Đặc điểm dịch tễ bệnh tăng huyết áp ở người Nùng trưởng thành tại tỉnh Thái Nguyên và hiệu quả một số giải pháp can thiệp

1

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y - DƯỢC

CHU HỒNG THẮNG

ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ BỆNH TĂNG HUYẾT ÁP

Ở NGƯỜI NÙNG TRƯỞNG THÀNH TẠI TỈNH THÁI NGUYÊN

VÀ HIỆU QUẢ MỘT SỐ GIẢI PHÁP CAN THIỆP

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

THÁI NGUYÊN - 2017

2

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y - DƯỢC

CHU HỒNG THẮNG

ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ BỆNH TĂNG HUYẾT ÁP

Ở NGƯỜI NÙNG TRƯỞNG THÀNH TẠI TỈNH THÁI NGUYÊN

VÀ HIỆU QUẢ MỘT SỐ GIẢI PHÁP CAN THIỆP

Chuyên ngành: Vệ sinh Xã hội học và Tổ chức Y tế

Mã số: 62.72.01.64

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. PGS.TS DƯƠNG HỒNG THÁI

2. TS TRỊNH VĂN HÙNG

THÁI NGUYÊN - 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,

kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng

được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 10 năm 2017

Tác giả luận án

Chu Hồng Thắng

ii

LỜI CẢM ƠN

Để có được kết quả như ngày hôm nay, tôi xin trân trọng cảm ơn Đảng

ủy, Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, các Phòng, Khoa, Bộ môn và các thầy

giáo, cô giáo, cán bộ Trường Đại học Y Dược - Đại học Thái Nguyên, đã

trang bị cho tôi kiến thức, tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình

học tập, nghiên cứu và hoàn thành Luận án.

Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn

chân thành PGS.TS Dương Hồng Thái và TS Trịnh Văn Hùng những người

thầy đã dành nhiều thời gian hướng dẫn, tận tình chỉ bảo và định hướng cho

tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành Luận án.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo, các phòng ban chức năng và

cán bộ, nhân viên Sở Y tế Thái Nguyên, Viện Trang thiết bị và Công trình y tế

- Bộ Y tế đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện

nghiên cứu trong Luận án này.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo Trung tâm Y tế huyện Đồng

Hỷ và các Trạm Y tế xã Văn Hán, Tân Long của huyện đã tạo điều kiện thuận

lợi, giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện nghiên cứu tại địa phương để có

được kết quả nghiên cứu trong Luận án.

Tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, đồng nghiệp, những người bạn

thân thiết đã luôn giúp đỡ, động viên, khích lệ, chia sẻ khó khăn trong thời

gian tôi học tập để hoàn thành khóa học.

Xin trân trọng cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 10 năm 2017

Chu Hồng Thắng

iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Từ viết tắt Tên đầy đủ

ATVSTP : An toàn vệ sinh thực phẩm

BHYT : Bảo hiểm y tế

BMI : Chỉ số khối cơ thể

(Body Mass Index)

BV : Bệnh viện

BVCSSK : Bảo vệ chăm sóc sức khỏe

CBYT : Cán bộ y tế

CSHQ : Chỉ số hiệu quả

CSSK : Chăm sóc sức khỏe

CSSKBĐ : Chăm sóc sức khỏe ban đầu

CSYT : Cơ sở y tế

CT : Can thiệp

DTTS : Dân tộc thiểu số

ĐT : Điều trị

GDSK : Giáo dục sức khoẻ

ĐT : Điều trị

HA : Huyết áp

HATT : Huyết áp tâm thu

HATTr : Huyết áp tâm trương

HQCT : Hiệu quả can thiệp

KCB : Khám chữa bệnh

KAP : Kiến thức - Thái độ - Thực hành

(Knowlege Attitude Practice)

NCD : Bệnh không lây nhiễm

iv

NCT : Người cao tuổi

NCS : Nghiên cứu sinh

NVYTTB : Nhân viên y tế thôn bản

PTTT : Phương tiện truyền thông

QL : Quản lý

SL : Số lượng

THA : Tăng huyết áp

TL : Tỷ lệ

TT-GDSK : Truyền thông giáo dục sức khoẻ

TYT : Trạm Y tế

YTNC : Yếu tố nguy cơ

WC : Vòng bụng

(Waist Circumfence)

WHO : Tổ chức y tế thế giới

(Word Health Organization)

WHR : Tỷ số vòng eo trên vòng mông

(Waist-Hip Ratio)

v

MỤC LỤC

STT Nội dung Trang

LỜI CAM ĐOAN......................................................................................................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN.............................................................................................................................................................................................. ii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT..................................................................................................................... iii

MỤC LỤC.......................................................................................................................................................................................................... v

DANH MỤC BẢNG.................................................................................................................................................................... viii

DANH MỤC HÌNH, BIỂU ĐỒ........................................................................................................................................... x

DANH MỤC HỘP .............................................................................................................................................................................. xi

ĐẶT VẤN ĐỀ .............................................................................................................................................................................................1

Chương 1. TỔNG QUAN...........................................................................................................................................................4

1.1. Tình hình tăng huyết áp hiện nay......................................................................................................................4

1.1.1. Tình hình bệnh tăng huyết áp ở một số nước trên thế giới......................................4

1.1.2. Tình hình bệnh tăng huyết áp ở Việt Nam......................................................................................7

1.2. Các yếu tố nguy cơ của tăng huyết áp.....................................................................................................10

1.2.1. Một số yếu tố nguy cơ về hành vi lối sống.................................................................................11

1.2.2. Yếu tố thuộc về môi trường sống.............................................................................................................15

1.2.3. Hệ thống y tế..........................................................................................................................................................................17

1.2.4. Yếu tố sinh học...................................................................................................................................................................18

1.2.5. Một vài nét về người dân tộc Nùng.......................................................................................................19

1.3. Các giải pháp phòng chống tăng huyết áp........................................................................................21

1.3.1. Xu hướng chủ động dự phòng THA hiện nay........................................................................21

1.3.2. Một số giải pháp can thiệp cộng đồng phòng chống THA..................................23

1.4. Một số thông tin về địa điểm nghiên cứu ..........................................................................................34

1.4.1. Huyện Võ Nhai ...............................................................................................................................................................34

1.4.2. Huyện Đồng Hỷ ...............................................................................................................................................................35

1.4.3. Xã Tân Long, huyện Đồng Hỷ ...................................................................................................................35

vi

1.4.4. Xã Văn Hán, huyện Đồng Hỷ ......................................................................................................................36

Chương 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...........................38

2.1. Đối tượng, địa điểm và thời gian nghiên cứu...............................................................................38

2.1.1. Đối tượng nghiên cứu................................................................................................................................................38

2.1.2. Địa điểm nghiên cứu...................................................................................................................................................40

2.1.3. Thời gian nghiên cứu.................................................................................................................................................42

2.2. Phương pháp nghiên cứu...........................................................................................................................................42

2.2.1. Thiết kế nghiên cứu......................................................................................................................................................42

2.2.2. Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu định lượng...................................................................44

2.2.3. Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu định tính.........................................................................48

2.2.4. Một số giải pháp can thiệp.................................................................................................................................49

2.2.5. Các biến số và chỉ số nghiên cứu.............................................................................................................53

2.2.6. Một số tiêu chuẩn đánh giá sử dụng trong nghiên cứu..............................................59

2.2.7. Phương pháp thu thập số liệu........................................................................................................................ 61

2.2.8. Phương pháp xử lý số liệu..................................................................................................................................65

2.2.9. Phương pháp khống chế sai số.....................................................................................................................65

2.3. Vấn đề đạo đức trong nghiên cứu..................................................................................................................66

Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU..............................................................................................................67

3.1. Đặc điểm dịch tễ THA ở người Nùng trưởng thành (25-64 tuổi) tại các

điểm nghiên cứu ở tỉnh Thái Nguyên năm 2012..................................................................................67

3.1.1. Đặc điểm đối tượng nghiên cứu ...............................................................................................................67

3.1.2. Đặc điểm THA ở người Nùng trưởng thành ...........................................................................70

3.1.3. Kiến thức, thái độ , thực hành về phòng chống THA ở người Nùng

trưởng thành...............................................................................................................................................................................................73

3.2. Một số yếu tố nguy cơ THA ở người Nùng trưởng thành tại

Thái Nguyên.................................................................................................................................................................................................75

3.3. Hiệu quả một số giải pháp can thiệp cộng đồng....................................................................86

3.3.1 Kết quả thực hiện hoạt động can thiệp................................................................................................86

vii

3.3.2. Hiệu quả thay đổi kiến thức, thái độ, thực hành dự phòng THA ..............91

3.3.3. Hiệu quả thay đổi về phát hiện, quản lý điều trị THA ở TYT xã .............97

Chương 4. BÀN LUẬN..........................................................................................................................................................104

4.1. Đặc điểm dịch tễ THA ở người Nùng trưởng thành (25-64 tuổi) tại tỉnh

Thái Nguyên năm 2012............................................................................................................................................................104

4.2. Một số yếu tố nguy cơ THA ở người Nùng trưởng thành (25- 64 tuổi)

tại tỉnh Thái Nguyên....................................................................................................................................................................113

4.2.1. Một số yếu tố thuộc về đặc điểm cá nhân.................................................................................113

4.2.2. Một số yếu tố nguy cơ THA thuộc về đặc điểm gia đình...................................114

4.2.3. Yếu tố nguy cơ THA liên quan đến tiền sử gia đình.................................................115

4.2.4. Một số yếu tố nguy cơ THA thuộc về hành vi sức khỏe ....................................116

4.2.5. Phong tục, tập quán của người Nùng xã Văn Hán, huyện Đồng Hỷ,

tỉnh Thái Nguyên với các yếu tố liên quan đến THA...................................................121

4.3. Đánh giá hiệu quả một số giải pháp can thiệp phòng chống THA ở

người Nùng trưởng thành (25- 64 tuổi) tại xã Văn Hán, huyện Đồng Hỷ,

tỉnh Thái Nguyên..............................................................................................................................................................................127

4.3.1. Hiệu quả thay đổi kiến thức, thái độ, thực hành dự phòng THA........127

4.3.2. Hiệu quả thay đổi về phát hiện, quản lý điều trị THA ở TYT xã.......134

4.3.3. Bài học kinh nghiệm huy động cộng đồng trong phòng chống bệnh T

THA ở nguời Nùng khác với một số dân tộc khác........................................................138

4.4. Một số đóng góp và hạn chế của nghiên cứu...........................................................................141

KẾT LUẬN...............................................................................................................................................................................................144

KHUYẾN NGHỊ...............................................................................................................................................................................145

TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................................................................................146

PHỤ LỤC

viii

DANH MỤC BẢNG

Bảng 2.1. Cỡ mẫu và chọn mẫu hệ thống cho từng xã nghiên cứu................................45

Bảng 2.2. Phân loại THA theo WHO (2003) và Bộ Y tế (2010).......................................59

Bảng 3.1. Thông tin chung về đặc điểm cá nhân của đối tượng nghiên cứu..............67

Bảng 3.2. Thông tin chung về đặc điểm hộ gia đình của đối tượng nghiên cứu...............69

Bảng 3.3. Tỷ lệ và phân loại THA ở người Nùng trưởng thành.........................................70

Bảng 3.4. Tỷ lệ THA của người Nùng trưởng thành theo một số đặc

điểm cá nhân .................................................................................................................................................................71

Bảng 3.5. Tỷ lệ THA của người Nùng trưởng thành theo một số đặc

điểm hộ gia đình........................................................................................................................................................72

Bảng 3.6. Tỷ lệ THA theo BMI của người Nùng trưởng thành..........................................73

Bảng 3.7. Kiến thức, thái độ, thực hành phòng chống THA của người

Nùng trưởng thành ...............................................................................................................................................73

Bảng 3.8. Đặc điểm đối tượng nghiên cứu bệnh chứng .................................................................75

Bảng 3.9. Mối liên quan giữa trình độ học vấn và nghề nghiệp với THA...........75

Bảng 3.10. Mối liên quan giữa yếu tố gia đình với THA ...........................................................76

Bảng 3.11. Mối liên quan giữa kiến thức, thái độ, thực hành với THA ................77

Bảng 3.12. Mối liên quan thuộc về tiền sử gia đình người THA ....................................78

Bảng 3.13. Mối liên quan giữa thói quen ăn uống, sinh hoạt với THA...................79

Bảng 3.14. Mối liên quan giữa sở thích ăn uống của người THA...................................80

Bảng 3.15. Mối liên quan giữa sử dụng một số loại đồ uống với THA...................81

Bảng 3.16. Mối liên quan thuộc về thói quen luyện tập với THA .................................81

Bảng 3.17. Mối liên quan giữa tình trạng dinh dưỡng (BMI ) và THA...................82

Bảng 3.18. Liên quan một số yếu tố với THA qua phân tích hồi quy đa

biến...............................................................................................................................................................................................83

Bảng 3.19. Kết quả tập huấn cho các thành viên tham gia can thiệp...........................88

Bảng 3.20. Kết quả hoạt động truyền thông phòng chống THA của các

thành viên tham gia can thiệp cộng đồng..............................................................................89

ix

Bảng 3.21. Kết quả theo dõi, giám sát các hoạt động can thiệp cộng đồng.......90

Bảng 3.22. Sự thay đổi kiến thức của người Nùng ở xã can thiệp (xã Văn Hán) ......91

Bảng 3.23. Sự thay đổi kiến thức của người Nùng ở xã đối chứng (xã

Tân Long)...........................................................................................................................................................................91

Bảng 3.24. Hiệu quả can thiệp đối với kiến thức phòng chống THA của

người Nùng ở hai xã nghiên cứu..................................................................................................... 92

Bảng 3.25. Sự thay đổi tỷ lệ thái độ tốt của người Nùng ở xã can thiệp

(xã Văn Hán)..................................................................................................................................................................92

Bảng 3.26. Sự thay đổi tỷ lệ thái độ tốt của người Nùng ở xã đối chứng

(xã Tân Long)...............................................................................................................................................................93

Bảng 3.27. Hiệu quả can thiệp đối với thái độ phòng chống THA của

người Nùng ở hai xã nghiên cứu.......................................................................................................93

Bảng 3.28. Sự thay đổi thực hành về phòng chống THA ở xã can thiệp

(xã Văn Hán) ................................................................................................................................................................94

Bảng 3.29. Sự thay đổi thực hành về phòng chống THA ở xã đối chứng

(xã Tân Long)...............................................................................................................................................................95

Bảng 3.30. Hiệu quả can thiệp đối với thực hành dự phòng THA của

người Nùng ở hai xã nghiên cứu.......................................................................................................96

Bảng 3.31. Đánh giá chung hiệu quả can thiệp đối với thực hành dự

phòng THA của người Nùng ở hai xã nghiên cứu...................................................96

Bảng 3.32. Thay đổi các chỉ số phát hiện, quản lý điều trị THA ở xã can

thiệp (xã Văn Hán)................................................................................................................................................97

Bảng 3.33. Thay đổi các chỉ số phát hiện, quản lý điều trị THA ở xã đối chứng.........98

Bảng 3.34. Hiệu quả can thiệp đối với các chỉ số phát hiện, quản lý điều

trị THA của người Nùng ở hai xã nghiên cứu ..............................................................99

Bảng 3.35. Sự thay đổi mức độ THA trước và sau can thiệp tại xã Văn Hán....100

Bảng 3.36. Sự thay đổi mức độ THA tại xã đối chứng (xã Tân Long).................100

Bảng 3.37. Hiệu quả can thiệp đối với mức độ THA ở hai xã nghiên cứu .....101

x

DANH MỤC HÌNH, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ

Hình 2.1. Bản đồ hành chính huyện Võ Nhai tỉnh Thái Nguyên.......................................40

Hình 2.2. Bản đồ hành chính huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên.....................................41

Hình 2.3. Chọn nhóm bệnh bằng phần mềm Epi info 6.04........................................................47

Sơ đồ 2.1. Sơ đồ thiết kế nghiên cứu bệnh chứng ..................................................................................43

Sơ đồ 2.2. Sơ đồ nghiên cứu can thiệp so sánh trước sau và có đối chứng .........43

Sơ đồ 2.3. Sơ đồ quá trình nghiên cứu .....................................................................................................................44

Sơ đồ 2.4. Tổ chức phòng chống tăng huyết áp tại cộng đồng..............................................49

Biểu đồ 3.1. Phân loại tình trạng dinh dưỡng của người Nùng trưởng

thành theo BMI ..........................................................................................................................................................68

Biểu đồ 3.2. So sánh thực hành về phòng chống THA của người Nùng ở

hai xã nghiên cứu sau can thiệp .........................................................................................................95

xi

DANH MỤC HỘP

Hộp 3.1. Thực trạng THA ở các cộng đồng người Nùng..............................................................74

Hộp 3.2. Một số phong tục tập quán của người Nùng có liên quan đến

phòng chống THA...................................................................................................................................................84

Hộp 3.3. Một số yếu tố ảnh hưởng đến phòng chống tăng huyết áp cho

người Nùng........................................................................................................................................................................85

Hộp 3.4. Tính khả thi và bền vững của giải pháp can thiệp phòng chống

THA cho người Nùng ở xã Văn Hán......................................................................................102

1

ĐẶT VẤN ĐỀ

Tăng huyết áp là bệnh lý phổ biến trên thế giới cũng như ở Việt Nam.

Tăng huyết áp là mối đe dọa rất lớn đối với sức khoẻ của con người, là

nguyên nhân gây tàn phế và tử vong hàng đầu trong bệnh tim mạch [71]. Theo

Tổ chức Y tế thế giới, trên thế giới tỷ lệ mắc tăng huyết áp khoảng 10 - 15% dân

số và ước tính đến 2025 vào khoảng 29% [118], [119]. Tại Hoa Kỳ, hàng năm

chi phí cho phòng chống tăng huyết áp mất trên 259 tỷ đô la Mỹ [69]. Tỷ lệ

tăng huyết áp rất cao và có xu hướng gia tăng nhanh chóng không chỉ ở các

nước có nền kinh tế phát triển mà ở cả các nước đang phát triển [120]. Tăng

huyết áp gây nhiều biến chứng nguy hiểm như tai biến mạch máu não, suy

tim, suy mạch vành, suy thận... phải điều trị lâu dài, cần sử dụng thuốc và

phương tiện kỹ thuật đắt tiền. Chính vì thế, tăng huyết áp còn được gọi là “kẻ

thù số một” vì những hậu quả nặng nề mà nó gây ra. Tăng huyết áp cũng

được nói đến như là “kẻ giết người thầm lặng” vì phần lớn những người bị

tăng huyết áp không biết mình đã bị tăng huyết áp [67]. Người bị tăng huyết

áp không những ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của bản thân người mắc

bệnh, mà còn là gánh nặng cho gia đình và xã hội.

Ở Việt Nam, cùng với sự phát triển của công nghiệp hoá, đô thị hoá, tỷ

lệ bệnh lý tăng huyết áp cũng ngày một tăng cao [4], [11]. Nghiên cứu tại

cộng đồng của Viện Tim mạch Việt Nam cho thấy sự gia tăng của bệnh lý

tăng huyết áp ở người từ 25 tuổi trở lên trong cộng đồng tăng từ 11,7% năm

1992, lên 16,3% năm 2002 (ở 4 tỉnh phía Bắc) [3], [5] và 27,2% năm 2008 (cả

nước), cao ngang hàng với các nước trên thế giới [6]. Năm 2010, Lại Đức

Trường nghiên cứu tại tỉnh Thái Nguyên cho thấy tỷ lệ bệnh tăng huyết áp ở

người trưởng thành là 17,8% [57]. Nghiên cứu của Nguyễn Kim Kế ở thị xã

Hưng Yên năm 2013, tỷ lệ THA ở người cao tuổi là 28,2% [28]. Một nghiên

cứu mới đây cho thấy tỷ lệ tăng huyết áp ở người cao tuổi dân tộc thiểu số đã

lên đến 33,3% [24].

2

Tỷ lệ tăng huyết áp trong các nghiên cứu về dịch tễ học luôn vào khoảng

từ 20% đến 30% [6], [9], [79], [91], [112]. Dự báo trong những năm tới số

người mắc bệnh tăng huyết áp sẽ còn tăng. Có nhiều nguyên nhân, nguy cơ

dẫn đến sự gia tăng của bệnh tăng huyết áp như tuổi, hút thuốc, tập thể dục,

béo phì và yếu tố kinh tế - xã hội... Lối sống cũng là yếu tố ảnh hưởng đến

tăng huyết áp [40], [43], [95], [103]. Theo Tổ chức Y tế thế giới, khống chế

được những yếu tố nguy cơ có thể làm giảm được 80% tăng huyết áp [117].

Tập trung vào quản lý huyết áp tại cộng đồng bằng cách theo dõi đều, điều trị

đúng và đủ là những giải pháp phòng chống tăng huyết áp phù hợp ở cộng

đồng [67]. Vì vậy, song song với ban hành và thực hiện các chính sách về

kiểm soát yếu tố nguy cơ như tăng thuế thuốc lá, rượu bia, cấm hút thuốc nơi

công cộng, thực hiện vệ sinh an toàn thực phẩm…thì các sáng kiến xây dựng

các giải pháp phòng chống tăng huyết áp tại cộng đồng là vô cùng quan trọng

và cần thiết.

Trong thời gian gần đây, THA và chủng tộc là vấn đề sức khỏe ngày

càng được quan tâm. Tại Việt Nam, có rất ít nghiên cứu về THA trên một số

dân tộc thiểu số. Người Nùng là một trong 53 dân tộc ít người ở Việt Nam.

Với số lượng khoảng 980.000 người, chủ yếu sinh sống ở miền núi phía Bắc

[59]. Thái Nguyên cũng là nơi có nhiều người Nùng sinh sống [60]. Người

Nùng thường hay ở theo bản, làng, có những nét văn hóa riêng, có nhiều

phong tục, tập quán, trong đó còn có những phong tục, tập quán không tốt cho

sức khỏe ảnh hưởng đến tăng huyết áp [22], [23], [59]. Thường chúng ta vẫn

nghĩ bệnh THA là bệnh của xã hội phát triển, gặp tỷ lệ cao ở các vùng đô thị

hóa, nhưng một số nghiên cứu gần đây cho thấy tỷ lệ THA ở các vùng sâu,

vùng xã, vùng khó khăn ở các dân tộc thiểu số cũng gia tăng nhanh chóng với

tỷ lệ cũng tương đương không kém. Theo Hoàng Minh Nam, tỷ lệ tăng huyết

áp ở người cao tuổi dân tộc Nùng ở Thái Nguyên là 25,5% [39].