Đánh giá ảnh hưởng của chất độc hoá học đối với đa dạng sinh học và quá trình biến đổi các hệ sinh thái khu vực Mã Đà (Sông Đà, Bình Phước, Bình Dương) và hồ Biên Hùng (thành phố Biên Hoà)

Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng §¹i häc Quèc gia Hµ Néi

Ban chØ ®¹o ch−¬ng tr×nh 33 Tr−êng §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi:

§¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña chÊt ®éc hãa häc

®èi víi ®a d¹ng sinh häc vµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi c¸c hÖ sinh th¸i

khu vùc M· §µ (§ång Nai, B×nh Ph−íc, B×nh D−¬ng)

vµ hå Biªn Hïng (thµnh phè Biªn Hßa)

Chñ nhiÖm ®Ò tµi: PGS.TS. NguyÔn Xu©n Quýnh

5623

30/11/2005

Hµ Néi, 2005

C¸c ch÷ viÕt t¾t

ASPT Average Score Per Taxon (§iÓm trung b×nh cho 1 ®¬n vÞ ph©n lo¹i)

BMWP Biological Monitoring Working Party

(Nhãm c«ng t¸c vÒ quan tr¾c sinh häc)

§HKHTN §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn

§HQGHN §¹i häc Quèc gia Hµ Néi

NN&PTNT N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n

§VKXS §éng vËt kh«ng x−¬ng sèng

§VCXS §éng vËt cã x−¬ng sèng

RTN Rõng tù nhiªn

TC Tr¶ng cá

C§HH ChÊt ®éc hãa häc

NADH Nicotin adenin dinucleotit

NOX Enzym NADH oxidase

SOD Enzym Superoxit dismutase

CAT Enzym Catalase

VSDT VÖ sinh dÞch tÔ

BOD Biological oxygen demand (Nhu cÇu oxy sinh häc)

COD Chemical oxygen demand (Nhu cÇu oxy hãa häc)

DO Dissolved oxygen (L−îng oxy hßa tan)

TEQs L−îng t−¬ng ®−¬ng dioxin

PCDD Polychlorinated dibenzo-p-dioxin

PCDF Polychlorinated dibenzofuran

TCDD Tetrachlorodibenzo-p-dioxin

TCDF Tetrachloro dibenzofuran

HCDD Hexachloro dibenzo-p-dioxin

HCDF Hexachloro dibenzofuran

OCDF Octochloro dibenzofuran

OCDD Octochloro dibenzo-p-dioxin

ppt part per trimillion

ppb part per billion

ppm part per million

ND Not detection (Kh«ng x¸c ®Þnh)

TTKHTN&CNQG Trung t©m Khoa häc Tù nhiªn vµ C«ng nghÖ Quèc gia

OTC ¤ tiªu chuÈn

CFU Colony Forming Unit (§¬n vÞ h×nh thµnh khuÈn l¹c)

§DSH §a d¹ng sinh häc

NCT Nam C¸t Tiªn

iii

Më ®Çu

Trong chiÕn tranh x©m l−îc ViÖt Nam, ®Õ quèc Mü ®· sö dông trªn 100

ngh×n tÊn C§HH trong mét kh«ng gian kho¶ng 17 triÖu ha ë miÒn Nam ViÖt Nam

trong thêi gian tõ 1961-1971. Trong c¸c chÊt ®éc da cam mµ Mü ®· sö dông ë miÒn

Nam ViÖt Nam cã chøa t¹p chÊt dioxin (2,3,7,8-TCDD) víi hµm l−îng dao ®éng tõ

cì ppb ®Õn ppm (TrÇn Xu©n Thu, 2003).

Theo sè liÖu cña Westing vµ c¸c nhµ khoa häc trong Héi th¶o quèc tÕ t¹i

thµnh phè Hå ChÝ Minh n¨m 1983, −íc tÝnh cã kho¶ng 170kg dioxin ®−îc r¶i xuèng

miÒn Nam ViÖt Nam víi mËt ®é trung b×nh vµo kho¶ng 25pg/g ®Êt. Còng trong héi

nghÞ nµy, mét sè nghiªn cøu cho r»ng, chu kú b¸n hñy cña dioxin trong ®Êt lµ 10

n¨m. Qua nhiÒu nghiªn cøu vµo nh÷ng n¨m 90, c¸c nhµ khoa häc cho r»ng, chu kú

b¸n ph©n hñy cña dioxin trong ®Êt cã thÓ trªn 20 n¨m. Theo Pausteubach (1992) vµ

Puri (1989, 1990) th× chu kú b¸n ph©n hñy cña dioxin trong ®Êt ë líp bÒ mÆt dao

®éng tõ 9-25 n¨m, cßn ë c¸c líp ®Êt s©u h¬n cã thÓ tõ 25-100 n¨m.

ChiÕn tranh hãa häc do ®Õ quèc Mü g©y ra ®èi víi nh©n d©n ViÖt Nam kh«ng

nh÷ng cã ¶nh h−ëng tøc thêi, mang tÝnh hñy diÖt mµ cßn ®Ó l¹i hËu qu¶ l©u dµi ®èi

víi thiªn nhiªn, m«i tr−êng sinh th¸i vµ con ng−êi ViÖt Nam.

Khu vùc M· §µ (chiÕn khu D) thuéc tØnh §ång Nai lµ mét trong sè 5 khu vùc

bÞ r¶i C§HH nÆng nÒ nhÊt. Trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh, ai còng biÕt ®Õn ®Þa danh

næi tiÕng “ChiÕn khu D”, mét ®Þa danh lÞch sö ®· ®i vµo lßng ng−êi nh− mét biÓu

t−îng cña tinh thÇn yªu n−íc, trÝ th«ng minh, lßng dòng c¶m, anh hïng bÊt khuÊt

cña nh©n d©n miÒn Nam nãi riªng vµ cña c¶ d©n téc ViÖt Nam nãi chung. N¬i ®©y lµ

c¨n cø ®Çu tiªn cña Trung −¬ng côc miÒn Nam, lµ c¨n cø cña Khu uû miÒn §«ng

Nam Bé trong suèt thêi kú tõ 1960 ®Õn th¸ng 5/1975. Víi tÇm quan träng cña khu

vùc M· §µ nªn khu vùc nµy ®· ph¶i høng chÞu bom ®¹n vµ ®Æc biÖt lµ C§HH v«

cïng nÆng nÒ. NhiÒu c¸nh rõng ë M· §µ ®· bÞ hñy diÖt mµ cho ®Õn nay sau h¬n 30

n¨m vÉn ch−a ®−îc phôc håi trë l¹i.

Hå Biªn Hïng n»m c¹nh s©n bay Biªn Hoµ, thµnh phè Biªn Hßa, tØnh §ång

Nai. Trong chiÕn tranh, ®Õ quèc Mü vµ qu©n ®éi Sµi Gßn ®· dïng s©n bay Biªn Hßa

lµm n¬i l−u gi÷ C§HH vµ tõ ®ã thùc hiÖn nh÷ng chuyÕn bay r¶i C§HH xuèng c¸c

vïng ®Êt ë miÒn Nam ViÖt Nam. Sau mçi chuyÕn bay trë vÒ, m¸y bay th−êng ®−îc

vÖ sinh, thau röa, c¸c C§HH cïng víi c¸c thïng chøa C§HH ®−îc tuån xuèng hå

Biªn Hïng. Cã thÓ nãi, hå Biªn Hïng lµ n¬i chøa C§HH ®ñ lo¹i.

Sau gi¶i phãng, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta rÊt quan t©m ®Õn nghiªn cøu t¸c ®éng

cña C§HH do ®Õ quèc Mü sö dông trong chiÕn tranh ë ViÖt Nam. C¸c kÕt qu¶

nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy ®· ®−îc nhiÒu nhµ khoa häc trong n−íc vµ n−íc ngoµi

1

c«ng bè trong c¸c héi nghÞ quèc tÕ t¹i ViÖt Nam vµ n−íc ngoµi. Tuy nhiªn, t¸c ®éng

l©u dµi cña C§HH ®Õn c¸c hÖ sinh th¸i lµ rÊt ®a d¹ng vµ rÊt phøc t¹p, ch−a thÓ l−êng

hÕt ®−îc.

§Ó gãp phÇn ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña C§HH ®èi víi tµi nguyªn thiªn nhiªn,

®Æc biÖt lµ §DSH, tõ n¨m 2002, trong khu«n khæ cña “Ch−¬ng tr×nh quèc gia kh¾c

phôc hËu qu¶ C§HH do Mü sö dông trong chiÕn tranh ë ViÖt Nam” (ch−¬ng tr×nh

33), ®Ò tµi: “§¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña chÊt ®éc hãa häc ®èi víi ®a d¹ng sinh häc

vµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi c¸c hÖ sinh th¸i khu vùc M· §µ (§ång Nai, B×nh Ph−íc,

B×nh D−¬ng) vµ hå Biªn Hïng (thµnh phè Biªn Hßa)” b¾t ®Çu ®−îc thùc hiÖn víi

môc tiªu lµ: X¸c ®Þnh ¶nh h−ëng cña chÊt ®éc hãa häc ®èi víi ®a d¹ng sinh häc (ë

møc ®é ph©n tö, c¸ thÓ, quÇn thÓ) trong c¸c hÖ sinh th¸i trªn c¹n, d−íi n−íc ë khu

vùc nghiªn cøu. §¸nh gi¸ møc ®é suy tho¸i cña c¸c hÖ sinh th¸i do ¶nh h−ëng cña

C§HH vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p phôc håi.

§Ó thùc hiÖn tèt c¸c nhiÖm vô, ®Ò tµi ®· th−êng xuyªn nhËn ®−îc sù chØ ®¹o

kÞp thêi cña Ban chØ ®¹o Ch−¬ng tr×nh 33, cña §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, ®Æc biÖt

cña Ban Gi¸m hiÖu, c¸c phßng chøc n¨ng cña Tr−êng §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn vµ

Ban chñ nhiÖm Khoa Sinh häc.

Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn, ®Ò tµi ®· nhËn ®−îc sù gióp ®ì cña c¸c cÊp chÝnh

quyÒn, c¸c së, ban ngµnh tØnh §ång Nai, nh©n d©n ®Þa ph−¬ng ë khu vùc M· §µ,

Ban gi¸m ®èc c¸c l©m tr−êng M· §µ, HiÕu Liªm, VÜnh An, Khu dù tr÷ thiªn nhiªn

VÜnh Cöu, V−ên Quèc gia C¸t Tiªn vµ UBND ph−êng Trung Dòng, thµnh phè Biªn

Hßa, tØnh §ång Nai.

Toµn thÓ c¸c thµnh viªn trong ®Ò tµi xin bµy tá sù c¶m ¬n tíi tÊt c¶ nh÷ng sù

gióp ®ì tËn t×nh vµ sù céng t¸c quý b¸u cña c¸c cÊp l·nh ®¹o còng nh− c¸c tÇng líp

nh©n d©n n¬i ®Ò tµi ®Õn c«ng t¸c.

2

PhÇn 1

Giíi thiÖu chung vÒ ®Ò tµi

vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

1. Tæ chøc thùc hiÖn

1.1. B−íc chuÈn bÞ

§Çu n¨m 2002, sau khi cã quyÕt ®Þnh giao ®Ò tµi cña Bé tr−ëng Bé Khoa häc

C«ng nghÖ vµ M«i tr−êng, ®Ò tµi ®· triÓn khai c¸c c«ng viÖc sau ®©y:

1.1.1. T¹i Hµ Néi

- Thu thËp c¸c tµi liÖu, c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trong n−íc vµ n−íc ngoµi cã

liªn quan ®Õn lÜnh vùc nghiªn cøu vµ khu vùc nghiªn cøu (M· §µ, C¸t Tiªn).

- TËp hîp ®éi ngò c¸n bé khoa häc ë mét sè viÖn, tr−êng ®¹i häc, trung t©m

tham gia thùc hiÖn ®Ò tµi.

- Ngµy 23/4/2002: Tæ chøc Héi nghÞ th¶o luËn thèng nhÊt c¸c ph−¬ng ph¸p

tiÕp cËn nghiªn cøu vµ kÕ ho¹ch thùc hiÖn ®Ò tµi víi sù tham gia cña c¸c c¸n bé

khoa häc cã kinh nghiÖm ®· tõng tham gia thùc hiÖn c¸c ®Ò tµi nghiªn cøu vÒ ¶nh

h−ëng cña C§HH cña Mü ®· sö dông trong chiÕn tranh ë ViÖt Nam, bao gåm toµn

thÓ c¸c thµnh viªn ®Ò tµi thuéc Tr−êng §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn, §¹i häc Quèc

gia Hµ Néi, c¸c c¸n bé thuéc Trung t©m nghiªn cøu tµi nguyªn vµ m«i tr−êng, §¹i

häc Quèc gia Hµ Néi, ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn Sinh vËt, ViÖn ®iÒu tra quy

ho¹ch rõng, Tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi...

- Mua s¾m trang thiÕt bÞ, dông cô, tµi liÖu, b¶n ®å... phôc vô cho ®Ò tµi.

1.1.2. T¹i §ång Nai

- Th¸ng 5/2002 tæ chøc ®ît tiÒn tr¹m t¹i khu vùc M· §µ, V−ên Quèc gia C¸t

Tiªn ®Ó x¸c ®Þnh ®Þa ®iÓm nghiªn cøu, kÕ ho¹ch, thêi gian, ®iÒu tra, kh¶o s¸t thùc

®Þa, chuÈn bÞ n¬i ¨n chèn ë cho ®oµn nghiªn cøu t¹i hiÖn tr−êng.

- Trong ®ît tiÒn tr¹m nµy, ®· tæ chøc c¸c cuéc häp t¹i L©m tr−êng M· §µ vµ

V−ên Quèc gia C¸t Tiªn víi sù tham gia cña c¸n bé l·nh ®¹o 3 l©m tr−êng M· §µ,

HiÕu Liªm, VÜnh An, V−ên Quèc gia C¸t Tiªn, Së Khoa häc, C«ng nghÖ vµ M«i

tr−êng §ång Nai, ViÖn Sinh häc nhiÖt ®íi thµnh phè Hå ChÝ Minh, ViÖn Khoa häc

Thñy lîi MiÒn Nam, th¶o luËn thèng nhÊt vÒ ph−¬ng thøc phèi hîp, kÕ ho¹ch, thêi

gian kh¶o s¸t thùc ®Þa, chän khu vùc lµm ®èi chøng, x¸c ®Þnh c¸c tuyÕn vµ ®iÓm thu

thËp vËt mÉu, møc ®é tham gia thùc hiÖn ®Ò tµi cña c¸c c¬ quan.

- Thu thËp tµi liÖu, c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· cã t¹i khu vùc M· §µ, C¸t Tiªn.

3

- §Ò tµi ®· tËp hîp ®éi ngò c¸n bé khoa häc bao gåm kho¶ng trªn 66 thµnh

viªn thuéc c¸c ®¬n vÞ: Tr−êng §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn, §¹i häc Quèc gia Hµ

Néi, Trung t©m nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng, ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn

Sinh vËt, ViÖn Sinh häc nhiÖt ®íi thµnh phè Hå ChÝ Minh, ViÖn Khoa häc Thñy lîi

MiÒn Nam, Khu dù tr÷ thiªn nhiªn VÜnh Cöu, V−ên Quèc gia C¸t Tiªn...

1.2. B−íc thùc hiÖn

1.2.1. Kh¶o s¸t, nghiªn cøu thùc ®Þa, thu thËp vËt mÉu, sè liÖu

- Tæ chøc 6 ®ît ®i thùc ®Þa trong 3 n¨m (2002-2004), mçi n¨m 2 ®ît: ®ît 1 vµo

th¸ng 4 (cuèi mïa kh«), ®ît 2 vµo th¸ng 11 (cuèi mïa m−a); Mçi ®ît tõ 15-20

ngµy víi sè l−îng c¸n bé tham gia tõ 35-40 ng−êi (bao gåm c¸c c¸n bé tõ Hµ

Néi vµo, c¸c c¬ quan nghiªn cøu t¹i Thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ tØnh §ång Nai).

- TiÕn hµnh kh¶o s¸t, thu thËp vËt mÉu, sè liÖu theo c¸c nhãm chuyªn m«n ë c¶ 3

l©m tr−êng M· §µ, HiÕu Liªm, VÜnh An – Nay ®· ®−îc s¸t nhËp thµnh khu dù

tr÷ thiªn nhiªn VÜnh Cöu, hå Biªn Hïng, thµnh phè Biªn Hßa vµ V−ên Quèc gia

C¸t Tiªn (h×nh 1).

1.2.2. C¸c c«ng viÖc ®· thùc hiÖn

- Hoµn thµnh kÕ ho¹ch ®iÒu tra kh¶o s¸t thùc ®Þa, thu thËp vËt mÉu, sè liÖu 3 n¨m

2002-2004.

- T×m hiÓu vÒ t×nh h×nh kinh tÕ x· héi, v¨n hãa... khu vùc nghiªn cøu.

- Thu thËp c¸c sè liÖu vÒ ®Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn c¸c ®iÓm nghiªn cøu vµ khu

vùc nghiªn cøu.

- §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng §DSH c¸c nhãm sinh vËt (§éng vËt, thùc vËt, vi sinh vËt...) ë

khu vùc M· §µ, hå Biªn Hïng, V−ên Quèc gia C¸t Tiªn.

- Ph©n tÝch x¸c ®Þnh møc ®é tån l−u Dioxin trong ®Êt, trÇm tÝch ë khu vùc nghiªn

cøu.

- Ph©n tÝch ADN cña mét sè loµi ®éng thùc vËt ®Æc tr−ng ë khu vùc nghiªn cøu.

- Nghiªn cøu t¸c ®éng cña 2,4D vµ 2,4,5T lªn sù ph¸t triÓn c¬ thÓ vµ cÊu tróc m«

häc vµ tinh hoµn cña chuét.

- Ph©n tÝch chÊt l−îng m«i tr−êng ®Êt, n−íc t¹i hå biªn hïng vµ c¸c ®iÓm kh¸c t¹i

khu vùc M· §µ, C¸t Tiªn.

- Thu thËp c¸c sè liÖu vÒ nguån tµi nguyªn rõng, ch−¬ng tr×nh trång vµ b¶o vÖ rõng.

- Th¸ng 5/2004, tæ chøc héi th¶o b¸o c¸o kÕt qu¶ nghiªn cøu trong 2 n¨m 2002-

2003, bao gåm 26 b¸o c¸o khoa häc.

4

2. S¬ l−îc vÒ khu vùc nghiªn cøu

C¨n cø vµo néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi, b¶n ®å b¨ng r¶i, b¶n ®å mËt ®é

b¨ng r¶i, kÕt qu¶ ®ît tiÒn tr¹m, kh¶o s¸t thùc ®Þa vµo th¸ng 5/2002, Ban chñ nhiÖm

®Ò tµi ®· x¸c ®Þnh ph¹m vi khu vùc nghiªn cøu vµ c¸c tuyÕn kh¶o s¸t cña ®Ò tµi bao

gåm:

2.1. Khu vùc M· §µ

Khu vùc M· §µ thuéc ®Þa phËn huyÖn VÜnh Cöu, tØnh §ång Nai.

• T¹i l©m tr−êng M· §µ, víi 12 tuyÕn kh¶o s¸t, bao gåm:

+ TuyÕn Rang Rang thuéc ph©n tr−êng Rang Rang

+ TuyÕn Suèi Sai thuéc ph©n tr−êng Suèi Sai

+ TuyÕn hå Bµ Hµo thuéc ph©n tr−êng Bµ Hµo

+ TuyÕn BÇu §iÒn thuéc ph©n tr−êng BÇu §iÒn

+ TuyÕn Suèi Bo thuéc ph©n tr−êng Suèi Bo

+ TuyÕn Suèi Trau thuéc ph©n tr−êng Suèi Trau

+ TuyÕn Cai Nha thuéc ph©n tr−êng Cai Nha

+ TuyÕn C©y Sung thuéc ph©n tr−êng C©y Sung

+ TuyÕn Bµ Cai thuéc ph©n tr−êng Bµ Cai

+ TuyÕn Suèi Rép thuéc ph©n tr−êng Suèi Rép

+ S©n bay c¸nh d¬i

+ TuyÕn hå TrÞ An

• T¹i l©m tr−êng HiÕu Liªm, tiÕn hµnh thu mÉu trªn 4 tuyÕn, bao gåm:

+ TuyÕn s«ng M· §µ

+ TuyÕn suèi Bµ Hµo

+ TuyÕn suèi Cu §Ønh

+ TuyÕn Suèi cÇu sè 8

• T¹i l©m tr−êng VÜnh An, víi 6 tuyÕn kh¶o s¸t, ®©y cã thÓ coi lµ khu vùc

chuyÓn tiÕp gi÷a khu vùc nghiªn cøu (M· §µ) víi khu vùc ®èi chøng (C¸t

Tiªn):

+ TuyÕn Ph©n tr−êng 2

+ TuyÕn Ph©n tr−êng 5

+ TuyÕn suèi Sµ M¸ch

+ TuyÕn suèi §akin

+ TuyÕn suèi Rµng

+ TuyÕn suèi Kèp.

2.2. Khu vùc C¸t Tiªn

Lµ khu vùc Ýt bÞ r¶i C§HH, vµ ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt, ®−îc chän lµm khu

vùc ®èi chøng, bao gåm c¸c tuyÕn:

5

+ TuyÕn Bµu SÊu

+ TuyÕn Th¸c Trêi

+ TuyÕn cÇu sè 3, gÇn tr¹m §Êt ®á.

Ngoµi ra, chóng t«i cßn tiÕn hµnh thu mÉu ë mét sè tuyÕn, ®iÓm nghiªn cøu

kh¸c tïy theo yªu cÇu cña tõng nhãm chuyªn m«n.

2.3. Khu vùc hå Biªn Hïng

Bao gåm diÖn tÝch mÆt n−íc hå vµ khu vùc d©n c− ven hå, thuéc ph−êng

Trung Dòng, thµnh phè Biªn Hßa. Hå cã diÖn tÝch kho¶ng 3,2 ha, ®é s©u trung b×nh

tõ 2-3m (ë vïng gi÷a hå) vµ 0,5-1m (ë vïng ven bê).

3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

3.1. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khu hÖ thùc vËt vµ th¶m thùc vËt

3.1.1. T− liÖu

B¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1/50.000 l−íi chiÕu UTM: Phñ toµn bé khu vùc nghiªn

cøu, sö dông ®Ó: kiÓm tra vµ ®Þnh vÞ ®èi t−îng ngoµi thùc ®Þa (b»ng GPS vµ ®Þa bµn);

lËp hÖ thèng ®iÓm lÊy mÉu, tuyÕn kh¶o s¸t.

C¸c c«ng bè khoa häc cña c¸c t¸c gi¶ trong vµ ngoµi n−íc (thèng kª trong tµi

liÖu tham kh¶o).

C¸c sè liÖu thu thËp cña c¸c c¬ quan chøc n¨ng ë ®Þa ph−¬ng vµ Hµ Néi.

3.1.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

- Ph©n tÝch th¶m thùc vËt:

C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n ®Ó ph©n tÝch th¶m thùc vËt khu vùc nghiªn cøu ®−îc

¸p dông nh− sau:

+ Nguyªn t¾c cÊu tróc h×nh th¸i – Sinh th¸i cña UNESCO – 1973

+ Nguyªn t¾c cÊu tróc thµnh phÇn loµi thùc vËt cña Wittaker – 1962

+ C¸c ®iÓm kh¶o s¸t vµ tuyÕn kh¶o s¸t ®−îc thiÕt lËp tr¶i réng qua tÊt c¶ c¸c

®¬n vÞ th¶m thùc vËt cña c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau. C¸c ®iÓm kh¶o s¸t ®−îc ®Þnh

vÞ to¹ ®é b»ng GPS trªn b¶n ®å. Tõ ®ã thiÕt lËp hÖ thèng tuyÕn kh¶o s¸t vµ c¸c hÖ

thèng ®iÓm quan s¸t lÊy mÉu.

- Ph©n tÝch ®¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng hÖ thùc vËt:

6

Ph©n tÝch ®a d¹ng vÒ thµnh phÇn loµi: Dùa trªn quan niÖm truyÒn thèng vÒ hÖ

thùc vËt, chØ kiÓm kª c¸c loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch, mäc tù nhiªn hoÆc c¸c loµi

ngo¹i lai tù nhiªn ho¸ kh«ng phô thuéc sù ch¨m sãc cña con ng−êi.

- Thu thËp vµ xö lý mÉu vËt:

+ Ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t thu thËp mÉu vËt ngoµi thùc ®Þa ®−îc tiÕn hµnh theo

c¸c b−íc:

B−íc 1: ChuÈn bÞ dông cô thu mÉu:

B−íc 2: X¸c ®Þnh ®Þa ®iÓm vµ tuyÕn thu mÉu

B−íc 3: C¸ch thu mÉu, xö lý s¬ bé mÉu vµ thiÕt lËp « tiªu chuÈn.

+ ViÖc ph©n tÝch vËt mÉu trong phßng thÝ nghiÖm bao gåm: Xö lý vµ sÊy kh«

vËt mÉu; X¸c ®Þnh tªn khoa häc kÕt hîp víi viÖc so mÉu l−u tr÷ t¹i B¶o tµng thuéc

khoa Sinh häc, tr−êng §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn. C¸c tµi liÖu ®· sö dông trong

viÖc ®Þnh lo¹i bao gåm: C©y cá ViÖt Nam (3 tËp) cña Ph¹m Hoµng Hé, Thùc vËt chÝ

®¹i c−¬ng §«ng D−¬ng (1907 - 1921) do H. Lecomte chñ biªn, Thùc vËt chÝ Trung

Quèc, Thùc vËt chÝ Malaixia, Thùc vËt chÝ Ên §é...

- Ph©n tÝch ¶nh h−ëng cña C§HH ®èi víi thùc vËt:

Dùa vµo c¸c tµi liÖu thu ®−îc tr−íc n¨m 1962 - 1971.

Dùa vµo c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu tõ sau khi bÞ r¶i C§HH cho ®Õn nay, t− liÖu

viÔn th¸m trªn c¸c khu vùc bÞ ¶nh h−ëng cña C§HH vµ nh÷ng khu vùc ®èi chøng

theo ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch kh«ng gian.

Dùa vµo kÕt qu¶ tÝnh to¸n c¸c chØ sè §DSH ®Ó nhËn xÐt vÒ ¶nh h−ëng cña

C§HH ®èi víi khu hÖ thùc vËt vµ th¶m thùc vËt.

3.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khu hÖ §VCXS ë c¹n

3.2.1. Ph−¬ng ph¸p kÕ thõa

KÕ thõa c¸c tµi liÖu ®· c«ng bè hoÆc ch−a c«ng bè cã liªn quan ®Õn néi dung

nghiªn cøu, cô thÓ c¸c tµi liÖu chñ yÕu sau:

- §Æc ®iÓm sinh th¸i khu hÖ ®éng vËt gÆm nhÊm ë mét sè ®iÓm nghiªn cøu r¹i

rõng nhiÖt ®íi ®«ng Nam Bé ViÖt Nam cña Vò Xu©n Kh«i vµ céng sù, Trung

t©m nhiÖt ®íi ViÖt - Nga,1998.

- §Æc tr−ng cña phøc hîp chim rõng dÇu ®ång b»ng M· §µ (t×nh §ång Nai, miÒn

Nam ViÖt Nam) cña Kaliakin M. V., Korzum L. P., Trunov V. L., Trung t©m

nhiÖt ®íi ViÖt - Nga,1998.

7

- B¸o c¸o kÕt qu¶ ®iÒu tra vµ ®¸nh gi¸ khu hÖ chim vµ thó lín ë khu vùc ba l©m

tr−êng (HiÕu Liªm, M· §µ, VÜnh An) cña NguyÔn Xu©n §Æng, Lª Träng Tr¶i

(WWF-Indochina), 2002.

- B¸o c¸o khu hÖ ®éng vËt VQG C¸t Tiªn, 2002, NguyÔn Xu©n §Æng vµ nnk.

3.2.2. Ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t thùc ®Þa

- Quan s¸t chim, thó nhá, c¸c lo¹i ®éng vËt kh¸c b»ng èng nhßm vµ ®èi chiÕu víi

¶nh mµu (Chim ViÖt Nam cña NguyÔn Cö vµ céng sù (2000), Birds of South-East

Asia (2000) ®Ó x¸c ®Þnh chim ngoµi tù nhiªn; §èi víi thó cßn nghi ngê khi gÆp

trªn ®−êng ®i th× ®èi chiÕu víi ¶nh mµu; t×m dÊu ch©n, vÕt cä th©n, ph©n, thøc ¨n

thõa cña thó, nghe tiÕng hãt cña chim, tiÕng kªu (hãt cña v−în)... ®Ó x¸c ®Þnh

loµi.

- Quan s¸t chim, thó nhá theo tuyÕn vµ theo diÖn tÝch. TuyÕn quan s¸t theo ®−êng

mßn trong rõng. DiÖn tÝch quan s¸t kho¶ng 2 ha trong c¸c khu rõng thø sinh c©y

gç lín.

- B¾t chuét b»ng bÉy lång vµ bÉy sËp. §Æt bÉy trong rõng hoÆc trong nhµ d©n tõ

chiÒu h«m tr−íc vµ s¸ng h«m sau thu l¹i. Måi bÉy chuét lµ s¾n t−¬i.

3.2.3. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch trong phßng thÝ nghiÖm

- Ph©n tÝch ®Þnh lo¹i thó nhá theo m« t¶ h×nh th¸i mµu s¾c gÆm nhÊm trong

“Chuét vµ biÖn ph¸p phßng trõ” cña Lª Vò Kh«i vµ céng sù (1979), §µo V¨n

TiÕn (1985), Cao V¨n Sung vµ céng sù (1980); c¸c loµi thó lín theo “Mammals

of Thailand” cña Lekagul et al., 1977, Van Peneen (1970). Tªn vµ sù s¾p xÕp

loµi thó theo “Danh lôc c¸c loµi thó ë ViÖt Nam (La Tinh, ViÖt, Anh, Ph¸p,

Nga)” cña Lª Vò Kh«i (2000).

- Ph©n tÝch, ®Þnh lo¹i chim, nh÷ng th«ng tin ch−a ®−îc x¸c ®Þnh ë ngoµi thùc ®Þa,

theo sù m« t¶ h×nh th¸i ngoµi cña chim trong “Chim ViÖt Nam. H×nh th¸i vµ

ph©n lo¹i” cña Vâ QuÝ (tËp I n¨m 1975, tËp II, n¨m 1981) vµ so s¸nh víi mÉu vËt

®· cã ë B¶o tµng §éng vËt, khoa Sinh häc, Tr−êng §HKHTN.

- §Þnh lo¹i c¸c loµi bß s¸t, Õch nh¸i theo §µo V¨n TiÕn (1977) vµ tªn loµi theo

“Danh lôc bß s¸t vµ Õch nh¸i ViÖt Nam” cña NguyÔn V¨n S¸ng vµ Hå Thu Cóc

(1996).

- Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch xö lý sè liÖu theo to¸n thèng kª.

8

3.3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khu hÖ §VKXS ë c¹n

3.3.1. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®éng vËt ®Êt

a. §èi víi mèi vµ kiÕn

T¹i mçi ®iÓm ®· chän, thu mÉu c«n trïng ®−îc thùc hiÖn theo tuyÕn víi

ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra §DSH c«n trïng ®ang ®−îc tiÕn hµnh hiÖn nay. Sö dông c¸c

dông cô ®µo bíi (xÎng, tuèc n¬ vÝt, panh mÒm v.v.) thu tÊt c¶ c¸c c¸ thÓ mèi vµ kiÕn

®ang cã mÆt trªn c©y sèng, cµnh c©y môc, trong c¸c tæ. MÉu ®−îc cè ®Þnh trong cån

75% vµ ®−îc ph©n tÝch t¹i phßng thÝ nghiÖm bé m«n §VKXS, khoa Sinh häc, tr−êng

§HKHTN. C¸c tµi liÖu chÝnh ®−îc sö dông trong ®Þnh lo¹i mèi: Kho¸ ®Þnh lo¹i mèi

vïng §«ng ph−¬ng cña Ahmad (1958); Mèi Th¸i lan cña Ahmad (1965); Mèi

Malaysia cña Thapa (1982), Thä (1992); Khu hÖ mèi cña Trung Quèc cña Huang

Fusheng et al., (2000)... vµ c¸c tµi liÖu ph©n lo¹i kiÕn cña Bolton &Barry (1997),

Flower and Patrock (2000)…

Ngoµi ra, ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra b¸n ®Þnh l−îng cña Jones D. T. et al. (1997)

®−îc sö dông trong nghiªn cøu mèi t¹i c¸c ®iÓm:

- Ph©n tr−êng Rang Rang n¬i bÞ r¶i C§HH nhiÒu nhÊt.

- Ph©n tr−êng 2 (L©m tr−êng VÜnh An) bÞ r¶i Ýt h¬n.

- Khu vùc ®−êng rÏ vµo BÇu SÊu (C¸t Tiªn) kh«ng bÞ ¶nh h−ëng cña C§HH.

Mçi ®iÓm tiÕn hµnh ®iÒu tra 10 «, mçi « cã kÝch th−íc 5 x 10m. Thu tÊt c¶

c¸c mÉu mèi cã trong «: trªn cµnh, c©y kh« hoÆc t−¬i, trong th©n c©y, d−íi líp mïn

b· thùc vËt v.v.. MÉu ®−îc ®Þnh h×nh trong cån 75-80% cã ghi nh·n vµ ®Æc ®iÓm n¬i

thu. Sè l−îng loµi, vµ sè lÇn b¾t gÆp cña chóng trong c¸c « nghiªn cøu ®−îc ph©n

tÝch ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ®a d¹ng cña mèi trong c¸c khu vùc nghiªn cøu kh¸c nhau.

b. §èi víi bä nh¶y (Collembola) vµ giun ®Êt

Bä nh¶y, giun ®Êt ®−îc thu thËp chñ yÕu ë hai sinh c¶nh: rõng tù nhiªn vµ

tr¶ng cá hoang ho¸. MÉu ®Þnh l−îng thu theo ph−¬ng ph¸p chuÈn sö dông trong

nghiªn cøu sinh häc, sinh th¸i ®éng vËt ®Êt (Ghilarov, 1975); phï hîp víi mçi nhãm

®èi t−îng. Thu mÉu t¹i c¸c hè ®µo kÝch th−íc 50x50x20cm (víi giun ®Êt) vµ

5x10x10cm (víi bä nh¶y). Mçi sinh c¶nh thu nh¾c l¹i Ýt nhÊt 5 lÇn. §éng vËt ®−îc

t¸ch ra khái ®Êt b»ng phÔu Tullgren-Berlese trong 7 ngµy ®ªm (víi bä nh¶y) hoÆc

b»ng tay (víi giun ®Êt). MÉu vËt ®−îc ®Þnh h×nh trong cån 90o

vµ formon 4% tïy

theo tõng nhãm ®éng vËt. MÉu ®Þnh tÝnh ®−îc thu ngÉu nhiªn, cïng n¬i lÊy mÉu

®Þnh l−îng ®Ó bæ sung thµnh phÇn loµi. §Þnh lo¹i mÉu theo c¸c tµi liÖu ®· ®−îc c«ng

bè. TÊt c¶ vËt mÉu ®−îc b¶o qu¶n t¹i phßng thÝ nghiÖm §VKXS ë ®Êt, ViÖn Sinh

th¸i vµ Tµi nguyªn Sinh vËt.

9

c. Ph−¬ng ph¸p dïng bÉy thu mÉu ch©n khíp

Sö dông c¸c cèc nhùa cã ®−êng kÝnh 6 cm, chiÒu cao 10 cm, lµm thµnh c¸c

bÉy (pitfall traps) ®Ó thu ®éng vËt ch©n khíp ë ®Êt (theo ph−¬ng ph¸p cña C. Philip

Wheater vµ Helen J. Read (1996). BÉy ®−îc ®Æt khÝt trong c¸c hè sao cho miÖng bÉy

ngang b»ng víi mÆt ®Êt. Bªn trong chøa n−íc xµ phßng hoÆc n−íc muèi ®Ó hÊp dÉn

®éng vËt ch©n khíp vµ ®ång thêi cã t¸c dông l−u gi÷, b¶o qu¶n mÉu vËt. T¹i mçi

®iÓm nghiªn cøu, tiÕn hµnh ®Æt 24 bÉy bè trÝ thµnh 4 hµng däc, mçi bÉy c¸ch nhau 5

m. Cø sau hai ngµy, mÉu vËt ®−îc thu, lo¹i bá n−íc xµ phßng sau ®ã ®Þnh h×nh trong

cån 750

, ghi eteket. MÉu vËt ®−îc ph©n tÝch t¹i phßng thÝ nghiÖm Bé m«n §VKXS,

Khoa Sinh häc, Tr−êng §HKHTN, §HQGHN víi sù hç trî cña kÝnh lóp hai m¾t,

kÝnh hiÓn vi vµ c¸c tµi liÖu ph©n lo¹i ®éng vËt ch©n khíp.

ViÖc ph©n tÝch mÉu ®−îc thùc hiÖn theo nguyªn t¾c: §èi víi c¸c nhãm c«n

trïng x· héi, ®i kiÕm ¨n theo ®µn (kiÕn, mèi) th× chØ tÝnh tíi 5 c¸ thÓ/ mét loµi/ mét

bÉy. §èi víi mét sè nhãm ph©n lo¹i, do tµi liÖu ph©n lo¹i ch−a ®Çy ®ñ vµ thêi gian

h¹n hÑp, chóng t«i chØ x¸c ®Þnh ®−îc ®Õn "d¹ng loµi" lµm c¬ së cho viÖc tÝnh c¸c chØ

sè ®a d¹ng.

3.3.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu c¸c nhãm c«n trïng kh¸c

- Dông cô thu b¾t c«n trïng: Vît c«n trïng, lä ®éc, tói b−ím, ®Öm b«ng, panh, b¬m,

kim tiªm, lóp cÇm tay, khay nhùa (hay khay men), èng hót, r©y vµ lä penicilin hay

èng nghiÖm nhá ®Ó dùng mÉu...

- Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra vµ thu thËp c«n trïng

Trong mçi khu vùc ®iÒu tra bao gåm c¸c sinh c¶nh kh¸c nhau: rõng nguyªn

sinh, rõng giµ, rõng thø sinh, rõng trång, khu canh t¸c, khu ven suèi... §Ó ®¶m b¶o

thu ®−îc c¸c mÉu ®¹i diÖn cho c¸c sinh c¶nh, viÖc thu mÉu ®−îc tiÕn hµnh theo c¸c

tuyÕn. TuyÕn nªn chän mét c¸ch ngÉu nhiªn, chiÒu dµi tõ 1 - 3km. §iÒu tra l−ît ®i

vµ vÒ kh«ng nªn trªn cïng mét tuyÕn. Th«ng th−êng, ®Ó thuËn lîi c¸c tuyÕn ®−îc

®Æt däc theo c¸c ®−êng mßn trong rõng hay ven suèi.

Sö dông vît c«n trïng ®Ó thu c¸c loµi c«n trïng bay, nh¶y nh−: B−ím

(Lepidoptera); Cµo cµo, Ch©u chÊu (Orthoptera), Chuån chuån (Odonata), Ong

(Hymenoptera)...

Mét sè loµi c«n trïng thuéc Bé C¸nh cøng (Coleoptera) nh−: Bä ¨n l¸

(Chrysomelidae), c¸nh cam (Scarabaeidae) hay mét sè loµi thuéc Bé c¸nh nöa

(Hemiptera) th−êng sèng b¸m vµo th©n, cµnh, l¸ c©y. Vµo nh÷ng ngµy thêi tiÕt n¾ng

nãng, c¸c loµi c«n trïng nµy th−êng b¸m vµo mÆt sau cña l¸ ®Ó tr¸nh n¾ng vµ

th−êng cã ®éng t¸c gi¶ chÕt khi bÞ tÊn c«ng. V× vËy, khi thu thËp chóng, vît th−êng

10

høng phÝa d−íi; trong mét sè tr−êng hîp, cã thÓ dïng mét chiÕc gËy ®Ëp m¹nh vµo

cµnh c©y cã con vËt ®Ëu, chóng sÏ thu m×nh vµ r¬i xuèng vît.

Ngoµi ra, trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra, chó ý ®Õn thêi gian ho¹t ®éng trong ngµy

cña c«n trïng. Mét sè loµi c«n trïng thÝch ho¹t ®éng vµo lóc mê s¸ng hay lóc chËp

cho¹ng tèi, mét sè kh¸c l¹i −a ho¹t ®éng khi cã ¸nh n¾ng mÆt trêi v.v., v× vËy, thêi

gian ®iÒu tra còng cÇn thay ®æi ®Ó cã thÓ thu ®−îc tÊt c¶ c¸c loµi trong khu vùc

nghiªn cøu.

Sau khi thu mÉu xong, tiÕn hµnh ghi nh·n vËt mÉu víi c¸c th«ng tin sau:

- Thêi gian thu mÉu - Sinh c¶nh

- §Þa ®iÓm thu mÉu - N¬i gÆp trªn c©y (nÕu cã)

- Ph−¬ng ph¸p thu mÉu - Ng−êi thu mÉu

MÉu chuån chuån dùng trong tói b»ng giÊy nÕn, kh«ng xö lý b»ng ho¸ chÊt

®Ó gi÷ cho mÉu sèng, th¶i hÕt ph©n. Dïng ghim kh«ng mò chiÒu dµi b»ng chiÒu dµi

c¬ thÓ lång qua mµng cæ xuyªn xuèng cuèi bông. Sau ®ã ®−îc ®Þnh h×nh trong tói

b−ím b»ng ghim bÊm. XÕp c¸c tói mÉu ®· ®Þnh h×nh vµo ng©m trong hép chøa

axetone tõ 1 ®Õn 3h. Sau ®ã, më hép ®Ó axeton bay h¬i, kh« tù nhiªn trong phßng

tho¸ng (kh«ng ph¬i, kh«ng sÊy), cho ®Õn khi mÉu kh« hoµn toµn råi th¸o ghim bÊm.

C¸c nhãm c«n trïng kh¸c ®−îc ®Þnh h×nh trong cån 75-80%.

ViÖc ®Þnh lo¹i vËt mÉu ®−îc dùa theo c¸c tµi liÖu vÒ ph©n lo¹i cña nhiÒu t¸c

gi¶ ®· ®−îc c«ng bè trong vµ ngoµi n−íc. Ph©n tÝch vËt mÉu b»ng c¸c thiÕt bÞ nh−

kÝnh lóp, kÝnh hiÓn vi, kim c«n trïng...

3.4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thñy sinh vËt

3.4.1. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc vËt næi

Dông cô, thiÕt bÞ vµ hãa chÊt thu thËp vËt mÉu bao gåm: l−íi phï du thùc vËt

sè 64, èng ®ong lo¹i 1 lÝt, 5 lÝt. Hãa chÊt cè ®Þnh mÉu t¶o: phormalin, cån.

Ph©n tÝch vËt mÉu b»ng c¸c thiÕt bÞ nh−: kÝnh lóp, kÝnh hiÓn vi, lam, la men...

®Þnh l−îng b»ng buång ®Õm Bogorop.

Trªn c¬ së c¸c kiÓu chØ thÞ sinh häc Friedrich vµ c¸c céng sù (1992) kÕt hîp

yªu cÇu vµ ®iÒu kiÖn cho phÐp, chóng t«i ®· tËp trung xem xÐt cÊu tróc quÇn x·,

quÇn thÓ vµ ph¸t hiÖn c¸c sai lÖch h×nh th¸i cña loµi.

3.4.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu §VKXS ë n−íc

MÉu ®Þnh tÝnh ®éng vËt næi (Zooplankton) ®−îc thu b»ng l−íi Plankton sè

57. T¹i mçi ®iÓm thu mÉu, dïng l−íi chao ®i, chao l¹i nhiÒu lÇn trªn mÆt n−íc. §èi

víi mÉu ®Þnh l−îng, dïng ph−¬ng ph¸p läc 10 lÝt qua l−íi Plankton. VËt mÉu sau

khi thu ®−îc ®ùng trong lä cã dung tÝch 0,2 lÝt vµ ®−îc ®Þnh h×nh b»ng cån 96%.

11

§éng vËt ®¸y (c¸c lo¹i c«n trïng vµ Êu trïng c«n trïng, gi¸p x¸c, th©n mÒm)

®−îc thu thËp b»ng vît ao (Pond net). Khi thu thËp vËt mÉu, dïng vît ®−a qua c¸c

®¸m cá, bôi c©y nhá ven bê hoÆc c¸c ®¸m l¸ tr«i næi trªn mÆt thñy vùc. §èi víi tÊt

c¶ c¸c lo¹i c«n trïng sèng trªn mÆt n−íc th× dïng vît ®−a nhanh trªn mÆt n−íc. §èi

víi mét sè loµi Êu trïng c«n trïng th−êng sèng b¸m vµo c¸c t¶ng ®¸ d−íi n−íc, gÇn

bê. Khi thu mÉu, dïng ph−¬ng ph¸p ®¹p n−íc (Kick-sampling) ë nÒn suèi hoÆc

nhÊc c¸c t¶ng ®¸ lªn vµ t×m kiÕm.

§èi víi ®Çm, hå, ®éng vËt ®¸y ®−îc thu b»ng gÇu Petersen víi diÖn tÝch

ngo¹m bïn cña gÇu lµ 0,02m2

, mçi lÇn thu mét gÇu. Toµn bé khèi l−îng bïn sau khi

thu ®−îc t¹i mçi ®iÓm sÏ ®−îc r©y s¹ch bïn, thu lÊy vËt mÉu.

VËt mÉu sau khi thu ®−îc kh«ng tiÕn hµnh nhÆt ngay trªn hiÖn tr−êng mµ

®−îc ®ùng trong lä cã dung tÝch 0,2 lÝt vµ ®−îc ®Þnh h×nh b»ng cån 96%. Sau ®ã sÏ

nhÆt riªng tõng lo¹i vµ tiÕn hµnh ph©n lo¹i trong phßng thÝ nghiÖm.

§Þnh l−îng ®éng vËt næi b»ng buång ®Õm Bogorop.

TÊt c¶ vËt mÉu sau khi thu thËp ngoµi thùc ®Þa ®−îc ®Þnh h×nh, b¶o qu¶n, vËn

chuyÓn vµ ph©n tÝch t¹i Phßng thÝ nghiÖm Thñy sinh häc, Bé m«n §VKXS, Khoa

Sinh häc, Tr−êng §HKHTN, §HQGHN. ViÖc ®Þnh lo¹i mÉu vËt ®−îc tiÕn hµnh dùa

trªn c¸c kho¸ ®Þnh lo¹i ®· ®−îc c«ng bè ë trong vµ ngoµi n−íc b»ng c¸c trang thiÕt

bÞ chuyªn dông (lóp, kÝnh hiÓn vi, lam, lamen...)

3.4.3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu c¸

MÉu c¸ ®−îc thu trùc tiÕp b»ng c¸c dông cô nh− l−íi, chµi, vît, kÝch ®iÖn.

Ngoµi ra, chóng t«i cßn thu mua mÉu t¹i chî Bµ Hµo, chî M· §µ, bÕn c¸ §ång

Tr−êng gÇn khu vùc nghiªn cøu, thuª ®¸nh b¾t vµ mua tõ d©n ®Þa ph−¬ng ®¸nh c¸

quanh hå Biªn Hïng. TÊt c¶ c¸c mÉu c¸ mua ®Òu ®iÒu tra kü ng−êi b¸n c¸ ®Ó ch¾c

ch¾n chóng ®−îc ®¸nh b¾t trong ph¹m vi khu vùc nghiªn cøu.

MÉu ®−îc ng©m trong dung dÞch Formalin 5-10%, sau ®ã ®−îc ph©n tÝch

trong phßng thÝ nghiÖm.

MÉu c¸ ®−îc ®Þnh lo¹i dùa vµo c¸c tµi liÖu sau:

- Ph©n tÝch c¸c chØ tiªu h×nh th¸i theo “H−íng dÉn nghiªn cøu c¸” cña Pravdin,

1973.

- “§Þnh lo¹i c¸ n−íc ngät Nam Bé” cña Mai §×nh Yªn vµ céng sù, 1992.

- “C¸ n−íc ngät ViÖt Nam, tËp I, hä c¸ ChÐp” cña NguyÔn V¨n H¶o, Ng« Sü V©n,

2001.

12

- “Fishes of the Cambodian Mekong” cña W. J. Rainboth, 1996

- “Ng− lo¹i ph©n lo¹i häc” cñaV−¬ng DÜ Khang, 1958

Tr×nh tù c¸c bé, hä, gièng, loµi ®−îc s¾p xÕp theo hÖ thèng ph©n lo¹i c¸ thÕ

giíi cña W. N. Eschmeyer, 1998, ViÖn Hµn l©m khoa häc California, USA, cã ®èi

chiÕu víi hÖ thèng ph©n lo¹i cña Rass vµ Linberg (1971).

3.4.4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu chØ thÞ sinh häc ®¸nh gi¸ chÊt l−îng m«i tr−êng

n−íc

- Ph−¬ng ph¸p thu thËp vËt mÉu ngoµi tù nhiªn

ViÖc thu mÉu §VKXS cì lín lµm sinh vËt chØ thÞ ®¸nh gi¸ chÊt l−îng n−íc

®−îc ¸p dông t−¬ng tù nh− phÇn 3.4.2, nh−ng thêi gian thu mÉu t¹i mçi ®iÓm kh¶o

s¸t lµ 3 phót céng víi 1 phót cho viÖc t×m kiÕm vµ ®−îc ph©n bè theo c¸c sinh c¶nh

t−¬ng øng (B¶ng 1).

B¶ng 1. CÊu tróc nÒn ®¸y vµ thêi gian thu mÉu t−¬ng øng

TT ChÊt nÒn

Tû lÖ % ®¸y s«ng, suèi

®−îc bao phñ

Thêi gian

thu mÉu t−¬ng øng

1 C¸t vµ sái hçn hîp 50% 1 phót 30 gi©y

2 Bïn vµ sÐt 5% 9 gi©y

3 Thùc vËt bÞ ngËp n−íc 30% 54 gi©y

4 Thùc vËt nh« trªn mÆt n−íc 15% 27 gi©y

Nguån: - Environment Agency, UK, 1997;

- J.A.D. Murray - Bligh..., 1997; R. Sweeting, J. Wright..., 1992.

Nh− vËy, tæng thêi gian lÊy mÉu trong nghiªn cøu nµy lµ 4 phót t¹i mçi vÞ trÝ

lÊy mÉu. Thêi gian nµy còng ®· ®−îc nhãm nghiªn cøu Thñy sinh häc, Khoa Sinh

häc, Tr−êng §HKHTN, §HQGHN ¸p dông, kiÓm nghiÖm, so s¸nh vµ thÊy r»ng thêi

gian 4 phót lÊy mÉu t¹i mçi ®iÓm thu mÉu lµ phï hîp víi ViÖt Nam.

- Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch vËt mÉu vµ xö lý sè liÖu trong phßng thÝ nghiÖm

§iÓm BMWP ®−îc tÝnh to¸n dùa trªn hÖ thèng tÝnh ®iÓm ®· vµ ®ang ®−îc sö

dông nhiÒu n¨m ë Anh quèc, vµ b¶ng tÝnh ®iÓm ®· ®−îc ®iÒu chØnh trªn c¬ së b¶ng

®iÓm cña Anh ®Ó sö dông cho ViÖt Nam, nh»m xem xÐt, so s¸nh gi÷a hai hÖ thèng

®iÓm víi nhau. Tæng sè ®iÓm thu ®−îc b»ng c¸ch céng c¸c ®iÓm cña tõng hä cã

trong mÉu víi nhau vµ tÝnh ®iÓm sè trung b×nh trªn taxon (ASPT). §iÓm sè trung

b×nh trªn taxon ®−îc tÝnh b»ng c¸ch chia tæng sè ®iÓm cho sè hä cã trong mÉu ®·

®−îc tÝnh ®iÓm.

TÊt c¶ c¸c kÕt qu¶ ®−îc xö lý trªn m¸y vi tÝnh b»ng phÇn mÒm Microsoft

Excel.

13