiễn.

Văn tế là một thể văn cổ, giàu sắc thái trữ tình và tính nhân văn sâu sắc.

Nhiều bài văn tế thể hiện các cung bậc tình cảm sâu sắc của những tâm hồn

lớn, gây xúc động mãnh liệt trong lòng người đọc và trở thành những tác phẩm

văn học có giá trị như: Văn tế thập loại chúng sinh (Nguyễn Du), Văn tế chị

(Nguyễn Hữu Chỉnh), Văn tế Trương Quỳnh Như (Phạm Thái), Văn tế Phan

Châu Trinh (Phan Bội Châu),…Bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” của Nguyễn

Đình Chiểu là một tác phẩm văn học độc đáo, tiêu biểu cho thể loại văn tế

trong văn học trung đại Việt Nam. Nhà phê bình văn học Hoài Thanh đã khẳng

định tác phẩm này là “Một trong những bài văn hay nhất của văn học Việt

Nam”. Phạm Văn Đồng trong bài “Nguyễn Đình Chiểu- Ngôi sao sáng trong

nền văn nghệ dân tộc” từng đặt bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” ngang hàng

với “Đại cáo Bình Ngô” của Nguyễn Trãi, bởi một bên là bài ca về người anh

hùng chiến thắng, một bên là bài ca về người anh hùng thất thế nhưng vẫn hiên

ngang. Với nội dung trữ tình, ý nghĩa thời đại và sắc thái nhân văn, tác phẩm

này đã được đưa vào chương trình Ngữ văn lớp 11 nhiều năm nay.

Việc giảng dạy và học tập bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” vẫn còn gặp

nhiều khó khăn và hạn chế nhất định đối với GV và HS, nhất là đối với HS

dân tộc, miền núi. Bởi đây là một văn bản dài và khó, được kết cấu theo kiểu

biền văn, với thể phú luật Đường có nhiều từ Hán Việt và điển cố văn học.

Mặc dù SGK đã chú thích khá đầy đủ nhưng vẫn có những câu văn khó hiểu

đối với cả người dạy và người học. Về phía GV, nhiều người lúng túng về

việc tiếp cận sao cho đúng đắn nhất bài văn tế tiêu biểu này và chưa biết cách

khai thác các yếu tố thi pháp thể loại của tác phẩm. Từ đó, dẫn đến việc giảng

dạy chưa hay, chưa đạt hiệu quả, khiến phần lớn HS không có hứng thú tiếp

nhận tác phẩm. Về phía HS, đa số các em không thích học văn, lại càng

không thích một tác phẩm cổ có nhiều từ ngữ khó hiểu, nhiều điển tích, điển

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

cố. Đã từng xuất hiện “bài văn lạ” nói về bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” là

“cứng nhắc, khó hiểu”, khó có thể làm rung động học sinh vì “em đọc xong

mà không hề có một chút xúc động hay thương xót” (Nguyễn Phi Thanh￾THPT Việt Đức- Hà Nội, năm học 2005- 2006). Thực trạng ấy càng thôi thúc

chúng tôi lựa chọn đề tài này.

2. Lịch sử vấn đề.

2.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu thể loại văn tế

Cuốn sách đầu tiên viết về văn tế phải kể đến “Văn tế cổ và kim”

( 1960). Đây là một cuốn sách có giá trị, nhưng rất tiếc là trong quá trình thu

thập tài liệu, chúng tôi không có được văn bản gốc.

Các công trình nghiên cứu như:“Việt Nam văn học sử yếu”(Dương

Quảng Hàm), “Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII đến hết thế kỉ XIX (

Nguyễn Lộc), “Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam” (Trần Đình

Sử ) tuy mới chỉ nghiên cứu ở mức độ khái quát nhưng đã đưa ra những nhận

xét, đánh giá có tính định hướng quan trọng trong việc tìm hiểu một cách toàn

diện và hệ thống thể loại văn tế. Đặc biệt, Dương Quảng Hàm trong cuốn

“Việt Nam văn học sử yếu” đã tìm hiểu hình thức của thể loại văn tế ở cách

đặt câu, gieo vần, bố cục, xác định yêu cầu về nội dung và hình thức nghệ

thuật của văn tế. Cuốn “Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam” của

Trần Đình Sử cũng tìm hiểu hình thức thể loại của văn tế ở các mặt như: bố

cục, ngôn ngữ nhưng chưa đi sâu vào những chi tiết, cụ thể tiêu biểu. Đây là

những tài liệu tham khảo vô cùng quý giá đối với đề tài của chúng tôi.

2.2. Vấn đề giảng dạy TPVC theo loại thể đã có một số công trình

Từ những năm 70 của thế kỉ XX, vấn đề dạy học TPVC theo thể loại đã

được bàn đến trong cuốn “Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo loại thể”

do Trần Thanh Đạm, Huỳnh lý, Hoàng Như Mai, Phan Sĩ Tấn, Đàm Gia Cẩn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

biên soạn, NXB GD, 1971. Công trình đề cập đến một số đặc trưng loại thể,

thể loại và phương pháp giảng dạy các thể loại thơ, truyện, văn nghị luận, kí,

kịch và những thể biền văn như: phú, cáo, văn tế,…Đây là công trình đầu tiên

nghiên cứu sâu về vấn đề dạy học TPVC theo loại thể, có đóng góp quan

trọng đối với bộ môn phương pháp dạy học văn nói chung và phương pháp

dạy học TPVC theo đặc trưng thể loại nói riêng. Cuốn sách đã trở thành tài

liệu tham khảo cho các công trình nghiên cứu về phương pháp dạy học TPVC

sau này, là nguồn tư liệu quan trọng cho GV dạy văn ở nhà trường phổ thông.

Cuốn “Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương (theo loại thể)” của

tác giả Nguyễn Viết Chữ, NXB ĐHSP, 2004 đã có những đóng góp nhất định

về mặt lí luận dạy học TPVC theo đặc trưng thể loại. Tác giả đề cập những

vấn đề chung liên quan đến phương pháp dạy học TPVC, đi sâu nghiên cứu

phương pháp và biện pháp dạy học TPVC theo loại thể. Cuốn sách đã hệ

thống lại cách nhìn môn văn, các phương pháp, biện pháp dạy học văn.

Bên cạnh đó, còn rất nhiều bài viết về vấn đề giảng dạy TPVC theo loại

thể được đăng trên các báo: Giáo dục thời đại, Nghiên cứu văn học, Tạp chí

văn học,…Bài viết của tác giả Phạm Thị Thu Hương có nhan đề “Thi pháp

học thể loại và việc đổi mới dạy học Ngữ văn trong nhà trường phổ thông” đã

khẳng định :“Vận dụng thi pháp như một “chìa khóa” mở cánh cửa văn

chương, đặc biệt là văn học trong nhà trường”[13].

Như vậy, vấn đề giảng dạy TPVC theo loại thể và thể loại ngày càng có

sự quan tâm nghiên cứu của rất nhiều tác giả. Những tài liệu trên là cơ sở

quan trọng để chúng tôi triển khai đề tài nghiên cứu này

2.3. Về dạy học thể loại văn tế và bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” của

Nguyễn Đình Chiểu, cũng có các công trình sau đây bàn đến

- SGV ngữ văn 11, tập I (bộ chuẩn) do GS Phan Trọng Luận tổng chủ

biên[19] trong đó có bài đề cập đến việc dạy học bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc”,

đồng thời hướng dẫn GV cách thức tổ chức HS chiếm lĩnh văn bản tác phẩm.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

- SGV ngữ văn 11 , tập I (bộ nâng cao) do GS Trần Đình Sử tổng chủ

biên [30] cũng có phần hướng dẫn GV tổ chức HS chiếm lĩnh văn bản “Văn tế

nghĩa sĩ Cần Giuộc” của Nguyễn Đình Chiểu.

- Thiết kế dạy học ngữ văn lớp 11 ( Nâng cao ) của tác giả Hoàng Hữu

Bội [2] có viết khá chi tiết về dạy học bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” theo

đặc trưng thể loại.

- Luận văn thạc sĩ của Phạm Thị Mai Hương [12] với đề tài “Con

đường hướng dẫn học sinh khám phá, chiếm lĩnh chiều sâu nghệ thuật của tác

phẩm “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc”(Nguyễn Đình Chiểu) để nâng cao hiệu

quả dạy và học” đã đưa ra một số phương pháp, biện pháp giúp HS chiếm

lĩnh chiều sâu nghệ thuật của tác phẩm như: phương pháp đọc, phương pháp

đặt câu hỏi, phương pháp giảng bình, phương pháp so sánh,…

Ngoài ra, còn có:

- Thiết kế bài giảng ngữ văn 11 do Nguyễn Văn Đường chủ biên [5]

- Kỹ năng đọc hiểu văn bản ngữ văn 11 do Nguyễn Kim Phong chủ

biên [25]

- Giới thiệu giáo án Ngữ Văn 11 tập I do Nguyễn Hải Châu chủ biên [3]

- Phân tích, bình giảng tác phẩm văn học 11 (nâng cao) do GS Nguyễn

Đăng Mạnh chủ biên [24 ]

- Phân tích tác phẩm ngữ văn 11 do Trần Nho Thìn chủ biên [33]

Các cuốn sách nêu trên đã có những đóng góp đáng kể về mặt lí thuyết

và cách thức tiến hành dạy học bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” ở SGK Ngữ

Văn 11 theo đặc trưng thể loại. Đó cũng là những căn cứ khoa học để chúng

tôi tham khảo khi tiến hành luận văn này.