Đặc điểm dịch tễ học sa sút trí tuệ ở người cao tuổi tại hai quận, huyện Hà Nội

1

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ

VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG

-----------------*-----------------

LÊ VĂN TUẤN

ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC

SA SÚT TRÍ TUỆ Ở NGƯỜI CAO TUỔI

TẠI HAI QUẬN, HUYỆN HÀ NỘI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

HÀ NỘI - 2014

2

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ

VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG

-----------------*-----------------

LÊ VĂN TUẤN

ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC

SA SÚT TRÍ TUỆ Ở NGƯỜI CAO TUỔI

TẠI HAI QUẬN, HUYỆN HÀ NỘI

Chuyên ngành: Vệ sinh xã hội học và Tổ chức y tế

Mã số: 62.72.01.64

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

Người hướng dẫn khoa học:

1. GS.TS. Lê Đức Hinh

2. PGS.TS. Hoàng Văn Tân

HÀ NỘI - 2014

3

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu kết quả trong Luận án trung thực và chưa từng được ai công bố trong

bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả

Lê Văn Tuấn

4

LỜI CẢM ƠN

Trước hết tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới các thế hệ Thầy giáo, Cô giáo, những

người Anh, người Chị đi trước đã dìu dắt tôi từng bước trong suốt quá trình học

tập và nghiên cứu khoa học.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TTND.GS.TS. Lê Đức Hinh, PGS.TS.

Hoàng Văn Tân - Những người Thầy trực tiếp giúp đỡ, hướng dẫn, chỉ bảo tận

tình cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Các Thầy là người định hướng

và truyền cho tôi lòng say mê cũng như những kinh nghiệm quý báu trong nghiên

cứu khoa học.

Tôi xin chân thành cảm ơn Đảng uỷ, Ban Giám đốc, Khoa Sau Đại học - Viện Vệ

sinh Dịch tễ Trung ương đã cho phép và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi học

tập và hoàn thành các nội dung, yêu cầu của chương trình đào tạo nghiên cứu

sinh.

Tôi xin cảm ơn Ban Giám đốc, các Phòng, Ban và Khoa Tâm Thần kinh - Bệnh

viện Lão khoa Trung ương đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá

trình thực hiện nghiên cứu.

Tôi xin cảm ơn Ban Giám đốc Trung tâm Y tế quận Đống Đa và huyện Sóc Sơn;

Trạm Y tế, Đảng uỷ, Uỷ ban nhân dân, Hội Người cao tuổi hai phường Phương

Mai, Kim Liên thuộc quận Đống Đa và hai xã Thanh Xuân, Minh Trí thuộc huyện

Sóc Sơn, Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận án này.

Tôi xin cảm ơn Ban Giám hiệu, các Phòng và Bộ môn thuộc Trường Cao đẳng Y

tế Hà Nội đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình thực hiện

nghiên cứu.

Tôi xin cảm ơn tập thể Lãnh đạo và các đồng nghiệp Vụ Công tác học sinh, sinh

viên, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã nhiệt tình giúp đỡ, ủng hộ và tạo điều kiện thuận

lợi cho tôi hoàn thành luận án này.

Con luôn ghi nhớ và biết ơn sâu sắc đối với Bố Mẹ, Người đã cho con cuộc sống,

luôn chăm sóc và giúp đỡ con lớn khôn, trưởng thành. Xin cảm ơn vợ và hai con

5

Xuân Mai và Gia Huy, chỗ dựa tinh thần vững chắc của tôi, luôn động viên và tạo

điều kiện tốt nhất về tình cảm, tinh thần cũng như vật chất hỗ trợ tôi trong quá

trình học tập, nghiên cứu và thực hiện thành công luận án này.

Hà Nội, ngày 19 tháng 6 năm 2014

NCS. Lê Văn Tuấn

6

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa i

Lời cam đoan ii

Lời cảm ơn iii

Mục lục iv

Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt v

Danh mục các bảng vi

Danh mục các hình vẽ, sơ đồ, biểu đồ vii

ĐẶT VẤN ĐỀ 1

Chương 1. TỔNG QUAN 4

1.1. Khái niệm và một số đặc điểm của sa sút trí tuệ 4

1.2. Tình hình nghiên cứu sa sút trí tuệ trên thế giới 9

1.3. Tình hình nghiên cứu sa sút trí tuệ tại Việt Nam 11

1.4. Các yếu tố nguy cơ của sa sút trí tuệ 13

1.5. Một số biện pháp dự phòng sa sút trí tuệ ở người cao tuổi trên

thế giới và ở Việt Nam

21

1.6. Một số mô hình chăm sóc sức khỏe người cao tuổi trên thế giới

và ở Việt Nam

25

Chương 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 34

2.1. Đối tượng nghiên cứu 34

2.2. Địa điểm nghiên cứu 34

2.3. Thời gian nghiên cứu 36

2.4. Phương pháp nghiên cứu 36

2.5. Vấn đề đạo đức trong nghiên cứu 48

2.6. Phương pháp xử lý số liệu 48

Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 50

3.1. Tỷ lệ người cao tuổi và đặc điểm của người cao tuổi tại hai 50

7

quận, huyện Hà Nội

3.2. Một số đặc điểm dịch tễ học sa sút trí tuệ ở người cao tuổi 54

3.3. Kết quả nghiên cứu bệnh - chứng xác định một số yếu tố nguy

cơ sa sút trí tuệ ở người cao tuổi

63

3.4. Mô hình hồi quy xác định các yếu tố nguy cơ của sa sút trí tuệ

ở người cao tuổi tại Hà Nội 72

Chương 4. BÀN LUẬN 74

4.1. Đối tượng và địa điểm nghiên cứu 74

4.2. Một số đặc điểm dịch tễ học sa sút trí tuệ ở người cao tuổi tại

hai quận, huyện Hà Nội

78

4.3. Xác định một số yếu tố nguy cơ sa sút trí tuệ ở người cao tuổi

tại hai quận, huyện Hà Nội

86

4.4. Đề xuất một số biện pháp dự phòng sa sút trí tuệ ở người cao

tuổi tại cộng đồng Hà Nội 100

4.5. Một số hạn chế của đề tài 104

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 106 -

108

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

8

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

BMI (Body Mass Index) : Chỉ số khối cơ thể

ĐTĐ : Đái tháo đường

ĐH-CĐ-TCCN : Đại học - cao đẳng - trung cấp chuyên

nghiệp

HDL

(High density lipoprotein) : Lipoprotein tỷ trọng cao

LDL

(Low density lipoprotein) : Lipoprotein tỷ trọng thấp

MMSE

(Mini Mental State Examination) : Trắc nghiệm đánh giá trạng thái tâm trí

thu nhỏ

CI (confidence interval) : Khoảng tin cậy

OR (Odd Ratio) : Tỷ suất chênh

TBMN : Tai biến mạch não

TCYTTG : Tổ chức Y tế Thế giới

THA : Tăng huyết áp

9

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng Tên bảng Trang

3.1. Tỷ lệ người cao tuổi so với dân số 50

3.2. Tỷ lệ người cao tuổi theo nhóm tuổi 51

3.3. Tỷ lệ người cao tuổi theo giới tính 52

3.4. Trình độ học vấn của người cao tuổi 53

3.5. Tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ ở người cao tuổi 54

3.6. Tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ theo nhóm tuổi 55

3.7. Tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ theo giới tính 56

3.8. Tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ theo trình độ học vấn 56

3.9. Tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ theo tiền sử tăng huyết áp 57

3.10. Tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ theo tiền sử tai biến mạch não 58

3.11. Tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ theo tiền sử bệnh tim mạch 59

3.12. Tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ theo tiền sử giảm trí nhớ 60

3.13. Tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ theo tiền sử đái tháo đường 61

3.14. Tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ theo tiền sử có tăng lipid máu 62

3.15. Mối liên quan giữa tai biến mạch não với sa sút trí tuệ 63

3.16. Mối liên quan giữa tăng huyết áp với sa sút trí tuệ 63

3.17. Mối liên quan giữa tiếng thổi động mạch cảnh với sa sút trí

tuệ

64

3.18. Mối liên quan giữa cơn thiếu máu não thoáng qua với sa sút

trí tuệ ở người cao tuổi

64

3.19. Mối liên quan giữa thừa cân - béo phì với sa sút trí tuệ 65

3.20. Mối liên quan giữa tăng cholesterol máu toàn phần với sa sút

trí tuệ ở người cao tuổi

65

3.21. Mối liên quan giữa biến đổi LDL với sa sút trí tuệ 66

3.22. Mối liên quan giữa biến đổi HDL với sa sút trí tuệ 66

10

3.23. Mối liên quan giữa biến đổi triglycerid máu với sa sút trí tuệ 67

3.24. Mối liên quan giữa biến đổi đường máu lúc đói với sa sút

trí tuệ

67

3.25. Mối liên quan giữa trình độ học vấn với sa sút trí tuệ 68

3.26. Mối liên quan giữa hoạt động xã hội với sa sút trí tuệ 68

3.27. Mối liên quan giữa hoạt động giải trí với sa sút trí tuệ 69

3.28. Mối liên quan giữa hoạt động thể lực với sa sút trí tuệ 69

3.29. Mối liên quan giữa chế độ dinh dưỡng với sa sút trí tuệ 70

3.30. Mối liên quan giữa uống rượu với sa sút trí tuệ 70

3.31. Mối liên quan giữa hút thuốc lá với sa sút trí tuệ 71

3.32. Mối liên quan giữa rối loạn giấc ngủ với sa sút trí tuệ 71

3.33. Mô hình hồi quy xác định các yếu tố nguy cơ của sa sút trí tuệ

ở người cao tuổi Hà Nội

72

11

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ

Hình vẽ

sơ đồ

biểu đồ

Tên hình vẽ, sơ đồ, biểu đồ Trang

Các hình vẽ

2.1. Bản đồ hành chính thành phố Hà Nội 35

Các sơ đồ

2.1. Một số yếu tố nguy cơ sa sút trí tuệ 37

4.1. Mô hình dự phòng sa sút trí tuệ ở người cao tuổi tại

Hà Nội

101

Các biểu đồ

3.1. Tỷ lệ người cao tuổi ở khu vực nội thành và ngoại

thành theo nhóm tuổi

51

3.2. Tỷ lệ người cao tuổi ở khu vực nội thành và ngoại

thành theo giới tính

52

3.3. Tỷ lệ người cao tuổi ở khu vực nội thành và ngoại

thành theo trình độ học vấn

53

3.4. Tỷ lệ mắc sa sút trí tuệ ở người cao tuổi theo khu vực 54

12

ĐẶT VẤN ĐỀ

Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới, năm 2000 toàn thế giới có

580 triệu người trên 60 tuổi và dự đoán đến năm 2020 thế giới sẽ có 1,21 tỷ

người cao tuổi. Đó là sự bùng nổ chưa từng có về số người cao tuổi trên thế

giới [22], [23]. Sự gia tăng dân số già hiện nay có ở tất cả các nước phát triển

và đặc biệt tăng mạnh ở các nước đang phát triển và còn nghèo. Bùng nổ dân

số người cao tuổi đặt ra nhiều thách thức mới cho mỗi quốc gia trên các mặt

xã hội, kinh tế và dịch vụ y tế. Về phương diện dịch vụ y tế, sự thay đổi cơ

cấu dân số từ trẻ đến già làm thay đổi mô hình bệnh tật và sức khỏe đòi hỏi

nhiều chuyển biến thích nghi trong tổ chức dịch vụ chăm sóc sức khỏe cũng

như quản lý y tế. Các bệnh mạn tính không lây truyền và thoái triển sẽ nổi trội

hàng đầu gây ảnh hưởng sâu sắc tới khả năng làm việc, sinh hoạt và chất

lượng cuộc sống của con người nói chung và tuổi già nói riêng [22], [48],

[53].

Trong các bệnh mạn tính không lây truyền, sa sút trí tuệ là một rối loạn

khá phổ biến và thường gặp ở người cao tuổi. Đây là một chứng bệnh nặng đe

dọa cuộc sống và chất lượng cuộc sống của người cao tuổi; đồng thời cũng là

gánh nặng với gia đình người bệnh, cộng đồng và xã hội. Tỷ lệ mắc ở người

từ 65 tuổi trở lên là khoảng 5 đến 10%; trên 80 tuổi là 20% và trên 90 tuổi có

thể đến 47% [22], [23], [35], [43]. Tuổi càng cao, tỷ lệ mắc bệnh càng nhiều.

Trung bình cứ sau mỗi khoảng 5 năm, tỷ lệ này lại tăng gấp đôi.

Theo số liệu của châu Âu, nếu ở nhóm tuổi 60-64 tỷ lệ mắc sa sút trí

tuệ là 1%, thì ở nhóm 65-69 tuổi tỷ lệ này là 2%, nhóm 70-74 tuổi là 4%,

nhóm 75-79 tuổi là 8%, nhóm 80-84 tuổi là 16%. Từ 85 tuổi trở lên, trung

bình cứ ba người có một người mắc bệnh Alzheimer và ở độ tuổi từ 95 trở lên

thì cứ hai người có một người mắc sa sút trí tuệ [75], [115]. Dưới góc độ kinh

tế, đây cũng là một trong những bệnh chi phí tốn kém nhất, chỉ đứng sau các

13

bệnh tim mạch và ung thư. Chi phí hàng năm dành cho sa sút trí tuệ rất lớn

[228]. Theo ước tính, tổng chi phí cho công tác chăm sóc sa sút trí tuệ tại

nước Anh là khoảng 6 tỷ bảng Anh mỗi năm bao gồm cả các dịch vụ sức khỏe

và xã hội [35].

Cho đến nay, trên thế giới đã có nhiều công trình nghiên cứu về sa sút

trí tuệ. Theo kết quả dự báo của nghiên cứu Delphi [101], toàn thế giới có

24,3 triệu người mắc sa sút trí tuệ; mỗi năm có thêm 4,6 triệu trường hợp mắc

mới. Tại châu Á, các nghiên cứu dịch tễ học về sa sút trí tuệ của các nước

trong khu vực cho thấy ở Hàn Quốc (1999) là 10,6%; ở Đài Loan (1994) là

3,7%; ở Malaixia (2005) là 14,4%; ở Inđônêxia (2006) là 70,9%; ở Philippin

(2003) là 11,5%; ở Thái Lan (2003) là 11,4% [35].

Ở Việt Nam, trong những thập kỷ gần đây, nhờ những thành tựu phát

triển về kinh tế, văn hóa, xã hội và y tế nhiều chỉ số phát triển đã được cải

thiện, đặc biệt tuổi thọ trung bình trong nửa thế kỷ qua đã tăng lên hai lần

(năm 1945 là 32, đến năm 1999 là 67,8). Năm 1950 nước ta chỉ có 1,95 triệu

người già (chiếm 6,5% dân số); năm 1979 có 3,7 triệu người trên 60 tuổi

chiếm 7,06% tổng dân số. Trong 25 năm qua, không những số người cao tuổi

đang tăng lên nhanh chóng (4,6 triệu năm 1989, 6,2 triệu năm 1999 và 9,1

triệu năm 2004) mà tỷ lệ người cao tuổi trong dân số cũng tăng lên tương ứng

là 7,10%, 8,12% và 8,95%. Theo dự báo, trong 25 năm tới, tỷ lệ người cao

tuổi sẽ tăng gấp đôi lên tới 16% [41]. Cùng với sự “già hoá dân số”, mô hình

bệnh tật ở Việt Nam cũng đang thay đổi rõ rệt, với sự gia tăng nhanh chóng

của các bệnh thoái hoá, trong đó không còn nghi ngờ gì nữa, sa sút trí tuệ thật

sự là thảm hoạ đối với người cao tuổi, không những do tỷ lệ mắc bệnh cao ở

nhóm tuổi này, mà còn do bệnh gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng

sống của bản thân người cao tuổi cũng như người nhà bệnh nhân.

Tuy nhiên, ở Việt Nam nói chung cũng như Hà Nội nói riêng, đến nay

mới chỉ có một số ít công trình nghiên cứu về sa sút trí tuệ ở người cao tuổi

tại cộng đồng, các công trình này chủ yếu tập trung nghiên cứu trên lâm sàng,