Đặc điểm truyện ngắn Niê Thanh Mai

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

CHU THỊ QUYÊN

ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN NGẮN NIÊ THANH MAI

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Thái Nguyên - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

CHU THỊ QUYÊN

ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN NGẮN NIÊ THANH MAI

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã ngành: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Trần Thị Việt Trung

Thái Nguyên - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận

văn đều trung thực và chưa được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018

Tác giả luận văn

Chu Thị Quyên

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban

Giám hiệu, khoa Sau đại học, khoa Văn - Xã hội, Trường Đại học Khoa học,

Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ

trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên

hướng dẫn PGS.TS Trần Thị Việt Trung - người đã luôn tận tình hướng dẫn,

chỉ bảo trong suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Tôi xin cảm ơn nhà văn Niê Thanh Mai đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi về

mặt tư liệu để tôi hoàn thành công việc nghiên cứu của mình.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân và bạn bè đã

giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018

Tác giả luận văn

Chu Thị Quyên

iii

MỤC LỤC

Trang

TRANG BÌA PHỤ

LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN..................................................................................................ii

MỤC LỤC.......................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT................................................................ v

PHẦN MỞ ĐẦU.............................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu................................................................ 8

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ......................................................... 8

5. Phạm vi nghiên cứu....................................................................................... 9

6. Cấu trúc của luận văn.................................................................................... 9

7. Đóng góp của luận văn:................................................................................. 9

PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................ 10

Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ VĂN XUÔI TÂY NGUYÊN SAU 1986

VÀ NỮ NHÀ VĂN ÊĐÊ - NIÊ THANH MAI............................................ 10

1.1. Vài nét khái quát về văn xuôi Tây Nguyên sau 1986 .............................. 10

1.2. Niê Thanh Mai - Nhà văn tiêu biểu của Tây Nguyên thế hệ đầu thế kỷ XXI...27

Tiểu kết chương 1.......................................................................................... 31

Chương 2: TRUYỆN NGẮN NIÊ THANH MAI - KHÁT VỌNG VÀ

TRĂN TRỞ CỦA NHỮNG NGƯỜI CON TÂY NGUYÊN THỜI

HIỆN ĐẠI VÀ HỘI NHẬP .......................................................................... 32

2.1 Hình tượng “Người Êđê xuống phố” với khát vọng đổi mới ................... 32

2.1.1 Tây Nguyên với quá trình đô thị hóa ..................................................... 32

2.1.2 Những khát vọng của người con Tây Nguyên thời hiện đại và hội nhập. . 34

2.2. Những trăn trở về cuộc sống và bản sắc văn hóa Tây Nguyên trong

thời hiện đại và hội nhập......................................................................... 68

iv

2.2.1 Những con người bản địa tự đánh mất mình trong cuộc sống thời hiện

đại và hội nhập ...................................................................................... 68

2.2.2 Những tổn thương về môi trường thiên nhiên ở Tây Nguyên. .............. 74

2.2.3 Những nguy cơ phai nhạt bản sắc văn hóa Tây Nguyên. ...................... 78

Tiểu kết chương 2.......................................................................................... 84

Chương 3: NGHỆ THUẬT TRUYỆN NGẮN NIÊ THANH MAI .......... 85

3.1 Nghệ thuật xây dựng nhân vật .................................................................. 85

3.1.1 Nghệ thuật miêu tả ngoại hình nhân vật ................................................ 86

3.1.2 Nghệ thuật miêu tả thế giới nội tâm nhân vật........................................ 91

3.2 Nghệ thuật xây dựng cốt truyện ................................................................ 99

3.2.1 Cốt truyện đời tư .................................................................................. 101

3.2.2 Cốt truyện tâm lý.................................................................................. 105

3.2.3 Cốt truyện mang yếu tố kỳ ảo .............................................................. 108

3.3 Ngôn ngữ nghệ thuật............................................................................... 112

3.3.1 Ngôn ngữ nghệ thuật đậm “chất Tây Nguyên”.................................... 113

3.3.2 Ngôn ngữ giàu hình ảnh....................................................................... 116

3.3.3 Ngôn ngữ mang màu sắc hiện đại........................................................ 121

Tiểu kết chương 3........................................................................................ 123

KẾT LUẬN.................................................................................................. 125

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 129

v

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

DTTS:

THPT:

VHNT:

DTNT:

Dân tộc thiểu số

Trung học phổ thông

Văn học Nghệ Thuật

Dân tộc Nội trú

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

- Tây Nguyên - Mảnh đất chứa đầy trong mình những trầm tích văn

hóa, mảnh đất đỏ bazan với những con người khỏe khoắn, mạnh mẽ, dũng

cảm và tài hoa; với núi non hùng vĩ, thiên nhiên thơ mộng nhưng cũng vô

cùng khắc nghiệt. Và đây cũng chính là một vùng đất giàu bản sắc văn hóa,

nơi có một kho tàng văn học dân gian đồ sộ, phong phú bậc nhất trong các

dân tộc thiểu số (DTTS) Việt Nam. Văn học Tây Nguyên thời kỳ hiện đại

cũng đã có hơn nửa thế kỷ hình thành và phát triển, đến nay đã đạt được

những thành tựu đáng ghi nhận và trân trọng. Trên vùng địa - văn hóa ấy, các

thế hệ nhà văn Tây nguyên đã truyền lửa để nối tiếp nhau cầm bút viết về cội

nguồn, về quê hương và về cuộc sống con người nơi đây như: Y Điêng, Kim

Nhất, Linh Nga NiêK Dam, Niê Thanh Mai… Tuy nhiên, cho tới nay vấn đề

nghiên cứu về văn học Tây Nguyên thời kỳ hiện đại và nghiên cứu về từng tác

giả là người DTTS viết văn ở đây còn hết sức khiêm tốn. Vì vậy, mảng văn

học này đang cần rất nhiều người quan tâm, chú ý, tìm hiểu và có những

nghiên cứu nghiêm túc nhằm phát hiện, ghi nhận những nét đặc sắc, những

nét đặc trưng riêng và những đóng góp đáng ghi nhận trong việc góp phần

làm phong phú hơn, đa sắc màu hơn cho bức tranh văn học DTTS Việt Nam

hiện đại nói riêng và văn học Việt Nam hiện đại nói chung.

- Trong các nhà văn Tây Nguyên thời kỳ hiện đại, đặc biệt từ sau Đổi

Mới (1986), Niê Thanh Mai là một nhà văn trẻ thuộc thế hệ 8X, tâm huyết với

mảnh đất này và có sức viết khá dồi dào. Bên cạnh những đóng góp ở mảng

truyện ngắn thì Niê Thanh Mai có sáng tác thơ; tuy nhiên, nổi bật nhất và có

nhiều đóng góp hơn hẳn vẫn là những sáng tác truyện ngắn của chị. Cho tới

nay, chị đã xuất bản 3 tập truyện ngắn. Truyện ngắn của chị có màu sắc của

ngôn ngữ hiện đại với bối cảnh truyện hiện đại trên nền Tây Nguyên truyền

thống. Thế mạnh của Niê Thanh Mai là sự am hiểu văn hóa và con người của

2

vùng đất cao nguyên này. Văn chương của chị có “hồn”, cùng với việc sử

dụng nhiều màn độc thoại nội tâm để tâm lý nhân vật có thể bộc lộ đến mức

tối đa. Với những đóng góp trong các sáng tác của mình, Niê Thanh Mai được

đánh giá là một trong “Bốn cây Knia” (H’Linh Niê, Trần Hồng Lâm, Niê

Thanh Mai, Siu H’Kết) của các lĩnh vực văn học, nghệ thuật Tây Nguyên thời

kỳ đầu thế kỷ XXI. Mặc dù vậy, nhưng cho đến nay việc nghiên cứu một cách

hệ thống, thấu đáo và chuyên biệt về nữ nhà văn Niê Thanh Mai còn rất

khiêm tốn, mới chỉ là ở dạng các bài báo lẻ hoặc những ý kiến nhỏ trong cả

một công trình, bài viết về văn học các DTTS nói chung. Những kết quả

nghiên cứu này chưa đủ để tái dựng một chân dung Niê Thanh Mai với những

đứa con tinh thần của chị. Vì vậy, rất cần có một công trình nghiên cứu cụ

thể, hệ thống và toàn diện về trường hợp cây viết nữ Tây Nguyên thế hệ đầu

thế kỷ XXI tiêu biểu này.

Vì vậy, nghiên cứu về nhà văn Niê Thanh Mai chính là nghiên cứu một

trường hợp nhà văn tiêu biểu của văn học Tây Nguyên thời kỳ hiện đại, đặc

biệt là giai đoạn đầu thế kỷ XXI; Là chỉ ra được những thành tựu, những đổi

mới (và hạn chế) của bộ phận văn học DTTS khu vực Tây Nguyên trong giai

đoạn này. Đồng thời phác họa rõ nét bức chân dung của một nhà văn nữ Tây

Nguyên đại diện cho thế hệ trẻ cùng những đóng góp của thế hệ các nhà văn

trẻ đối với văn học Tây Nguyên hiện đại nói riêng và văn học DTTS Việt

Nam hiện đại nói chung.

Chính từ những lý do đó, chúng tôi đã mạnh dạn lựa chọn đề tài: “Đặc

điểm truyện ngắn Niê Thanh Mai” làm đề tài Luận văn thạc sỹ của mình.

2. Lịch sử vấn đề

Niê Thanh Mai là một nữ nhà văn trẻ Tây Nguyên thuộc thế hệ 8X và

là một trong những hiện tượng văn xuôi nổi trội của văn học Tây Nguyên thời

kỳ hiện đại, đặc biệt là những năm đầu thế kỷ XXI đến nay. Chị đã có một số

lượng tác phẩm truyện ngắn đáng kể trong đó có những truyện ngắn được

3

đánh giá cao như: Giữa cơn mưa trắng xóa, Áo mưa trong suốt, Suối của

rừng, Về bên kia núi, Ngày mai sáng rỡ, Hơi thở của núi, Cây thằn lằn lá

xanh, Mùi rừng, Đi qua màn đêm… Chị từng được nhận Giải thưởng của

Liên hiệp các Hội Văn học, Nghệ thuật Việt Nam, của Tạp chí Văn nghệ

Quân đội, của Hội Văn học nghệ thuật các DTTS Việt Nam,... Chị trở thành

một trong “Bốn cây Knia” của đời sống văn học nghệ thuật Tây Nguyên đáng

trân trọng và tự hào. Vì thế, những sáng tác, cống hiến và đóng góp của chị đã

được khá nhiều nhà nghiên cứu, phê bình, nhà văn nhắc tới. Theo những khảo

sát bước đầu của chúng tôi, đến nay đã có hàng chục bài báo, cuốn sách viết

về chị (hoặc có nhắc đến chị với những nhận xét đánh giá cụ thể). Chị được

đánh giá là cây bút trẻ tiêu biểu của văn học Tây Nguyên hiện đại, một trí

thức - một nhà giáo có nhiều tâm huyết với mảnh đất cao nguyên tươi đẹp và

rộng lớn này. Cụ thể như sau:

- Trong các công trình nghiên cứu chung về văn học DTTS Việt Nam

- Tác giả Niê Thanh Mai được nhắc đến như là một cây bút tiêu biểu thế hệ

8X thành danh, nối tiếp một cách xứng đáng các thế hệ nhà văn trước với sự

đổi mới trong tư duy, trong lối viết. Các nhà nghiên cứu, phê bình và đặc

biệt là các nhà văn, nhà phê bình là người DTTS như: Lâm Tiến, Linh Nga

NiêK Dam, Mai Liễu... cùng một số các nhà nghiên cứu phê bình quan tâm

sâu sắc đến mảng văn học DTTS. Có thể kể tên một số công trình nghiên

cứu có nói tới, nhắc tới tác giả Tây Nguyên này như: “Hương sắc miền

rừng” (2008) của tác giả Mai Liễu, “Hồn cây sắc núi - Tiểu luận phê bình

văn chương”(2010) của tác giả Phạm Quang Trung, “Tiếp cận văn học dân

tộc thiểu số” (2011) của nhà phê bình Lâm Tiến, “Nghiên cứu, lí luận phê

bình văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kỳ hiện đại - Diện mạo và đặc

điểm” (2013) của PGS.TS Trần Thị Việt Trung (Chủ biên), “Văn học dân

tộc thiểu số Việt Nam thời kỳ hiện đại - Một số đặc điểm” (2014) của

PGS.TS Trần Thị Việt Trung và PGS.TS Cao Thị Hảo, “Bản sắc văn hóa

4

dân tộc trong văn xuôi của các nhà văn dân tộc thiểu số Việt Nam” (2014)

của PGS.TS Đào Thủy Nguyên và TS. Dương Thu Hằng, “Văn học các đân

tộc thiểu số Trường Sơn - Tây Nguyên 1975-2010” (2015) của Linh Nga

NiêKDam (Chủ biên)…

Công trình nghiên cứu “Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kỳ

hiện đại - Một số đặc điểm” của PGS.TS Trần Thị Việt Trung và PGS.TS

Cao Thị Hảo đã nhấn mạnh đến những thành công của tập truyện “Về bên kia

núi” (2007) của Niê Thanh Mai; và đánh giá đây là một trong những tác

phẩm khá xuất sắc, thể hiện được bản sắc dân tộc, đặc biệt là ở việc dựng

cảnh, dựng người, cách sử dụng ngôn ngữ nghệ thuật và tư duy nghệ thuật

độc đáo của tác giả trẻ tuổi này.

Trong cuốn “Văn học các dân tộc thiểu số Trường Sơn - Tây Nguyên

1975-2010” của tác giả Linh Nga Niê Kdam đã có những đánh giá cụ thể,

toàn diện về quá trình trưởng thành của cây bút Niê Thanh Mai như sau: “Từ

những trại sáng tác hè hàng năm đó, nữ tác giả Niê Thanh Mai, dân tộc Ê Đê

đã dần trưởng thành, định hình là một cây bút văn xuôi chắc tay, có bản lĩnh,

có giọng điệu riêng. Cho dù sinh ra và lớn lên nơi phố thị cao nguyên, nhưng

với thuận lợi là một giáo viên văn giảng dạy tại trường phổ thông trung học

nội trú dân tộc, nên tâm tư, tình cảm và sự đổi thay trong lối sống, cách nghĩ

của lớp thanh niên dân tộc đương đại, phản ảnh trong truyện ngắn của Niê

Thanh Mai khá sắc nét”.

- Còn trong những bài viết trực tiếp về Niê Thanh Mai trong các cuốn

sách nghiên cứu, trong các bài viết phê bình, giới thiệu tác phẩm, các tác giả

này cũng đã chỉ ra được những đặc điểm về nội và nghệ thuật, cụ thể như:

những điểm mạnh, những thành công của cây bút trẻ Niê Thanh Mai.

Mai Liễu với bài viết “Bốn cây Knia - Bốn tâm thế sáng tạo” đã có

những nhận định, đánh giá cụ thể về cây viết nữ trẻ Niê Thanh Mai:“…Niê

Thanh Mai hướng ngòi bút của mình đến cuộc sống của giới trẻ, vấn đề tình

5

yêu, sự tha hóa đạo đức từ trong gia đình và xã hội. Hơi thở của núi là truyện

ngắn viết có tay nghề chắc, bố cục gọn và sáng sủa. Tác giả gửi tới người đọc

một thông điệp rõ ràng: Tình Yên không thể dùng thủ đoạn tàn độc mà có

được. Tình yêu trước hết phải xuất phát từ trái tim lương thiện. Niê Thanh

Mai chỉ ra rằng sự tha hóa về đạo đức, lối sống trước sau cũng phải bị trả

giá (Ngủ quen nơi không có gió, Góc núi mờ sương). Cuộc sống vốn ngổn

ngang và phức tạp, nhiều khi con người miền núi không biết phải lựa chọn

sao cho đúng. Một xã hội vốn khép kín trong cộng đồng buôn làng, nay mọi

sự đang bung vỡ, cái mới lạ, cái tốt, cái xấu, cái lương thiện, cái giả trá đan

xen… Thanh niên Tây Nguyên trong các buôn làng đang ngập mình trước một

cuộc sống bộn bề như thế, tránh sao khỏi lúng túng, do dự và không ít người

lầm lạc, bế tắc (Sớm mai thoang thoảng, Không thấy vách ngăn, Cây thằn

lằn lá xanh).

Trên báo điện tử toquoc.vn năm 2010, bài “Văn xuôi về dân tộc và

miền núi từ năm 1986 đến nay” của Phạm Duy Nghĩa đã nhắc đến Niê

Thanh Mai khi điểm được những thành tựu cơ bản và “Nét mới của văn xuôi

miền núi đương đại là sự mở rộng đề tài, chủ đề”. Tác giả đã cho chúng ta

thấy sáng tác của các cây viết đã phản ánh được tình hình thực tiễn đời sống

của đồng bào miền núi đương đại “Sự xâm thực của thương trường phá vỡ

trật tự rừng xanh, lối sống thực dụng làm nứt rạn nếp nghĩ truyền thống, cái

xấu xa phi pháp khuấy đảo sự thanh bình của làng bản...đó là dấu hiệu băn

khoăn lo ngại trước sự biến chuyển của miền núi đương đại, thể hiện trong

một số truyện ngắn như Giữa cơn mưa trắng xóa của Niê Thanh Mai, Làng

Mô của Thu Loan,...”. Còn khi nhận xét riêng về truyện ngắn của Niê Thanh

Mai - tác giả viết: “Truyện ngắn Niê Thanh Mai phản ánh tâm trạng của lớp

trẻ Tây Nguyên trước sự tác động của văn minh đô thị, trong đó xu hướng từ

bỏ buôn làng nghèo khó thân thuộc đi về phía phồn hoa diễn ra với bao nỗi

băn khoăn, day dứt, chạnh buồn. Phố phường không phải miền đất hứa - Đó

6

là thông điệp trong các truyện ngắn của nữ nhà văn trẻ - nơi đó luôn tiềm ẩn

những bất an đối với cuộc sống và nhân cách con người”.

Bài viết “Hình tượng người Êđê “xuống phố” trong truyện ngắn của

Niê Thanh Mai” trên trang điện tử tapchivan.com năm 2015 của tác giả Lê

Văn Hòa đã có những nhận định và phân tích khá sâu sắc: “Niê Thanh Mai là

nhà văn trẻ của núi rừng Tây Nguyên hùng vĩ. Chị viết nhiều về dân tộc Ê-đê

trong bối cảnh văn hóa đang chịu sự "xâm thực" từ nhiều góc độ của nền kinh

tế thị trường. Một trong những hình tượng nhân vật tiêu biểu trong truyện

ngắn của chị đó chính là những con người Ê-đê rời buôn làng đến với thị

thành. Chúng tôi tạm gọi là hình tượng người Ê-đê "xuống phố". Tác giả để

người đọc cùng suy ngẫm, cùng băn khoăn trăn trở “… Cùng một con đường

"xuống phố", nhưng nhân vật trong truyện ngắn của Niê Thanh Mai chia làm

ba nhóm khá rõ ràng. Nhóm thứ nhất là những người con ưu tú của núi rừng

tạm xa buôn làng để ra thành thị tiếp nhận nguồn tri thức mới. Nhóm thứ hai

"xuống phố" vì mong muốn đổi đời, vì không đủ sự kiên nhẫn gắn bó với quê

hương, buôn bản. Nhóm thứ ba là những người ban đầu "xuống phố" vì mục

đích cao đẹp, nhưng cuối cùng đã đánh mất mình nơi phố thị phồn hoa.

Thông qua cái kết của những số phận này…”. Có lẽ những trăn trở của tác giả

cũng là những trăn trở của những người yêu tha thiết mảnh đất cao nguyên

hùng vĩ ấy “Trong một xã hội đầy biến động, cái mới và cái cũ đan xen; làm

thế nào để văn hóa Ê-đê (mở rộng ra là văn hóa các dân tộc thiểu số khác)

không bị mai một nhưng vẫn có thể tiếp nhận văn minh từ các dân tộc khác để

phát triển cộng đồng và mỗi cá nhân? …”.

Tác giả TS. Đỗ Thị Thu Huyền với bài viết “Những tín hiệu vui từ đội

ngũ các tác giả trẻ người dân tộc thiểu số” (trên trang điện tử

baovannghe.com.vn năm 2016) đã nhận định, đánh giá được những thành tựu

và triển vọng xa hơn nữa ở những cây viết trẻ Tây Nguyên này: “Có những

tác giả bước vào độ chín của sáng tác, phong cách định hình khá rõ rệt, nhiều