Tích hợp văn hóa trong dạy học văn học dân gian ở trường Trung học Phổ thông

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

---------------------

NÔNG THỊ THU BẰNG

TÍCH HỢP VĂN HÓA

TRONG DẠY HỌC VĂN HỌC DÂN GIAN

Ở TRƢỜNG THPT

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên - 2010

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

---------------------

NÔNG THỊ THU BẰNG

TÍCH HỢP VĂN HÓA

TRONG DẠY HỌC VĂN HỌC DÂN GIAN

Ở TRƢỜNG THPT

Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY - HỌC VĂN TIẾNG VIỆT

Mã số: 60.14.10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. Nguyễn Gia Cầu

Thái Nguyên - 2010

Lời cảm ơn

Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Gia Cầu - người đã hướng

dẫn em trong suốt quá trình làm luận văn.

Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa Ngữ văn, khoa Sau Đại

học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ em

trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn Sở Giáo dục đào tạo Cao Bằng; Ban

giám hiệu Trường THPT Cách Linh, Phục Hòa, Cao Bằng; bạn bè; đồng nghiệp đã

tạo điều kiện cho em trong suốt thời gian qua.

Tác giả luận văn

Nông Thị Thu Bằng

QUY ƢỚC VIẾT TẮT

GV : Giáo viên

HS : Học sinh

Nxb : Nhà xuất bản

SGK : Sách giáo khoa

SGV : Sách giáo viên

THPT : Trung học phổ thông

THCS : Trung học cơ sở

Tr : Trang

VHDG : Văn học dân gian

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài............................................................................................ 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3

3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 9

4. Đối tƣợng nghiên cứu .................................................................................... 9

5. Nhiệm vụ nghiên cứu..................................................................................... 9

6. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................... 10

7. Bố cục luận văn ............................................................................................. 10

NỘI DUNG........................................................................................................ 11

CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TÍCH HỢP

VĂN HÓA TRONG DẠY HỌC VĂN HỌC DÂN GIAN ..................................... 11

1.1. Một số vấn đề lý luận về VHDG................................................................ 11

1.1.1. Bản chất và đặc trƣng của VHDG............................................................ 11

1.1.2. Hƣớng khai thác VHDG trong chƣơng trình THPT.................................. 15

1.1.3.Văn học dân gian trong chƣơng trình SGK Ngữ văn 10 tập 1 ................... 17

1.2. Văn hóa và văn hóa trong văn học dân gian ................................................ 19

1.2.1. Khái niệm văn hóa ................................................................................... 19

1.2.2. Văn hóa trong văn học dân gian ............................................................... 21

1.3. Lý thuyết tích hợp....................................................................................... 24

1.4. Tích hợp văn hóa ........................................................................................ 30

1.5. Khảo sát thực tế dạy học VHDG ở trƣờng THPT........................................ 31

CHƢƠNG 2: ĐỊNH HƢỚNG TÍCH HỢP VĂN HÓA TRONG DẠY HỌC VĂN

HỌC DÂN GIAN Ở TRƢỜNG THPT................................................................ 36

2.1. Nguyên tắc của việc đề ra phƣơng hƣớng và biện pháp để thực hiện tích hợp

văn hóa trong dạy học văn học dân gian ở trƣờng THPT ................................... 36

2.2.Một số phƣơng hƣớng và biện pháp để thực thi tích hợp văn hóa trong dạy học

văn học dân gian ở trƣờng THPT....................................................................... 38

2.2.1. Phƣơng hƣớng thực thi tích hợp văn hóa trong dạy học VHDG ở trƣờng

THPT ................................................................................................................ 38

2.2.1.1. Nắm vững những mục tiêu cơ bản của chƣơng trình môn Ngữ văn THPT,

trong đó có mục tiêu tích hợp văn hóa ............................................................... 38

2.2.1.2. Trang bị kiến thức về tích hợp và kiến thức về văn hóa cho giáo viên để có

thể vận dụng linh hoạt trong giờ dạy học VHDG............................................... 40

2.2.1.3. Nghiên cứu phần VHDG trong chƣơng trình Ngữ văn THPT nhằm phát

hiện khả năng tích hợp văn hóa......................................................................... 41

2.2.1.4. Thiết kế dạy học VHDG mang tính tích hợp văn hóa ............................ 44

2.2.1.5. Không biến giờ dạy học VHDG thành giờ dạy văn hóa......................... 45

2.2.1.6. Đánh giá hiệu quả giờ dạy chất lƣợng dạy............................................. 46

2.2.2. Một số biện pháp thực thi tích hợp văn hóa trong dạy học văn học dân gian ở

trƣờng THPT..................................................................................................... 49

2.2.2.1. Giáo viên và học sinh chuẩn bị cho giờ dạy học một cách chu đáo........ 49

2.2.2.2. Dạy học tích hợp văn hóa ở mỗi văn bản VHDG .................................. 50

2.2.2.3. Không chỉ tích hợp ở nội dung mà tích hợp ở cả phƣơng pháp ..............55

2.2.2.4. Không chỉ tích hợp văn hóa khi dạy học mà khi ôn tập VHDG cũng tích

hợp tri thức văn hóa........................................................................................... 56

2.2.2.5. Tổ chức hoạt động ngoại khóa .............................................................. 56

CHƢƠNG 3: THIẾT KẾ THỰC NGHIỆM DẠY HỌC TÍCH HỢP VĂN HÓA

TRONG DẠY HỌC VĂN HỌC DÂN GIAN Ở TRƢỜNG THPT......................... 59

3.1. Nội dung của tích hợp văn hóa trong dạy học VHDG ................................ 59

3.2. Thiết kế thực nghiệm................................................................................. 77

3.2.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................ 77

3.2.2. Đối tƣợng, địa bàn và thời gian thực nghiệm........................................... 77

3.2.3. Thiết kế dạy học ..................................................................................... 78

3.3. Giải thích ý đồ thiết kế dạy học.................................................................. 88

3.4. Kết quả thực nghiệm.................................................................................. 91

3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm.................................................................... 92

KẾT LUẬN ...................................................................................................... 93

TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 96

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Văn học dân gian (VHDG) là một bộ phận đặc biệt của nền văn học Việt Nam.

Dạy một tác phẩm VHDG cũng nhƣ dạy học một tác phẩm văn chƣơng, cần phải

chú ý dạy theo đặc trƣng thi pháp thể loại. Tuy nhiên VHDG là một bộ phận văn

học đặc biệt, có những đặc điểm riêng biệt so với văn học viết. Khi dạy, ta không

chỉ chú ý đến những yếu tố ngoài văn bản nhƣ hoàn cảnh ra đời, các yếu tố lịch

sử.v.v… mà cần chú ý nhiều hơn đến môi trƣờng sinh hoạt văn hóa đặc trƣng của

từng vùng miền – nơi đã khai sinh ra tác phẩm đầu tiên và nơi xuất hiện thêm

những dị bản. Những yếu tố đó có những ảnh hƣởng nhất định đến nội dung tƣ

tƣởng của tác phẩm VHDG.

Chúng ta biết rằng văn học dân gian vừa là văn học vừa là văn hóa, VHDG có

nguồn gốc từ trong văn hóa dân gian mà biểu hiện của nó là ở nội dung phản ánh.

VHDG đã phản ánh những vấn đề nằm trong nội dung của văn hóa truyền thống,

thực hiện những chức năng của văn hóa truyền thống.

Những gì SGK đƣa đến cho học sinh chỉ là những văn bản ngôn từ, mà VHDG

thì không phải là những văn bản ngôn từ nhƣ văn học viết mà VHDG chỉ thật sự

sống khi nó nằm trong môi trƣờng riêng của nó – môi trƣờng diễn xƣớng. Chúng ta

đều biết VHDG không phải là văn hóa đọc mà là văn hóa diễn xƣớng. Nó là sự kết

hợp của cả nói, kể, hát, múa.v.v… Vì thế, để hiểu một cách trọn vẹn về một tác

phẩm VHDG, học sinh (HS) cần nắm vững đƣợc thế giới đã tạo nên tác phẩm.

Về vấn đề này, tác giả Hồ Liên đã viết: “Văn hóa dân tộc quốc gia là nguồn sữa

tinh thần nuôi dƣỡng và hình thành nhân cách của mỗi cá thể trong cộng đồng. Vốn

hiểu biết cơ bản và có hệ thống về văn hóa Việt Nam là hết sức cần thiết và bổ ích

trong sự nghiệp đào tạo thế hệ trẻ, hình thành nhân cách văn hóa, bản lĩnh chính trị

và cả tiềm lực chuyên môn của họ. Văn hóa Việt Nam phải là môn học bắt buộc và

hữu ích không chỉ trong chƣơng trình đại học, cao đẳng, dạy nghề, mà trƣớc hết

trong các cấp học phổ thông.” [22]

2

Vấn đề dạy học văn hóa trong nhà trƣờng phổ thông hiện nay đang đƣợc chú ý

đến. Văn học có trở thành một môn học trong trƣờng phổ thông nhƣ mong muốn

của tác giả Hồ Liên hay không thì trƣớc mắt tích hợp văn hóa trong dạy học VHDG

nói riêng và văn học nói chung là một trong những hƣớng đi để tích lũy, kế thừa và

phát huy văn hóa và văn học dân tộc. Hơn thế nữa, giáo dục văn hóa cho học sinh

góp phần hình thành nhân cách cho những chủ nhân tƣơng lai của đất nƣớc.

1.2. Hiện nay, nhằm nâng cao chất lƣợng dạy và học, nội dung chƣơng trình sách

giáo khoa (SGK )cũng nhƣ phƣơng pháp dạy học càng đƣợc quan tâm nhiều hơn.

Trong cuốn SGK Ngữ văn 10, tập 1(sách cơ bản), Nxb Giáo dục, 2006, phần

VHDG đã có nhiều sự thay đổi so với chƣơng trình SGK chỉnh lý hợp nhất năm

2000. Trích đoạn “Đi bắt nữ thần Mặt trời”(Sử thi Đăm Săn) đƣợc thay bằng trích

đoạn “Chiến thắng Mtao Mxây”(Sử thi Đăm Săn), gộp hai chùm bài cao dao Những

câu hát than thân; Những câu hát nghĩa tình thành chùm Ca dao than thân yêu

thương tình nghĩa và có thêm chùm Ca dao hài hước. Ngoài ra, chƣơng trình còn

đƣa thêm thể loại truyện cƣời vào phần đọc văn và thể loại chèo (chƣơng trình nâng

cao) vào phần đọc thêm. Sự thay đổi này làm phong phú thêm lƣợng tri thức VHDG

cho học sinh. Tuy đã có những hƣớng dẫn cụ thể về việc thực hiện chƣơng trình

mới nhƣng trong quá trình thực hiện, cả giáo viên và học sinh vẫn gặp phải một số

khó khăn, lúng túng.

Trên thực tế dạy học của bản thân và những lần dự giờ đồng nghiệp, ngƣời viết

nhận thấy không phải giờ dạy học tác phẩm VHDG nào cũng giản dị, dễ hiểu nhƣ

đặc trƣng vốn có của những tác phẩm VHDG, và đôi khi không đạt đƣợc hiệu quả

nhƣ mong muốn. Trong những giờ dạy học đó, có những bài học giáo viên (GV)

khai thác nhƣ bài học ở các thể thành văn, giáo viên chỉ phân tích một cách cô lập

trên văn bản ngôn từ mà không đặt tác phẩm vào trong môi trƣờng diễn xƣớng, môi

trƣờng văn hóa dân gian… để khai thác, hoặc là chỉ diễn nôm tác phẩm VHDG.

Một trong những phƣơng pháp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học là phƣơng pháp

tích hợp. Vấn đề dạy học theo hƣớng tích hợp đã đƣợc chú ý và thực thi không chỉ

riêng bộ môn Văn mà bao gồm tất cả các môn học khác. Đối với môn Văn, hiện nay

3

dạy học theo hƣớng tích hợp chủ yếu là tích hợp các kiến thức của cả ba phân môn

(đọc văn, tiếng Việt, làm văn) trong môn Ngữ Văn hoặc tích hợp kiến thức của các

môn học khác nhƣ: Lịch sử, Địa lý… còn vấn đề tích hợp văn hóa trong dạy học

văn tuy cũng đã đƣợc đề cập đến song chƣa nhiều. Tích hợp văn hóa trong dạy học

VHDG sẽ giúp nâng cao năng lực cảm thụ văn học nói chung và VHDG nói riêng.

Ngoài ra, trƣớc hiện thực hội nhập của cuộc sống hiện đại, văn hóa cũng đang

đƣợc hòa nhập và có nguy cơ hòa tan thì giáo dục văn hóa cho học sinh thông qua

các môn học trong nhà trƣờng cũng là một biện pháp để bảo tồn và phát huy bản sắc

văn hóa dân tộc. Trong khi còn đang băn khoăn không biết có nên đƣa văn hóa trở

thành một môn học trong trƣờng phổ thông hay không thì tích hợp văn hóa trong

dạy học VHDG là một biện pháp giúp học sinh hiểu rõ hơn về văn hóa truyền

thống, từ đó nâng cao ý thức giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.

Chính Tổng bí thƣ Nông Đức Mạnh cũng đã nói: “Văn hóa là một trong những

đặc trƣng của dân tộc; một dân tộc, nếu để mai một truyền thống văn hóa thì khó mà

giữ đƣợc bản sắc văn hóa dân tộc. Văn hóa là những lĩnh vực cốt lõi của sự tồn tại

mỗi dân tộc. Muốn xây dựng kinh tế phải có con ngƣời đƣợc đào tạo, rèn luyện

trong một môi trƣờng văn hóa lành mạnh” [23]

Hơn nữa, bản chất của VHDG vừa là văn học vừa là văn hóa, dạy học VHDG

vừa để học sinh hiểu và cảm đƣợc những đời sống tinh thần của dân tộc Việt qua

những tác phẩm VHDG, vừa biết gìn giữ những giá trị văn hóa lâu đời của ngƣời

Việt để đến muôn đời sau.

Vì vậy, ngƣời viết mạnh dạn chọn đề tài “Tích hợp văn hóa trong dạy học văn

học dân gian ở trường THPT” với mong muốn có một chút đóng góp cho sự nghiệp

giáo dục nói chung và việc dạy học Ngữ Văn nói riêng.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Về vấn đề nghiên cứu phƣơng pháp dạy học VHDG

Về dạy học VHDG trong trƣờng trung học phổ thông (THPT), cho đến nay đã

có nhiều công trình nghiên cứu, chủ yếu tập trung vào việc dạy học theo loại thể.

4

- “Mấy vấn đề về phương pháp giảng dạy - nghiên cứu văn học dân gian”, GS.

Hoàng Tiến Tựu, Nxb GD, 1993. Trong cuốn sách này, GS đã khẳng định sự cần

thiết xây dựng những quy phạm riêng cho việc dạy học VHDG ở trƣờng phổ thông.

Tác giả đề cập đến các phƣơng pháp nghiên cứu VHDG, làm sáng tỏ vấn đề dạy

học VHDG theo đặc trƣng loại thể nhƣ: Dạy truyện dân gian, tục ngữ, ca dao… Ở

mỗi thể loại tác giả đƣa ra cách khai thác theo từng bƣớc, từng khâu; ở mỗi bƣớc,

mỗi khâu từng lớp ý nghĩa tác phẩm đƣợc dần dần khám phá.

- “Những đặc điểm thi pháp của các thể loại VHDG”, GS. Đỗ Bình Trị, Nxb

GD, 1999, đề cập tới mục đích của việc nghiên cứu thi pháp thể loại: “Thể loại

đƣợc gọi là đơn vị cơ sở của văn hóa dân gian và là điểm xuất phát tất yếu của công

việc nghiên cứu văn học dân gian. Và mỗi thể loại văn học dân gian có cách nói

riêng của nó. Thi pháp thể loại chính là cách nói riêng ấy. Có nắm đƣợc thi pháp

thể loại mới có khả năng “giải mã” các tác phẩm thuộc thể loại”. Tác giả cũng chỉ

rõ, trong nhà trƣờng “việc nghiên cứu thi pháp thể loại ngƣời giáo viên không

những có khả năng tự hiểu mình đúng, hiểu sâu hơn các tác phẩm văn học dân gian

trong chƣơng trình, mà còn có khả năng hoàn thiện hệ thống thao tác phân tích tác

phẩm nhằm luyện tập cho học sinh cách đọc – hiểu tác phẩm ngay chính trong quá

trình các em đƣợc hƣớng dẫn tìm hiểu tác phẩm”.

Nhƣ vậy, tác giả một lần nữa nhấn mạnh tới vai trò của thi pháp thể loại, coi đó

là chìa khóa giúp cho ngƣời giáo viên mở cánh cửa VHDG trong nhà trƣờng.

- Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương (theo loại thể), Nguyễn Viết Chữ,

Nxb Đại học sƣ phạm, 2004. Đây là một chuyên đề khoa học của ngành khoa học

phƣơng pháp dạy học văn với tính chất đặt vấn đề và bƣớc đầu tìm đến, xác định

những mấu chốt trong cơ chế: thầy, trò, tác phẩm, nhà văn… khi chủ quan, khi

khách quan, khi ẩn, khi hiện.

Trong cuốn sách này, về phần VHDG, tác giả đã phân VHDG thành hai loại

hình tự sự dân gian và trữ tình dân gian. Trong đó, tự sự dân gian gồm thần thoại,

truyền thuyết, cổ tích, ngụ ngôn, truyện cƣời, sử thi; trữ tình dân gian gồm có tục

5

ngữ và ca dao. Ở mỗi thể loại, tác giả nêu đặc trƣng thể loại, sau đó đƣa ra những

phƣơng pháp dạy học cụ thể.

- Phương pháp dạy học văn, tập 1, Phan Trọng Luận (chủ biên)- Trƣơng Dĩnh,

Nxb Đại học sƣ phạm, 2004, tác giả cũng đã nhấn mạnh đến việc dạy học VHDG

theo thể loại. Khi biên soạn phần phụ lục 1 GIẢNG DẠY VĂN HỌC DÂN GIAN

THEO THỂ LOẠI, tác giả đã nêu một số vấn đề về thi pháp văn học dân gian, sau

đó đƣa một số phƣơng pháp cụ thể ở mỗi thể loại văn học dân gian. Trong đó tác

giả có nhấn mạnh việc dạy học VHDG theo quan điểm hệ thống bằng phƣơng pháp

hệ thống. Đây cũng là quan điểm dạy học VHDG theo thi pháp VHDG. Tác giả

cũng đã đƣa ra một mô hình tiếp cận VHDG theo phƣơng pháp hệ thống.

Bên cạnh các công trình chúng tôi đã nêu trên còn rất nhiều công trình quý báu

giúp ngƣời hoàn thành luận văn nhƣ cuốn “Giảng văn văn học dân gian Việt Nam”,

Vũ Anh Tuấn, Nguyễn Xuân Lạc, NXB Giáo dục, 1993; “Văn học Việt Nam – Văn

học dân gian, những công trình nghiên cứu”, của nhiều tác giả, do Bùi Mạnh Nhị

chủ biên, NXB Giáo dục, tái bản 2000… Và những cuốn sách tham khảo đã đƣợc

xuất bản. Sách tham khảo đƣợc chia thành hai loại: loại sách phân tích, bình giảng

các tác phẩm trong chƣơng trình SGK; loại sách gợi ý về phƣơng pháo dạy học nhƣ

cuốn Thiết kế bài giảng Ngữ văn 10 của TS. Hoàng Hữu Bội, Thiết kế bài học Ngữ

văn 10 do GS Phan Trọng Luận chủ biên…

2.2. Vấn đề tích hợp trong môn Ngữ văn

*) Về vấn đề tích hợp, cũng đã có nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu.

- “Đổi mới việc dạy và học môn Ngữ Văn ở THCS” và “Tìm hiểu chương trình

và sách giáo khoa Ngữ văn trung học phổ thông”, TS. Đỗ Ngọc Thống, Nxb GD,

2002, 2006, tác giả đã có một hệ thống bài viết về quan điểm tích cực và việc dạy

học Văn theo hƣớng tích hợp, giúp ngƣời đọc hiểu rõ “việc lấy tên chung của cuốn

sách là Ngữ Văn không chỉ đơn thuần là dồn ba phân môn lại thành một cuốn sách

theo kiểu gộp lại mà chúng đƣợc xây dựng theo tinh thần tích hợp”.

Trong bài viết “Dạy học môn Ngữ văn theo nguyên tắc tích hợp”, tác giả chỉ ra

ba biểu hiện của tích hợp là “trong cuốn sách cả ba môn Văn, Tiếng Việt, làm Văn