Dạy học tác phẩm "Chuyện chức phán sự đền tản viên của Nguyễn Dữ theo đặc trưng thể loại cho học sinh miền núi phía Bắc

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN HỒNG HẠNH

DẠY - HỌC

TÁC PHẨM “CHUYỆN CHỨC PHÁN SỰ ĐỀN TẢN VIÊN”

CỦA NGUYỄN DỮ THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI

CHO HỌC SINH MIỀN NÚI PHÍA BẮC

CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC VĂN - TIẾNG VIỆT

MÃ SỐ: 60. 14. 10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học:

TS. HOÀNG HỮU BỘI

THÁI NGUYÊN - 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu củ a cá nhân tôi dưới sự

hướng dẫn khoa họ c củ a TS . Hoàng Hữu Bội . Nộ i dung đề tài nghiên cứu củ a

luận văn chưa đượ c công bố trong công trình nào khác.

Người hướng dẫn khoa họ c

TS. Hoàng Hữu Bội

Tác giả luận văn

Nguyễn Hồng Hạ nh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU Trang

1. Lý do chọn đề tài................................................................................... 5

2. Lịch sử vấn đề....................................................................................... 6

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu......................................................... 13

4. Mục đích nghiên cứu............................................................................. 13

5. Nhiệm vụ nghiên cứu............................................................................ 13

6. Phương pháp nghiên cứu...................................................................... 13

7. Cấu trúc luận văn.................................................................................. 14

PHẦN NỘI DUNG

Chƣơng 1: THỂ LOẠI TRUYỆN TRUYỀN KỲ VÀ TÁC PHẨM

“CHUYỆN CHỨC PHÁN SỰ ĐỀN TẢN VIÊN” CỦA NGUYỄN DỮ.............

14

1.1 Truyện truyền kỳ trong văn học trung đại Việt Nam - đặc điểm về

thể loại.......................................................................................................

15

1.2 Tác phẩm “Chuyện chức phán sự đền Tản Viên” của Nguyễn Dữ.... 28

Chƣơng 2: ĐƢA HỌC SINH MIỀN NÚI PHÍA BẮC ĐẾN VỚI TÁC PHẨM

“CHUYỆN CHỨC PHÁN SỰ ĐỀN TẢN VIÊN”...........................................

38

2.1 Khảo sát những vướng mắc của học sinh miền núi phía Bắc khi đến

với “Chuyện chức phán sự đền Tản Viên”...............................................

39

2.2 Một số biện pháp giúp học sinh miền núi phía Bắc vượt qua trở

ngại để đến với “Chuyện chức phán sự đền Tản Viên”............................

46

2.2.1 Biện pháp 1: Hướng dẫn học sinh tự học kiến thức về thể loại

truyện truyền kỳ........................................................................................

46

2.2.2 Biện pháp 2: Giải toả những vướng mắc về ngôn ngữ và vốn

văn hoá cho học sinh miền núi phía Bắc...................................................

47

2.2.3 Biện pháp 3: Kích thích trí tưởng tượng của học sinh miền núi

phía Bắc khi thâm nhập vào hình tượng nhân vật.....................................

49

2.2.4 Biện pháp 4: Hướng dẫn học sinh miền núi phía Bắc khám phá

hàm nghĩa của tác phẩm............................................................................

52

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

2.2.5 Biện pháp 5: Tổ chức hoạt động ngoại khoá về truyện truyền

kỳ...............................................................................................................

55

Chƣơng 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM VỀ DẠY - HỌC TÁC PHẨM

“CHUYỆN CHỨC PHÁN SỰ ĐỀN TẢN VIÊN”..........................................

58

3.1 Thiết kế của luận văn về bài học “Chuyện chức phán sự đền Tản

Viên”..........................................................................................................

58

3.1.1 Nội dung thiết kế bài học.............................................................. 58

3.1.2 Giải thích thiết kế......................................................................... 68

3.2 Dạy thực nghiệm bài học “Chuyện chức phán sự đền Tản Viên”....... 70

3.2.1 Mục đích thực nghiệm.................................................................. 70

3.2.2 Đối tượng thực nghiệm................................................................. 70

3.2.3 Địa bàn thực nghiệm.................................................................... 70

3.2 4 Thời gian thực nghiệm................................................................. 70

3.2.5 Kết quả thực nghiệm.................................................................... 71

PHẦN KẾT LUẬN.................................................................................. 76

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................... 78

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1 Đề tài đƣợc lựa chọn từ yêu cầu hoàn thiện dần lý thuyết về vấn

đề dạy - học tác phẩm văn chƣơng theo đặc trƣng loại thể

Lý thuyết về dạy - học tác phẩm văn chương theo đặc trưng loại thể đã

được các nhà nghiên cứu bàn nhiều, tiêu biểu là cuốn Vấn đề giảng dạy tác

phẩm văn học theo loại thể của tập thể tác giả Trần Thanh Đạm, Huỳnh Lý,

Hoàng Như Mai, Phan Sĩ Tấn, Đàm Gia Cẩn (Nhà xuất bản Giáo dục, 1976).

Các tác giả đã giới thiệu một số kiến thức cơ bản nhất về các loại thể văn học và

phương pháp vận dụng đặc trưng các loại thể vào giảng dạy các tác phẩm văn

chương. Song các tác giả chưa đề cập đến phương pháp giảng dạy truyện truyền

kỳ. Cuốn Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương (theo loại thể) của

Nguyễn Viết Chữ (Nhà xuất bản Đại học Sư phạm, 2004) đã đề cập đến phương

pháp và biện pháp dạy học các tác phẩm tự sự trong đó có dạy học truyện truyền

kỳ (tiêu biểu là Chuyện người con gái Nam Xương và Chuyện chức phán sự đền

Tản Viên) nhưng mới ở bước gợi ý mang tính định hướng lý thuyết.

1.2 Đề tài đƣợc lựa chọn từ thực tiễn dạy - học truyện truyền kỳ cho

chủ thể cảm thụ có những đặc thù riêng - học sinh miền núi

Lý thuyết về dạy - học tác phẩm văn chương cho chủ thể cảm thụ có đặc

thù riêng - học sinh miền núi đã được nghiên cứu trong những năm qua. Tiêu

biểu là công trình nghiên cứu của tác giả Hoàng Hữu Bội về Dạy và học tác

phẩm văn học ở trường phổ thông trung học miền núi (Nhà xuất bản Giáo dục,

1997), cuốn Một số vấn đề về phương pháp dạy - học văn trong nhà trường của

Nguyễn Huy Quát - Hoàng Hữu Bội (Nhà xuất bản Giáo dục, 2001) đề cập tới

những vấn đề: “Dạy và học văn ở miền núi; Sự thật thà với việc học văn

chương”; “Về dạy và học văn ở trường phổ thông miền núi, Con đường khắc

phục “chủ nghĩa hiện thực ngây thơ” trong cảm thụ văn chương của học sinh

miền núi”; “Việc giải tỏa “hàng rào ngôn ngữ” cho học sinh dân tộc thiểu số khi

tiếp nhận tác phẩm văn chương”,...

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

Tuy nhiên, dạy - học truyện truyền kỳ cho chủ thể cảm thụ có đặc thù

riêng - học sinh miền núi cũng chưa có nhà nghiên cứu nào quan tâm giải quyết.

1.3. Đề tài đƣợc lựa chọn từ thực tiễn dạy - học truyện truyền kỳ của

chƣơng trình và sách giáo khoa mới ban hành

Thực tiễn dạy - học Ngữ Văn trong nhà trường theo sách giáo khoa mới có

những yêu cầu riêng như dạy - học theo hướng tích hợp, dạy - học theo hướng

tích cực. Văn bản truyện truyền kỳ Chuyện chức phán sự đền Tản Viên của

Nguyễn Dữ lại là văn bản vừa được đưa vào chương trình và Sách giáo khoa Ngữ

Văn ở trường trung học phổ thông. Khi dạy tác phẩm này, thầy và trò ở miền núi

gặp một số trở ngại, vướng mắc. Vì vậy, chúng tôi đã chọn đề tài này với hi vọng

đóng góp một phần nhỏ bé để tháo gỡ những vướng mắc, trở ngại đó.

2. Lịch sử vấn đề

Trong số những tài liệu chúng tôi có được, vấn đề dạy học Chuyện chức

phán sự đền Tản Viên đã được đặt ra và giải quyết ở những công trình sau:

- Cuốn Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương (theo loại thể) của

Nguyễn Viết Chữ, Nhà xuất bản Đại học Sư phạm, 2004 đã đề ra phương pháp

và biện pháp dạy học các tác phẩm tự sự, trong đó có văn xuôi cổ trung đại và

phương pháp riêng khi tiến hành giảng dạy. Đối với tác phẩm Người con gái

Nam Xương hay Chuyện chức phán sự đền Tản Viên là một trong 20 truyện ở

Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ, tác giả lưu ý: “(…) hầu hết các truyện đều

có lời bình. Đằng sau mỗi truyện ta vẫn thấy ẩn hiện một nhân vật trữ tình, một

kẻ sĩ cứng cỏi, lấy truyện xưa mà nói nay, lấy cái kỳ, cái ảo mà nói cái thực. Các

tác phẩm của Nguyễn Dữ là sự lưu hợp tinh hoa giữa truyện cổ dân gian và tư

duy bác học, có sự xen lẫn giữa: thơ, từ và văn biền ngẫu. Khi giảng dạy các tác

phẩm này dứt khoát phải hình thành tích truyện, đọc kĩ ở lớp những đoạn có tính

chất thẩm mĩ nghệ thuật cao. Có thể cho học sinh từ hiểu truyện đến hiểu lời

bình rồi phát biểu sự cảm nhận cá nhân. Thi kể sáng tạo (diễn cảm), tóm tắt

truyện nhanh nhất, có thể diễn thành văn vần. Trong quá trình phân tích, sử dụng

ít nhiều loại câu hỏi phân tích, hình dung tưởng tượng, chi tiết nghệ thuật. Nên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

sử dụng con đường theo đề tài chủ đề (vì truyện vừa có chất dã sử, có chất

truyền kỳ đôi khi cũng nhuốm màu cổ tích)” [tr.120-121].

- Các cuốn sách tham khảo dạy học Ngữ Văn 10 chia làm hai loại: loại

sách gợi ý về phương pháp dạy học và loại sách phân tích, bình giảng các tác

phẩm có trong Ngữ Văn 10.

+ Loại sách gợi ý về phương pháp dạy học, chúng tôi quan tâm đến sách

giáo viên và sách thiết kế:

Sách giáo viên Ngữ Văn 10, Phan Trọng Luận (chủ biên), Nhà xuất bản

Giáo dục Việt Nam, 2006 gợi ý về phương pháp dạy - học: Phân công học sinh

đọc theo bốn đoạn (“Ngô Tử Văn… không cần gì cả”; “Đốt đền xong… khó

lòng thoát nạn”; “Tử Văn vâng lời… không bệnh mà mất”; “Năm Giáp Ngọ…

quan phán sự”); giúp học sinh trả lời các câu hỏi trong phần “Hướng dẫn học

bài”; từ nội dung câu trả lời, giáo viên đúc kết lại trọng tâm của bài như sau: 1.

Sự kiên định chính nghĩa của Ngô Tử Văn (phẩm chất và sự thắng lợi của cuộc

đấu tranh của Ngô Tử Văn). 2. Ngụ ý phê phán (hướng đến hai đối tượng: hồn

ma tên tướng giặc xâm lược, thánh thần quan lại ở cõi âm). 3. Nghệ thuật kể

chuyện đặc sắc.

Về nội dung bài học, giáo viên hướng dẫn học sinh tìm hiểu phẩm chất

dũng cảm, kiên cường của nhân vật chính Ngô Tử Văn - đại biểu cho chính

nghĩa chống lại những thế lực gian tà, qua đó củng cố lòng yêu chính nghĩa và

niềm tự hào về người trí thức nước Việt; thấy được nghệ thuật kể chuyện sinh

động, hấp dẫn, giàu kịch tính với cách dẫn dắt truyện khéo léo và những tình tiết

lôi cuốn.

Cuốn Thiết kế bài học Ngữ Văn 10, Phan Trọng Luận (chủ biên), Nhà

xuất bản Giáo dục, 2006 hướng trọng tâm bài học vào tính cách của Ngô Tử

Văn và tên tướng giặc họ Thôi, nghệ thuật của thể loại truyền kỳ. Đồng thời

cuốn sách cũng chú ý những điểm khó: những yếu tố hoang đường trong tác

phẩm có thể khiến học sinh hiểu truyền kỳ như là truyện cổ tích hoặc không

nhận ra ý nghĩa phản ánh hiện thực ẩn sau lớp vỏ chi tiết chi tiết li kì, các điển

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

8

tích, điển cố, từ khó, từ cổ. Về phương pháp, các tác giả gợi ý cần chú ý tích hợp

với kiến thức về tác giả Nguyễn Dữ và thể loại truyện truyền kỳ đã được học ở

chương trình Trung học cơ sở, đọc - tiếp xúc với văn bản tác phẩm, tìm hiểu nhân

vật Tử Văn và nghệ thuật của tác phẩm, khái quát tư tưởng tác phẩm, đưa học sinh

đến với phần “Ghi nhớ” ở Sách giáo khoa Ngữ Văn 10 (cơ bản) và củng cố luyện

tập. Về nội dung, giáo viên cần hướng dẫn học sinh tìm hiểu: Chuyện chức phán sự

đền Tản Viên đề cao tinh thần khảng khái cương trực, dám đấu tranh chống lại cái

ác trừ hại cho dân của Ngô Tử Văn - một người trí thức nước Việt, đồng thời thể

hiện niềm tin công lý, chính nghĩa nhất định sẽ chiến thắng gian tà. Người học cũng

khẳng định được nghệ thuật kể chuyện lôi cuốn của tác phẩm, nhân vật được xây

dựng sắc nét, tình tiết và diễn biến truyện giàu kịch tính.

Cuốn Thiết kế bài học Ngữ Văn 10 của tác giả Hoàng Hữu Bội, Nhà xuất

bản Giáo dục, 2006 định hướng về phương pháp dạy học: tiếp xúc bước đầu với

tác phẩm (đọc văn bản và giải thích từ ngữ, giới thiệu tác giả và tác phẩm, tóm tắt

cốt truyện), thâm nhập vào hình tượng nhân vật Ngô Tử Văn (đốt đền, giữa phiên

toà xử kiện của Diêm Vương, nhận chức phán sự đền Tản Viên), tìm hiểu nghệ

thuật kể chuyện của tác giả và cuối cùng nhấn mạnh đến việc khắc sâu ấn tượng

về tác phẩm với những chi tiết đến ngày nay vẫn còn mang tính thời sự. Từ đó

thấy được nội dung của truyện là ca ngợi vẻ đẹp của hình tượng Ngô Tử Văn:

khảng khái, chính trực, dũng cảm, muốn vì dân trừ hại. Đồng thời thể hiện tinh

thần dân tộc mạnh mẽ vì đã diệt trừ hồn tên tướng giặc xâm lược, bảo vệ Thổ

công nước Việt. Người đọc cảm nhận được cái tài của Nguyễn Dữ là kết hợp hai

yếu tố hiện thực và hoang đường, kì ảo vào một cốt truyện giàu kịch tính: có mở

đầu, thắt nút, đỉnh điểm, mở nút,... Tác giả tài tình trong việc dẫn dắt truyện, cách

kể và cách tả giản dị mà sinh động, thể hiện kín đáo tình cảm và thái độ của mình.

Cuốn Thiết kế bài giảng Ngữ Văn 10, cơ bản, tập 2, Nguyễn Văn Đường

(chủ biên), Nhà xuất bản Hà Nội, 2007 định hướng: đọc - kể tóm tắt, giải thích

một số từ khó (nhan đề chữ Hán) theo chú thích trong sách giáo khoa; phân tích

nhân vật Ngô Soạn (Tử Văn) - người đốt đền tà, những ngụ ý phê phán, nghệ