Dạy học các bài thơ thuộc văn học trung đại Việt Nam trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 11 theo hướng phát triển năng lực cảm thụ thẩm mỹ cho học sinh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ HỒNG CHUYÊN

DẠY - HỌC CÁC BÀI THƠ

THUỘC VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VIỆT NAM

TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN LỚP 11

THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

CẢM THỤ THẨM MỸ CHO HỌC SINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ HỒNG CHUYÊN

DẠY - HỌC CÁC BÀI THƠ

THUỘC VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VIỆT NAM

TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN LỚP 11

THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

CẢM THỤ THẨM MỸ CHO HỌC SINH

Chuyên ngành: Lý luận và Phương pháp dạy học Văn - Tiếng Việt

Mã số: 60.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. HOÀNG HỮU BỘI

THÁI NGUYÊN - 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự

hướng dẫn khoa học của TS. Hoàng Hữu Bội. Các nội dung nghiên cứu, kết

quả trong luận văn này là trung thực và chưa từng được công bố dưới bất kỳ

hình thức nào.

Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về nghiên cứu của mình.

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hồng Chuyên

XÁC NHẬN CỦA

KHOA CHUYÊN MÔN

XÁC NHẬN CỦA

GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN

TS. Hoàng Hữu Bội

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình học tập và thực hiện luận văn tốt nghiệp cuối khóa, em

đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ tận tình của các thầy cô giáo khoa Ngữ văn,

khoa Sau Đại học, Ban giám hiệu trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên. Đặc

biệt, với tất cả tấm lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm

ơn TS. Hoàng Hữu Bội - Người đã hết lòng tận tình hướng dẫn, giúp đỡ em

trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn này.

Em xin chân thành cảm ơn quý thầy cô và bạn bè đồng nghiệp đã giúp

đỡ nhiệt tình, tạo mọi điều kiện thuận lợi, hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt

quá trình học tập và nghiên cứu đề tài này.

Em cũng xin gửi lời cảm ơn tới những người thân yêu đã luôn bên em,

động viên, khích lệ em trong những ngày học tập ở trường.

Em xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, ngày 10 tháng 9 năm 2017

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hồng Chuyên

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN................................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii

MỤC LỤC ..........................................................................................................iii

DANH MỤC VIẾT TẮT....................................................................................iv

DANH MỤC CÁC BẢNG.................................................................................. v

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1

2. Lịch sử vấn đề.................................................................................................. 3

2.1. Tình hình nghiên cứu dạy học thơ trữ tình trung đại Việt Nam..................... 3

2.2. Tình hình nghiên cứu dạy - học thơ trung đại Việt Nam theo hướng phát

triển năng lực cảm thụ thẩm mỹ cho học sinh..................................................... 5

3. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 9

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 10

5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 10

5.1. Phương pháp nghiên lí thuyết..................................................................... 10

5.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn............................................................. 10

6. Cấu trúc luận văn........................................................................................... 11

NỘI DUNG....................................................................................................... 12

Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI...... 12

1.1. Cơ sở lý luận............................................................................................... 12

1.1.1. Lý thuyết về tiếp nhận thẩm mỹ .............................................................. 12

1.1.2. Dạy đọc hiểu văn bản văn chương theo hướng phát triển năng lực cảm

thụ thẩm mỹ cho học sinh.................................................................................. 14

1.2. Cơ sở thực tiễn............................................................................................ 19

1.2.1. Đặc điểm các bài thơ thuộc Văn học Trung đại Việt Nam trong sách giáo khoa

Ngữ văn 11, tập 1................................................................................................. 19

iv

1.2.2. Giáo viên với việc dạy học thơ Trung đại Việt Nam ở sách giáo khoa

Ngữ văn 11, tập 1............................................................................................... 23

1.2.3. Học sinh lớp 11 với việc cảm thụ thơ trữ tình trung đại Việt Nam đại

Việt Nam trong sách giáo khoa Ngữ văn 11, tập 1 ........................................... 27

Chương 2 ĐỊNH HƯỚNG DẠY HỌC CÁC BÀI THƠ THUỘC VĂN HỌC

TRUNG ĐẠI VIỆT NAM TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN 11

THEO HƯỚNG HÌNH THÀNH NĂNG LỰC CẢM THỤ THẨM MỸ

CHO HS............................................................................................................ 36

2.1. Định hướng chung ...................................................................................... 36

2.2. Định hướng riêng cho từng bài thơ ............................................................ 37

2.2.1. Về bài thơ Tự tình (Bài II) của Hồ Xuân Hương .................................... 37

2.2.2. Về bài thơ Câu cá mùa thu (Thu điếu) của Nguyễn Khuyến .................. 40

2.2.3. Về bài thơ Thương vợ của Trần Tế Xương............................................. 43

2.2.4. Về bài thơ Bài ca ngất ngưởng của Nguyễn Công Trứ........................... 48

2.2.5. Về bài thơ Bài ca ngắn đi trên bãi cát (Sa hành đoản ca) của Cao Bá Quát......... 54

Chương 3 THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM........................................................ 59

3.1. Dạy học bài thơ Câu cá mùa thu của Nguyễn Khuyến .............................. 59

3.1.1. Phương án dạy học bài thơ Câu cá mùa thu của Nguyễn Khuyến của sách

giáo viên (Ngữ văn 11 tập 1, NXB GD, 2007, GS. Phan Trọng Luận tổng chủ

biên). .................................................................................................................. 59

3.1.2. Định hướng dạy học bài thơ Câu cá mùa thu của Nguyễn Khuyến do luận

văn đề xuất......................................................................................................... 63

3.2. Dạy học bài thơ Thương vợ của Trần Tế Xương ....................................... 67

3.2.1. Phương án dạy học bài thơ Thương vợ của Trần Tế Xương trong sách giáo

viên (Ngữ văn 11 tập 1, NXB GD,2007, GS Phan Trọng Luận tổng chủ biên) ... 67

3.2.2. Định hướng dạy học bài thơ Thương vợ của Trần Tế Xương do luận văn

đề xuất................................................................................................................ 72

3.3. Dạy học thực nghiệm đối chứng bài thơ Thương vợ của Trần Tế Xương ...... 85

v

3.3.1. Mục đích .................................................................................................. 85

3.3.2. Đối tượng thực nghiệm............................................................................ 85

3.3.3. Kế hoạch thực nghiệm............................................................................. 85

3.3.4. Phương pháp tiến hành thực nghiệm....................................................... 86

3.3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm................................................................. 87

3.2.6. Kết luận chung về thực nghiệm............................................................... 89

PHẦN KẾT LUẬN .......................................................................................... 92

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 94

PHỤ LỤC ......................................................................................................... 98

iv

DANH MỤC VIẾT TẮT

GD : Giáo dục

Gs : Giáo sư

GV : Giáo viên

HS : Học sinh

NL : Năng lực

NXB : Nhà xuất bản

SGK : Sách giáo khoa

T.S : Tiến sĩ

THPT : Trung học phổ thông

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Tâm lý HS THPT với các bài thơ trữ tình Trung đại Việt Nam

trong sách giáo khoa Ngữ văn 11, tập 1........................................28

Bảng 1.2. Năng lực cảm thụ các bài thơ trữ tình Trung đại Việt Nam

trong sách giáo khoa Ngữ văn 11, tập 1 của HS THPT................32

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Trong quan niệm và phương pháp dạy học của hệ thống giáo dục lâu đời ở

nước ta, bộ môn Ngữ văn luôn chiếm một vị trí quan trọng. Bởi nó không chỉ là

một bộ môn khoa học xã hội với nguồn kiến thức đa dạng, phong phú về đời

sống, xã hội, văn hóa, lịch sử, nghệ thuật... trong nước và quốc tế mà còn có ý

nghĩa, vai trò to lớn trong giáo dục nhân cách đạo đức con người.

Giáo dục phổ thông nước ta hiện nay đang thực hiện bước chuyển từ

chương trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực của người học.

Do vậy, phương pháp dạy học cũng phải chuyển từ lối truyền thụ một chiều

sang lối dạy cách học, cách vận dụng kiến thức vào thực tiễn để hình thành ở

học sinh (HS) năng lực và phẩm chất.

Vấn đề dạy học Ngữ văn nhằm phát triển năng lực HS đã được các nhà

giáo dục bàn đến từ lâu. Trong cuốn Những bài giảng văn ở đại học,1982, GS

Lê Trí Viễn đã viết: "Giảng văn tốt phải nhằm góp phần đào tạo con người

theo mục tiêu cải cách giáo dục. Môn Văn có lợi thế để giáo dục tư tưởng, tình

cảm, giáo dục cái đẹp, đặc biệt rèn luyện óc thông minh sáng tạo" [47].

Ngữ Văn là một trong các môn học bắt buộc trong chương trình học của

HS. Học văn - cảm thụ tác phẩm là cả một quá trình tìm tòi, khám phá tiếp

cận với tác phẩm mới hiểu được giá trị nội dung cũng như giá trị nghệ thuật.

Để tiếp cận một tác phẩm văn học có rất nhiều phương pháp như thuyết trình,

phát vấn, đàm thoại… Để nền giáo dục nước nhà phát triển và theo kịp các

nước tiên tiến trên thế giới, Bộ Giáo dục thường xuyên có chủ trương đổi mới

phương pháp dạy học. Những năm gần đây, vấn đề dạy học phát triển NL cho

HS đã được xác định cụ thể hơn, đặc biệt là môn học Ngữ văn, ngoài những

NL chung cần thiết qua quá trình dạy học thì dạy học Ngữ văn còn nhằm phát

triển NL thưởng thức văn học/ cảm thụ thẩm mỹ ở HS. Năng lưc ̣ cảm thụ

thẩm mĩ

thể hiên ̣ khả năng của mỗi cá nhân trong viêc ̣ nhân ra ̣ đươc ̣ các giá

2

tri ̣thẩm mĩcủa sựvât, hi ̣ ên t ̣ ương, con ngư ̣ ờ

i và cuôc s ̣ ống, thông qua những

cảm nhân, rung đ ̣ ông trư ̣ ớc cá

i đep v ̣ à cá

i thiên, t ̣ ừ đó biết hướng những suy

nghĩ

, hành vi của mình theo cá

i đep, c ̣ á

i thiêṇ … Dạy học theo định hướng

phát triển năng lực HS là cách dạy mới mà chúng ta đang áp dụng hiện nay

chúng tôi thấy khá hiệu quả.

Trong thời điểm này, giáo dục không chỉ giữ vai trò cung cấp kiến thức

cho người học mà cần giúp người học hình thành và phát triển các năng lực cần

thiết để đáp ứng nhu cầu phát triển của xã hội. Như vậy, giáo dục đã trở thành

xu thế tất yếu. Với mục tiêu chuyển quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến

thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học, việc dạy học

Ngữ văn ở trường phổ thông vừa góp phần giúp HS có khả năng tự sử dụng

thuần thục kiến thức đã học vào giải quyết vấn đề của thực tiễn, vừa làm công

cụ để tư duy, tìm tòi và sáng tạo trong cuộc sống.

Chúng tôi muốn thực thi lối dạy học hình thành năng lực và phẩm chất cho

HS vào dạy học cụ thể những bài thơ có trong sách giáo khoa (SGK) Ngữ văn

11 tập 1 để mong có thể rút ra được một điều gì đó cho phương pháp dạy học

thơ theo định hướng mới của chương trình. Bởi vậy, chúng tôi chọn đề tài: Dạy

học các bài thơ thuộc văn học trung đại Việt Nam trong sách giáo khoa Ngữ

văn lớp 11 theo hướng phát triển năng lực cảm thụ thẩm mỹ cho học sinh để

nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả dạy, học môn Ngữ văn ở trường trung học

phổ thông (THPT).

1.2. Thực tiễn dạy học môn Ngữ văn nói chung và dạy học thơ nói riêng trong

nhà trường THPT Việt Nam lâu nay vẫn dạy theo hướng truyền thụ kiến thức

và kĩ năng là chủ yếu, chưa thật sự coi trọng việc dạy thơ để hình thành ở HS

năng lực cảm thụ thẩm mỹ. Khi thực thi phương pháp dạy học thơ theo hướng

mới này chắc chắn giáo viên và học sinh sẽ không tránh khỏi những khó khăn.

Bởi vậy, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu này với hi vọng phát hiện ra những

khó khăn đó cùng với những giải pháp để khắc phục.