Dạy học tác phẩm nghị luận trong chương trình ngữ văn 12 theo đặc trưng loại thể

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

---------------------

PHẠM THUÝ HẰNG

DẠY HỌC TÁC PHẨM NGHỊ LUẬN

TRONG CHƢƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 12

THEO ĐẶC TRƢNG LOẠI THỂ

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên - 2010

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

---------------------

PHẠM THUÝ HẰNG

DẠY HỌC TÁC PHẨM NGHỊ LUẬN

TRONG CHƢƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 12

THEO ĐẶC TRƢNG LOẠI THỂ

Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY - HỌC VĂN TIẾNG VIỆT

Mã số: 60.14.10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. Nguyễn Gia Cầu

Thái Nguyên - 2010

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên, em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới Tiến

sĩ Nguyễn Gia Cầu, người thầy đã tận tình hướng dẫn em trong suốt quá trình

thực hiện và hoàn thành luận văn này.

Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo của khoa Ngữ văn và khoa

Sau đại học trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ

em trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Xin chân thành cảm ơn các bạn đồng nghiệp, các em học sinh ở các

trường thực nghiệm đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận

văn này.

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2010

Tác giả luận văn

Phạm Thuý Hằng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

GV: Giáo viên

HS: Học sinh

THCS: Trung học cơ sở

THPT: Trung học phổ thông

CT – SGK: Chƣơng trình – Sách giáo khoa

TPNL: Tác phẩm nghị luận

VBNL: Văn bản nghị luận

TPVC: Tác phẩm văn chƣơng

TTC: Tính tích cực

THCVĐ: Tình huống có vấn đề

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU Trang

1. Lí do chọn đề tài....................................................................................... 4

2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................... 6

3. Mục đích nghiên cứu................................................................................ 10

4. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 11

5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu............................................................. 11

6. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................... 11

7. Kết cấu của luận văn ............................................................................... 12

PHẦN NỘI DUNG

Chương 1: MỘT SỐ TIỀN ĐỀ LÍ LUẬN CỦA VIỆC DẠY HỌC TPNL

THEO ĐẶC TRƢNG LOẠI THỂ

1.1. Tác phẩm nghị luận ............................................................................ 14

1.1.1. Khái niệm TPNL ................................................................................ 14

1.1.2. Đặc trƣng của TPNL........................................................................... 17

1.1.3. Những yếu tố cấu thành TPNL ........................................................... 19

1.1.3.1. Những yếu tố nghị luận ................................................................... 19

1.1.3.2. Những yếu tố khác........................................................................... 22

1.4. Phân loại TPNL..................................................................................... 25

1.2. Định hƣớng dạy học TPNL trong trƣờng phổ thông......................... 25

1.2.1. Đảm bảo đặc trƣng của phân môn Văn trong quá trình dạy học TPNL......26

1.2.2. Đảm bảo đặc trƣng về loại thể trong quá trình dạy học TPNL ............ 28

1.2.2.1. Khái quát chung về loại thể ............................................................ 28

1.2.2.2. Dạy học theo đặc trƣng loại thể ...................................................... 29

1.2.2.3. Dạy học TPNL theo đặc trƣng loại thể ............................................ 31

1.2.3. Đảm bảo nguyên tắc tích hợp trong quá trình dạy học TPNL ............. 33

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

1.2.3.1. Khái quát về nguyên tắc tích hợp..................................................... 33

1.2.3.2. Nguyên tắc tích hợp trong môn Ngữ văn ......................................... 33

1.2.3.3. Thực hiện tích hợp trong dạy học TPNL ......................................... 36

1.2.4. Đảm bảo tính tích cực trong quá trình dạy học TPNL........................ 38

1.2.4.1. Tính tích cực.................................................................................... 38

1.2.4.2. Phƣơng pháp dạy học tích cực ........................................................ 39

1.2.4.3. Đọc hiểu TPNL theo hƣớng tích cực ............................................... 39

Chương 2: THỰC TRẠNG DẠY HỌC TPNL THEO ĐẶC TRƢNG

LOẠI THỂ TRONG CÁC TRƢỜNG THPT Ở QUẢNG NINH

2.1. Khảo sát nội dung CT – SGK Ngữ văn THPT hiện hành ...................... 44

2.2. Khảo sát hoạt động dạy TPNL của GV trong giờ học chính khoá.......... 46

2.2.1. Giáo viên với việc dạy TPNL theo đặc trƣng loại thể ......................... 48

2.2.2. Giáo viên với việc định hƣớng tích hợp cho bài dạy ......................... 51

2.2.3. Giáo viên với việc tổ chức giờ học TPNL........................................... 57

2.3. Khảo sát thực tiễn việc học TPNL của học sinh..................................... 62

2.3.1. Hứng thú của HS với việc học TPNL ................................................. 63

2.3.2. Học sinh với việc đọc hiểu TPNL....................................................... 65

2.3.3. Trình độ hiểu biết của HS về TPNL.................................................... 66

2.3.4. Những khó khăn và nguyện vọng của HS khi tiếp nhận TPNL........... 71

Chương 3: MỘT SỐ BIỆN PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY

HỌC TPNL TRONG CHƢƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 12 VÀ THỰC

NGHIỆM SƢ PHẠM

3.1. Một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học TPNL trong chƣơng

trình Ngữ văn 12 .......................................................................................... 73

3.1.1. Hình thành và bồi dƣỡng kĩ năng đọc hiểu văn bản nghị luận cho HS .....73

3.1.2. Sử dụng linh hoạt các dạng câu hỏi nhằm phát huy tính tích cực, sáng

tạo của HS trong dạy học TPNL................................................................... 77

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

3.1.3. Khơi dậy hứng thú học tập của HS trong quá trình tiếp nhận TPNL ... 79

3.2. Thực nghiệm sƣ phạm ......................................................................... 85

3.2.1. Mục đích thực nghiệm........................................................................ 85

3.2.2. Đối tƣợng và địa bàn thực nghiệm...................................................... 85

3.2.3. Kế hoạch và cách thức thực nghiệm ................................................... 86

3.2.4. Nội dung thực nghiệm ....................................................................... 87

3.2.5. Thiết kế thực nghiệm ......................................................................... 87

3.2.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm .......................................................... 99

3.2.6.1. Những căn cứ để đánh giá kết quả thực nghiệm .............................. 99

3.2.6.2. Kết quả thực nghiệm ....................................................................... 99

3.2.6.3. Nhận xét kết quả thực nghiệm ........................................................103

PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................105

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................107

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

8

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Dạy học TPNL trong trƣờng phổ thông là một vấn đề đã đƣợc các

nhà sƣ phạm quan tâm từ lâu. Ngay từ những năm 70 của thế kỉ XX đã có

công trình nghiên cứu của nhóm tác giả: Trần Thanh Đạm, Huỳnh Lý, Hoàng

Nhƣ Mai, Phạm Sĩ Tấn và Đàm Gia Cẩn bàn về vấn đề này. Công trình mang

tên: “Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo loại thể”. Từ đó đến nay, đã

có nhiều cuốn sách, bài báo đề cập đến vấn đề dạy học TPNL. Song, những

tài liệu nghiên cứu chuyên sâu vẫn chƣa thực sự phong phú. Thực tế này đòi

hỏi phải có những nghiên cứu mang tính cấp thiết về lí luận và thực tiễn giảng

dạy TPNL.

1.2. Một trong những điểm mới của Chƣơng trình, SGK Ngữ văn

THPT hiện nay: tác phẩm nghị luận chiếm một vị trí quan trọng. Khác với lối

văn hình tƣợng, văn nghị luận không dùng hƣ cấu, không dựa vào trí tƣởng

tƣợng mà dựa vào tƣ duy lô gic nhằm trình bày tƣ tƣởng, quan điểm nào đó

của ngƣời viết. Sức mạnh và sự thuyết phục của nó là ở lập luận chặt chẽ, lí lẽ

sắc bén và luận cứ xác đáng. Nếu lối văn hình tƣợng nhằm kích thích trí

tƣởng tƣợng, xây dựng óc quan sát tinh tế với tình cảm chân thực, những

khám phá hồn nhiên về thiên nhiên, về đời sống gia đình, xã hội...thì văn nghị

luận nhằm hình thành và phát triển cho HS khả năng lập luận chặt chẽ, trình

bày những lí lẽ và dẫn chứng một cách sáng sủa, giàu sức thuyết phục, diễn tả

những suy nghĩ và nêu ý kiến riêng của mình về một vấn đề nào đó trong

cuộc sống hoặc trong văn học nghệ thuật. Có thể nói: mỗi tác phẩm nghị luận

chính là những nguyên mẫu để HS học tập cách làm văn nghị luận.

Đề tài của TPNL nói chung và TPNL trong SGK THPT nói riêng rất

phong phú, đa dạng, đề cập đến những vấn đề thời sự quan trọng về chính trị,

văn hoá, xã hội... của đất nƣớc, cộng đồng. Sự phong phú, đa dạng; tính cập

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

9

nhật của đề tài nghị luận trong chƣơng trình Ngữ văn phổ thông đã thể hiện rõ

quan điểm dạy học văn gắn với thực tế đời sống, rút ngắn khoảng cách giữa

văn học nhà trƣờng và đời sống xã hội. Vì vậy, dạy học TPNL có tác dụng rất

lớn trong việc bồi dƣỡng cho HS ý thức trách nhiệm đối với cuộc sống; nâng

cao nhận thức, hiểu biết về những vấn đề chính trị, xã hội, văn hoá.

Với mục tiêu chủ yếu: hình thành và rèn luyện cho HS năng lực đọc

hiểu cũng nhƣ tạo lập các loại văn bản, chƣơng trình Ngữ văn THPT lựa chọn

văn bản tác phẩm theo thể loại và tổ chức dạy học theo đặc trƣng thể loại. Với

đặc trƣng riêng của mình, TPNL đòi hỏi phải có cách tiếp cận riêng, theo

đúng đặc trƣng loại thể.

Những TPNL đƣợc đƣa vào chƣơng trình Ngữ văn 12 đều là TPNL

hiện đại. Ngoài những đặc điểm chung của văn nghị luận, TPNL hiện đại còn

mang đặc trƣng riêng về mục đích, chức năng, kết cấu. Nhƣ vậy, hƣớng khai

thác và tổ chức dạy học sẽ có những nét khác biệt so với TPNL trung đại.

1.3. Qua thực tế giảng dạy, chúng tôi nhận thấy việc dạy học TPNL còn

nhiều điểm bất cập. Nhiều HS không thích học TPNL vì: TPNL vừa khô, vừa

khó hiểu. Trạng thái tâm lí đó khiến giờ học nặng nề, tẻ nhạt, ít hứng thú. Về

phía GV, một số còn ngại dạy, thậm chí tỏ ra lúng túng khi dạy TPNL do

chƣa nắm chắc đặc trƣng, chƣa xuất phát từ những đặc trƣng của TPNL để

khai thác một cách thấu đáo những đặc sắc về nội dung và hình thức của

TPNL, chƣa cảm nhận hết vẻ đẹp, chƣa thấy đƣợc vai trò quan trọng của áng

văn nghị luận trong việc rèn luyện kĩ năng lập luận, giáo dục nhân cách cho

HS. Khó khăn đặt ra không chỉ với việc phát huy tính tích cực học tập, với

quá trình tiếp nhận TPNL của HS mà với cả quá trình dạy TPNL của GV.

Rõ ràng, việc dạy học TPNL không hề đơn giản. Dạy học TPNL nhƣ thế

nào để đảm bảo đúng đặc trƣng loại thể, khơi dậy hứng thú học tập của HS,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

10

qua đó giáo dục, rèn luyện khả năng tƣ duy, kĩ năng làm văn nghị luận cho

HS. Đó là điều trăn trở của nhiều GV dạy Ngữ văn.

Xuất phát từ thực tế giảng dạy, từ tầm quan trọng của việc dạy học TPNL,

chúng tôi đã lựa chọn đề tài nghiên cứu là: “Dạy học TPNL trong chương

trình Ngữ văn 12 theo đặc trưng loại thể”, với mong muốn đóng góp một

phần nhỏ vào việc nâng cao hiệu quả dạy học TPNL trong chƣơng trình Ngữ

văn 12.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Văn nghị luận là một thể văn ra đời từ rất lâu. Ở Trung Hoa, văn

nghị luận có từ thời Khổng Tử (551- 479 TCN). Ở nƣớc ta, văn nghị luận

cũng là một thể loại có truyền thống lâu đời, có giá trị và tác dụng hết sức to

lớn trong trƣờng kì lịch sử, trong công cuộc dựng nƣớc và giữ nƣớc. Có thể

kể từ Chiếu dời đô (1010) của Lí Công Uẩn, Hịch tƣớng sĩ (1285) của Trần

Quốc Tuấn cho đến Bình Ngô đại cáo (1428) của Nguyễn Trãi, từ Bài tựa

sách Trích diễm thi tập (1497) của Hoàng Đức Lƣơng, Chiếu cầu hiền (1788)

của Ngô Thì Nhậm đến bản điều trần Xin lập khoa luật (1867) của Nguyễn

Trƣờng Tộ...Và đặc biệt thế kỉ XX, văn nghị luận càng phát triển mạnh mẽ

hơn bao giờ hết. Hàng loạt tên tuổi các nhà chính luận, văn luận xuất sắc với

những áng văn nghị luận bất hủ, mà tiêu biểu nhất là Chủ tịch Hồ Chí Minh

với bản Tuyên ngôn độc lập (1945). Cùng với chủ tịch Hồ Chí Minh là những

chí sĩ yêu nƣớc nhƣ: Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng,

Ngô Đức Kế...Tiếp đó là những nhà cách mạng, những nhà văn hoá nhƣ:

Trƣờng Chinh, Lê Duẩn, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp...; những nhà

văn, nhà phê bình văn học nổi tiếng nhƣ Đặng Thai Mai, Hoài Thanh, Xuân

Diệu, Chế Lan Viên...Có thể nói, trong suốt trƣờng kì lịch sử dân tộc, văn

nghị luận là một thể văn phản ánh rõ nhất đời sống tinh thần, tƣ tƣởng, ý chí

và khát vọng của toàn dân ta.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

11

2.2. Từ sau cách mạng tháng Tám năm 1945, TPNL đƣợc đƣa vào

giảng dạy trong nhà trƣờng phổ thông. Các nhà nghiên cứu đã bắt đầu quan

tâm đến vấn đề dạy học TPNL. Tiêu biểu nhất là: “Vấn đề giảng dạy tác

phẩm văn học theo loại thể” của nhóm tác giả Trần Thanh Đạm, Huỳnh Lý,

Hoàng Nhƣ Mai, Phạm Sĩ Tấn và Đàm Gia Cẩn do NXB Giáo dục xuất bản

năm 1970. Các tác giả cho rằng: loại thể văn học là một thành phần quan

trọng của hình thức nghệ thuật tác phẩm. Giảng dạy tác phẩm văn học theo

loại thể chính là một phƣơng diện lớn của việc giảng dạy tác phẩm văn học

trong sự thống nhất giữa hình thức với nội dung, một sự giảng dạy đi đúng

với qui luật và bản chất của văn học, đồng thời đảm bảo hiệu quả giáo dục cao

nhất. Bên cạnh việc đề cập đến giảng thơ, truyện, kí, kịch...các tác giả đã

giành riêng một chƣơng bàn về giảng văn nghị luận theo đặc trƣng loại thể.

Xuất phát từ một nguyên nhân khá quan trọng trong thực tế giảng dạy khiến

ngƣời GV chƣa thành công khi dạy TPNL: GV chƣa nắm thật chắc đặc điểm

của văn nghị luận, chƣa xuất phát từ những đặc điểm của văn nghị luận mà

khai thác một cách thấu đáo những đặc sắc về nội dung và hình thức của tác

phẩm. Do đó, chƣa chỉ cho HS rõ cái sắc bén của lí lẽ, sự chặt chẽ của lập

luận, tính chính xác và gợi cảm của ngôn ngữ... để giúp HS hiểu và cảm bài

văn một cách sâu sắc. Xuất phát từ mục đích góp phần nâng cao hiệu quả của

việc giảng dạy TPNL trong nhà trƣờng PT, tác giả Đàm Gia Cẩn bàn về hai

vấn đề lớn.

Vấn đề thứ nhất: Một số vấn đề về giảng văn chính luận. Tác giả tập

trung trình bày khái niệm, đặc điểm của văn chính luận và một số yêu cầu về

nội dung bài giảng văn chính luận. Giảng bài văn chính luận phải lƣu ý đến

đặc điểm của “dạng nghị luận” thể hiện trong bài văn.

Vấn đề thứ hai: Một số điểm cần lƣu ý khi giảng bài nghị luận văn học.