Chính sách an sinh xã hội và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI



NGUYỄN VĂN CHIỀU

CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI VÀ VAI TRÕ

CỦA NHÀ NƢỚC TRONG VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH

AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

Hà Nội – 2013

1

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI



NGUYỄN VĂN CHIỀU

CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI VÀ VAI TRÕ

CỦA NHÀ NƢỚC TRONG VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH

AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM

Chuyên ngành: Chủ nghĩa duy vật biện chứng

và Chủ nghĩa duy vật lịch sử

Mã số: 62. 22. 80.05

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Văn Đức

Hà Nội - 2013

2

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tài

liệu, số liệu trích dẫn trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ

ràng. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố

trong bất kỳ công trình nào.

Tác giả luận án

Nguyễn Văn Chiều

3

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU 1

Chƣơng 1. TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 5

1.1. Những công trình nghiên cứu về "chính sách an sinh xã hội" 5

1.2. Công trình nghiên cứu về "vai trò của nhà nước" 16

Chƣơng 2. CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI VÀ VAI TRÕ CỦA NHÀ

NƢỚC TRONG VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI:

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ

25

2.1. Một số vấn đề lý luận cơ bản về chính sách an sinh xã hội 25

2.2. Tính tất yếu, vai trò và yêu cầu đặt ra đối với nhà nước trong việc thực hiện

chính sách an sinh xã hội

38

2.3. Thực hiện chính sách an sinh xã hội ở một số nước trên thế giới và kinh

nghiệm đối với Việt Nam

49

Chƣơng 3. VAI TRÕ CỦA NHÀ NƢỚC TRONG VIỆC THỰC HIỆN

CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

66

3.1.Quá trình hình thành và nội dung chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam hiện

nay

66

3.2. Một số thành tựu thể hiện vai trò của Nhà nước trong việc thực hiện chính

sách an sinh xã hội ở Việt Nam hiện nay

77

3.3. Một số hạn chế của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách an sinh xã hội

ở Việt Nam hiện nay

93

Chƣơng 4. BỐI CẢNH, PHƢƠNG HƢỚNG VÀ NHỮNG GIẢI PHÁP CHỦ

YẾU NÂNG CAO VAI TRÕ CỦA NHÀ NƢỚC TRONG VIỆC THỰC

HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

107

4.1. Bối cảnh và phương hướng nâng cao vai trò của Nhà nước trong việc thực

hiện chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam hiện nay

107

4.2. Những giải pháp chủ yếu nâng cao vai trò của Nhà nước trong việc thực

hiện chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam hiện nay

116

KẾT LUẬN 143

CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ 146

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 147

PHỤ LỤC

4

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

ASXH: An sinh xã hội

BHTN: Bảo hiểm thất nghiệp

BHXH: Bảo hiểm xã hội

BHYT: Bảo hiểm y tế

KTTT: Kinh tế thị trường

KT - XH: Kinh tế - xã hội

NXB: Nhà xuất bản

TGXH: Trợ giúp xã hội

ƯĐXH: Ưu đãi xã hội

XHCN: Xã hội chủ nghĩa

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Quyền được hưởng ASXH là một trong những quyền cơ bản và là một đòi hỏi

chính đáng xuất phát từ nhu cầu phòng tránh rủi ro của con người. Tuyên ngôn

Nhân quyền của Liên hợp quốc ngày 10/12/1948 đã ghi nhận: Tất cả mọi người với

tư cách là thành viên của xã hội có quyền hưởng ASXH. Quyền đó đặt cơ sở trên sự

thoả mãn các quyền về kinh tế, xã hội và văn hoá cần thiết cho sự tự do phát triển

cá nhân. Để cụ thể hoá quyền được hưởng ASXH, tổ chức Lao động quốc tế đã

khẳng định "ASXH là sự bảo vệ mà xã hội cung cấp cho các thành viên của mình

thông qua một loạt các biện pháp công cộng, nhằm chống lại những khó khăn về

KT - XH do bị ngừng hoặc bị giảm thu nhập, gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn

lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già và chết; đồng thời, bảo đảm chăm sóc y

tế và trợ cấp cho các gia đình đông con” [24, tr.9-10].

Nhằm hiện thực hoá nhu cầu phòng tránh rủi ro, từ xa xưa con người đã có các

biện pháp như tiết kiệm (tích cốc phòng cơ, tích y phòng hàn) hoặc nhờ sự cưu

mang, đùm bọc của cộng đồng (lá lành đùm lá rách), v.v. Tuy nhiên, trong nền

KTTT, những biện pháp có tính truyền thống như trên đã không còn đủ sự an toàn

để giúp cho mỗi người có thể tự khắc phục hoặc vượt qua khó khăn khi gặp phải rủi

ro trong cuộc sống. Bổ sung vào đó là hệ thống "chính sách ASXH" được nhà nước

đảm bảo thực thi. Nhà nước thông qua chính sách ASXH để duy trì sự ổn định và

phát triển của xã hội. Trong mọi thời kỳ, đảm bảo ASXH luôn là đòi hỏi mang tính

tất yếu khách quan để nhà nước thực hiện cả chức năng giai cấp và chức năng xã

hội của mình.

Qua hơn 25 năm đổi mới Đất nước theo đường lối phát triển KTTT định

hướng XHCN, Việt Nam đã đạt được những thành tựu to lớn về KT - XH: Kinh tế

tăng trưởng nhanh, cơ cấu chuyển dịch theo hướng ngày càng hợp lý, thu nhập bình

quân đầu người ngày tăng, đời sống của người dân từng bước được nâng lên. Cùng

với những thành tựu đạt được về kinh tế, Nhà nước cũng đóng vai trò rất quan trọng

trong việc thực hiện chính sách ASXH cho người dân. Nhiều chính sách ASXH đã

được các cơ quan nhà nước nghiên cứu, ban hành và triển khai, qua đó đã góp phần

“thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và từng chính sách

2

phát triển” [43, tr.101]. Nhưng cũng do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách

quan khác nhau mà việc thực hiện chính sách ASXH của Nhà nước đang phải đối

mặt với nhiều khó khăn, thách thức: Tình trạng nghèo đói, bất bình đẳng trong thu

nhập ngày càng rõ rệt; quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế dẫn đến hàng triệu

người nông dân không còn đất sản xuất, buộc họ phải di chuyển từ nông thôn ra

thành thị để tìm việc làm, chấp nhận cuộc sống bấp bênh và nhiều rủi ro; dân số

ngày càng già hoá; cuộc khủng hoảng kinh tế diễn ra trên phạm vi toàn cầu đã

dẫn đến tình trạng thất nghiệp, đe doạ đến cuộc sống của nhiều người lao động,

nhất là lao động thu nhập thấp, lao động phổ thông, v.v. Hậu quả chiến tranh,

tình trạng thất nghiệp, bệnh tật, ốm đau và sự tác động của thiên tai, luôn là nguy

cơ đẩy hàng triệu người dân Việt Nam rơi vào cảnh nghèo đói. Nếu Nhà nước

không có chính sách ASXH hiệu quả thì đây sẽ là rào cản và mầm mống của

những bất ổn về chính trị, kinh tế và xã hội, ngăn trở quá trình xây dựng một xã

hội "dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh" [44, tr.24].

Với đặc trưng chung của một quốc gia đang phát triển, chính sách ASXH và

vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam vẫn cần

tiếp tục nhận thức và hoàn thiện. Vì vậy, việc lựa chọn đề tài “Chính sách an sinh

xã hội và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách an sinh xã hội ở

Việt Nam” làm luận án tiến sĩ Triết học, chuyên ngành Chủ nghĩa duy vật biện

chứng và Chủ nghĩa duy vật lịch sử sẽ có cả ý nghĩa về mặt lý luận và thực tiễn

sâu sắc.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án

2.1. Mục đích nghiên cứu

Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lý luận chung về chính sách ASXH và

vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH, kinh nghiệm quốc tế

và thực trạng Nhà nước thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam, luận án làm rõ

bối cảnh, phương hướng và những giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao vai trò của

Nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, luận án có các nhiệm vụ chính

như sau:

3

Thứ nhất, trình bày những vấn đề lý luận cơ bản và kinh nghiệm quốc tế trong

việc thực hiện chính sách ASXH và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính

sách ASXH.

Thứ hai, phân tích nội dung cơ bản của chính sách ASXH và vai trò của Nhà

nước trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay.

Thứ ba, đề xuất phương hướng và những giải pháp nâng cao vai trò của Nhà

nước trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay.

3. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu

3.1. Cơ sở lý luận

Luận án dựa trên hệ thống quan điểm của Chủ nghĩa Mác - Lênin và đường lối

của Đảng Cộng sản Việt Nam về phát triển con người, thực hiện chính sách ASXH

và vai trò của nhà nước trong thực hiện chính sách ASXH. Ngoài ra, luận án còn kế

thừa và phát triển những quan điểm lý luận của các nhà khoa học trong nước và thế

giới về những nội dung có liên quan.

3.2. Phương pháp nghiên cứu

Luận án sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu của triết học Mác￾Lênin và các phương pháp nghiên cứu cơ bản trong khoa học xã hội như: khái quát

hoá, trừu tượng hoá, kết hợp lịch sử - lôgic, phân tích - tổng hợp, quy nạp - diễn

dịch, hệ thống - cấu trúc, phân tích tài liệu, v.v. Ngoài ra, luận án còn sử dụng một

số phương pháp thu thập thông tin của xã hội học.

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là "chính sách ASXH và vai trò của nhà

nước trong việc thực hiện chính sách ASXH".

4.2. Phạm vi nghiên cứu

Luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu là những vấn đề lý luận chung về chính

sách ASXH, vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH và thực

tiễn của nó ở Việt Nam hiện nay. Những số liệu được sử dụng trong luận án được

giới hạn chủ yếu từ khi thực hiện đường lối Đổi mới Đất nước (1986) đến nay.

4

5. Cái mới của luận án

Với tư cách là một công trình nghiên cứu từ góc độ triết học về chính sách

ASXH và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH, luận án có

những điểm mới sau:

- Khái quát và hình thành hệ thống lý luận về chính sách ASXH và vai trò của

nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH.

- Cung cấp thông tin, phân tích và đánh giá khái quát về chính sách ASXH ở

Việt Nam và vai trò của Nhà nước trong thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam

hiện nay.

- Từ góc độ triết học, luận án đã đề xuất một số phương hướng và những giải

pháp chủ yếu nâng cao vai trò của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH

ở Việt Nam hiện nay.

6. Ý nghĩa của luận án

6.1. Ý nghĩa lý luận

Luận án góp phần làm sáng tỏ thêm những vấn đề lý luận về chính sách ASXH

và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH nói chung và ở Việt

Nam nói riêng.

6.2. Ý nghĩa thực tiễn

Luận án có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho hoạt động nghiên cứu,

giảng dạy. Những phương hướng và giải pháp được luận án đề xuất có thể gợi mở

cho các cơ quan quản lý có những điều chỉnh phù hợp để thực hiện chính sách

ASXH hiệu quả hơn, qua đó góp phần nâng cao vai trò của Nhà nước trong thực

hiện chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay.

7. Kết cấu của luận án

Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục,

nội dung của luận án gồm 4 chương, 10 tiết.

5

CHƢƠNG 1

TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU

Chính sách ASXH và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách

ASXH là những nội dung đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu và

được luận giải từ nhiều góc độ tiếp cận khác nhau. Vì thế, sự khái quát, đánh giá và

phân tích các công trình nghiên cứu có liên quan sẽ giúp cho luận án tránh được sự

trùng lặp về góc độ tiếp cận cũng như nội dung.

1.1. Những công trình nghiên cứu về "chính sách an sinh xã hội"

Trong các công trình nghiên cứu về chính sách ASXH, chúng ta có thể khái

quát thành một số nhóm vấn đề sau:

1.1.1. Nghiên cứu chính sách an sinh xã hội trong chính sách xã hội

Điểm chung của cách tiếp cận này là nhìn nhận chính sách ASXH như một

phần trong hệ thống chính sách xã hội của nhà nước. Chúng ta có thể kể đến một số

công trình có cách tiếp cận này như:

Tác giả Bùi Đình Thanh trong công trình “Những quan điểm lý luận, phương

pháp luận và phương pháp nghiên cứu chính sách xã hội” (Nxb Khoa học xã hội,

Hà Nội, 1993) đã phân tích một cách sâu sắc khái niệm "chính sách xã hội" và trình

bày những vấn đề lý luận chung về chính sách xã hội như: Quan điểm, phương pháp

luận nghiên cứu chính sách xã hội; tính nhân văn và tính cách mạng trong hoạch

định về chính sách xã hội và cơ chế quản lý xã hội; quan hệ giữa chính sách xã hội

và dân số, kinh tế cùng các tầng lớp xã hội như phụ nữ, thanh niên v.v...

Trong công trình “Một số vấn đề về chính sách xã hội ở nước ta hiện nay”

(Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993) tác giả Hoàng Chí Bảo đã đề cập đến các

vấn đề: Lý luận chung về chính sách xã hội; cấu trúc chính sách xã hội, quan hệ

của chính sách xã hội với các chính sách khác; quan hệ của chính sách xã hội với

các tầng lớp, giai cấp xã hội; đổi mới chính sách xã hội trong tình hình hiện nay,

v.v.

Tác giả Đỗ Minh Cương và Mạc Văn Tiến trong công trình “Góp phần đổi

mới và hoàn thiện chính sách bảo đảm xã hội ở nước ta hiện nay” (Nxb Chính trị

quốc gia, Hà Nội, 1996) đã làm rõ một số nội dung của chính sách ASXH qua việc

6

phân tích: Cơ sở lý luận của bảo đảm xã hội; nhũng quy định của công ước quốc tế

về bảo đảm xã hội và kinh nghiệm của một số quốc gia trong việc thực hiện chính

sách bảo đảm xã hội; lịch sử hình thành chính sách bảo đảm xã hội ở Việt Nam;

vấn đề đổi mới chính sách bảo đảm xã hội nói chung và chính sách ASXH nói riêng

trên các lĩnh vực như BHXH, cứu trợ xã hội, ƯĐXH. Mặc dù vẫn chưa phân định rõ

ràng giữa bảo đảm xã hội với ASXH song có thể nói, công trình đó đã đưa ra nhiều

luận cứ quan trọng cho việc đổi mới và hoàn thiện chính sách ASXH nói riêng và

chính sách xã hội nói chung ở Việt Nam trong giai đoạn vừa qua.

Tác giả Lê Đăng Doanh và Nguyễn Minh Tú trong công trình “Khung chính

sách xã hội trong quá trình chuyển đổi sang KTTT (Kinh nghiệm quốc tế và thực

tiễn Việt Nam)” (Nxb Thống kê, Hà Nội, 1999) đã khẳng định: Những thành quả xã

hội đã đạt được trong thời kỳ kế hoạch hoá tập trung là cơ sở tốt giúp Việt Nam

chuyển tiếp sang nền KTTT. Tuy nhiên, để giữ gìn và phát huy được thành tựu đó,

tạo sự phát triển bền vững của xã hội, các tác giả cho rằng Nhà nước cần phải hình

thành khung chính sách xã hội phù hợp, đặc biệt là hệ thống chính sách bảo hiểm –

một trụ cột của hệ thống chính sách ASXH hiện đại.

Trong công trình “Quản lý sự phát triển xã hội trên nguyên tắc tiến bộ và

công bằng” (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001), tác giả Phạm Xuân Nam cho

rằng, nói đến thực hiện chính sách xã hội và quản lý sự phát triển xã hội là nói đến

vai trò, chức năng của nhà nước thông qua hệ thống pháp luật, chính sách, kế hoạch,

chương trình, dự án và các công cụ khác để định hướng và điều chỉnh xã hội theo

những mục tiêu mà chủ thể quản lý xã hội mong muốn hướng tới. Trong từng giai

đoạn khác nhau, tuỳ từng đối tượng xã hội cụ thể mà nhà nước đề ra và thực hiện

chính sách xã hội tương ứng, phù hợp. Vì thế, việc đổi mới, điều chỉnh chính sách

xã hội, trong đó có các trụ cột như chính sách BHXH, ƯĐXH là việc làm cần thiết,

phù hợp với quy luật khách quan. Tuy nhiên, việc điều chỉnh chính sách phải trên

cơ sở đảm bảo sự công bằng và tiến bộ xã hội, phải tạo ra sự bền vững và an toàn

cho xã hội trong một giai đoạn phát triển.

Từ góc độ triết học, công trình “Tiến bộ xã hội: Một số vấn đề lý luận cấp

bách” (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2000) do tác giả Nguyễn Trọng Chuẩn chủ

biên đã chỉ ra một số vấn đề có liên quan đến chính sách xã hội nói chung như: Quy

7

luật vận động, phát triển và tiến bộ mang tính khách quan của xã hội; những quan

niệm tiến bộ xã hội trước Mác và quan điểm của C.Mác, Ph.Ăngghen, V.I.Lênin, Hồ

Chí Minh về tiến bộ xã hội; một số quan điểm hiện đại về tiến bộ xã hội; những vấn

đề đạo đức và văn hoá của tiến bộ xã hội, v.v. Những lý luận cơ bản về tiến bộ xã

hội đã được công trình làm sáng tỏ sẽ góp phần định hướng cho đề tài trong việc

xây dựng giải pháp nâng cao vai trò của nhà nước trong đảm bảo ASXH, qua đó

góp phần thúc đẩy tiến bộ xã hội ở Việt Nam hiện nay.

Từ góc nhìn hiện đại hoá xã hội, tác giả Lương Việt Hải trong cuốn "Hiện đại

hoá xã hội: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn" (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội,

2001) đã có cách nhìn mới về ASXH. Theo đó, thực chất hiện đại hoá xã hội là "sự

phát triển xã hội, sự giàu mạnh và thịnh vượng của quốc gia, là con người được

thoả mãn đầy đủ các nhu cầu cả vật chất lẫn tinh thần" [59, tr.35]. Xét từ góc độ

nào đó, đảm bảo ASXH vừa là tiêu chuẩn, vừa có chung mục tiêu với hiện đại hoá

xã hội. Trong quá trình ấy, nhà nước đóng một vai trò hết sức quan trọng.

Cũng từ góc độ triết học, cuốn sách "Công bằng xã hội, trách nhiệm và đoàn

kết xã hội" (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2008), của tập thể tác giả do Phạm Văn

Đức, Đặng Hữu Toàn, Trần Văn Đoàn và Ulrich Dornberg (chủ biên) là công trình

gồm tập hợp một số bài viết về những vấn đề lý luận và thực tiễn thực hiện công

bằng xã hội, trách nhiệm xã hội và đoàn kết xã hội trong sự nghiệp đổi mới ở Việt

Nam. Trong bài "Công bằng xã hội, trách nhiệm xã hội và đoàn kết xã hội trong sự

nghiệp đổi mới ở Việt Nam" tác giả Trần Đức Cường khẳng định: "Trong việc

hoạch định các chính sách phát triển KT - XH, quốc gia nào, bằng cách này hay

cách khác cũng phải xem xét và tính toán đến các vấn đề về công bằng xã hội, trách

nhiệm xã hội và đoàn kết xã hội. Nếu một quốc gia chỉ chú trọng đến tăng trưởng

kinh tế ..nhưng không quan tâm đến sự công bằng giữa các tầng lớp, các giai cấp,

các nhóm dân cư, thì sự phát triển của quốc gia đó không bền vững" [49, tr.21].

Mặc dù không trực tiếp đề cập đến những nội dung căn bản của chính sách ASXH,

song từ cách tiếp cận đã cho thấy, đảm bảo ASXH vừa là giải pháp, vừa là mục tiêu

góp phần thúc đẩy công bằng, trách nhiệm và đoàn kết xã hội ở nước ta hiện nay.

Nhìn nhận vấn đề đảm bảo ASXH là một vấn đề dân sinh quan trọng và chủ

yếu, trong cuốn sách "Vấn đề dân sinh và xã hội hài hoà" (Nxb Khoa học xã hội,

8

Hà Nội, 2010), do tác giả Phạm Văn Đức chủ biên đã nêu bật quan niệm dân sinh

trong tư tưởng của Tôn Trung Sơn và Hồ Chí Minh. Đồng thời, tác giả đã khái quát

thực tiễn vấn đề dân sinh trong quá trình xây dựng xã hội hài hoà của Trung Quốc

và chiến lược phát triển bền vững của Việt Nam. Trong bài "Vấn đề dân sinh trong

chủ trương xây dựng xã hội hài hoà của Trung Quốc và chiến lược phát triển bền

vững của Việt Nam" tác giả Phạm Văn Đức nhấn mạnh "vấn đề dân sinh và phát

triển bền vững, hài hoà có mối quan hệ biện chứng, việc giải quyết tốt vấn đề dân

sinh là cơ sở cho sự phát triển hài hoà, bền vững và ngược lại, phát triển hài hoà,

bền vững là tiền đề quan trọng cho việc giải quyết vấn đề dân sinh" [51, tr.11].

Có thể nói, điểm chung của các công trình này là tập trung phân tích chính

sách xã hội và coi chính sách ASXH là một phần của hệ thống đó.

1.1.2. Nghiên cứu về pháp luật an sinh xã hội

Cách tiếp cận này cho rằng, để thực hiện chính sách ASXH, nhà nước cần

phải thể chế hoá và hình thành hệ thống pháp luật về ASXH. Nghĩa là cần hình

thành các quy định mang tính bắt buộc, có hiệu lực pháp lý nhằm xác định quyền và

nghĩa vụ của các chủ thể khác nhau trong xã hội để thực hiện mục tiêu, nội dung

của chính sách ASXH. Điển hình cho cách tiếp cận này là giáo trình “Luật ASXH”

của Đại học Luật Hà Nội (Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2005). Công trình này đã

trình bày một cách toàn diện các vấn đề cơ bản như: Luật ASXH trong hệ thống

pháp luật Việt Nam; Quan hệ pháp luật ASXH và tranh chấp ASXH. Ngoài ra, từ

góc nhìn luật học, cuốn sách còn đề cập khá chi tiết đến các quy định của pháp luật

Việt Nam về các BHXH, ƯĐXH, cứu trợ xã hội.

Bên cạnh việc phân tích các khái niệm, nguyên tắc, vai trò của ASXH và pháp

luật ASXH của một số nước như Đức, Hoa Kỳ, Nga, cuốn sách "Pháp luật ASXH:

Kinh nghiệm của một số nước đối với Việt Nam" (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,

2011), các tác giả Trần Hoàng Hải và Lê Thị Thuý Hương đã khái quát tương đối

đầy đủ hệ thống pháp luật ASXH của Việt Nam. Qua những phân tích, đánh giá về

hệ thống pháp luật ASXH của Việt Nam hiện nay, các tác giả cho rằng để hoàn

thiện pháp luật ASXH của Việt Nam trong tình hình mới cần phải xúc tiến xây dựng

Bộ luật ASXH và cải cách các Luật BHXH và Luật BHYT.

9

Trong luận án tiến sĩ luật học “Cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc xây dựng và

hoàn thiện pháp luật về ASXH ở Việt Nam”, tác giả Nguyễn Hiền Phương cho rằng,

cấu trúc pháp luật về ASXH gồm 4 bộ phận cơ bản: Pháp luật về BHXH; pháp luật

về BHYT; pháp luật về TGXH; pháp luật về ƯĐXH. Các chế độ này được Nhà nước

vừa quy định cụ thể, độc lập và vừa bổ trợ cho nhau nhằm điều chỉnh các hoạt động

đảm bảo ASXH trên phạm vi cả nước. Trong giai đoạn tới, để thích ứng với nền

KTTT và hội nhập quốc tế thì việc hoàn thiện pháp luật về ASXH của nước ta là

một nhiệm vụ cấp bách.

Tại Hội thảo “Chính sách, pháp luật về ASXH ở Việt Nam hiện nay” do Viện

Nhà nước và Pháp luật thuộc Viện Khoa học Xã hội Việt Nam phối hợp với Viện

KAS (Cộng hoà Liên bang Đức) tổ chức (ngày 19 -20/4/2010), các nhà khoa học

đều khẳng định, trong nền KTTT nhà nước có vai trò quan trọng trong đảm bảo

ASXH. Vì thế, để nâng cao vai trò của mình, Nhà nước phải xây dựng và hoàn thiện

pháp luật về ASXH, nâng cao hiệu lực quản lý, đảm bảo tính minh bạch, công bằng

trong quá trình thực hiện chính sách.

Ngoài các công trình nghiên cứu có tính khái quát như trên thì còn có một số

bài viết có tính chất trao đổi đã được đăng trên các tạp chí trong nước như: bài

“Những nguyên tắc cơ bản của pháp luật ASXH” của Lưu Bình Nhưỡng (tạp chí

Luật học, số 5/2004); bài “Hoàn thiện pháp luật về ASXH ở Việt Nam” của Nguyễn

Xuân Nga (tạp chí BHXH, số 8/2007); bài "Luật ASXH trong hệ thống pháp luật

Việt Nam" của tác giả Phạm Công Trứ (Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 1/2004);

bài "Một số vấn đề cơ bản về quyền hưởng ASXH" của tác giả Phạm Trọng Nghĩa

(tạp chí BHXH, số 8/2005), v.v.

Có thể khẳng định rằng, tiếp cận chính sách ASXH dưới góc độ thể chế hoá

pháp luật ASXH là một trong những cách tiếp cận phổ biến hiện nay. Tuy nhiên,

các công trình này do nhấn mạnh đến khía cạnh pháp lý (chế tài bắt buộc, quyền và

nghĩa vụ) về ASXH nên chưa đề cập trực tiếp đến các phương diện khác của chính

sách ASXH. Nhiều vấn đề khác như khái niệm, vai trò, nội dung của chính sách

ASXH chưa được làm rõ và cần phải tìm hiểu thêm.

10

1.1.3. Nghiên cứu chính sách an sinh xã hội với tư cách là một nội dung độc lập

Trước hết, có thể xem cuốn sách "Xây dựng và hoàn thiện hệ thống chính sách

ASXH ở Việt Nam hiện nay" (Nxb Chính trị quốc gia, 2009) do tác giả Mai Ngọc

Cường làm chủ biên trong khuôn khổ đề tài "Cơ sở khoa học của việc xây dựng,

hoàn thiện hệ thống chính sách ASXH ở nước ta giai đoạn 2006 – 2015" là công

trình nghiên cứu có hệ thống về chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay. Công trình

này đã khái quát, phân tích và đánh giá thực trạng chính sách ASXH ở Việt Nam

trong những năm gần đây và đề xuất nhiều giải pháp nhằm hoàn thiện hệ thống

chính sách ASXH, tiến tới xây dựng mô hình ASXH phù hợp với điều kiện KTTT

định hướng XHCN, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước.

Cuốn "ASXH ở Việt Nam hướng tới 2020" (Nxb Chính trị quốc gia, 2012) do

tác giả Vũ Văn Phúc chủ biên là tập hợp các bài viết trình bày về:1) Những vấn đề

lý luận chung và kinh nghiệm thế giới về ASXH; 2) Những vấn đề về thực tiễn

ASXH ở nước ta. Trong bài "ASXH ở nước ta: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn"

tác giả Vũ Văn Phúc nhấn mạnh "bảo đảm ASXH trở thành vấn đề trung tâm trong

chiến lược phát triển đất nước, bởi việc chăm lo, không ngừng nâng cao đời sống

vật chất và tinh thần của nhân dân là mục tiêu cao nhất của sự nghiệp xây dựng

XHCN ở Việt Nam" [91, tr.13-14]. Để thực hiện mục tiêu đó, một số tác giả cho

rằng Nhà nước cần phải thực hiện nhiều giải pháp khác nhau như: Tiếp tục quán

triệt sâu sắc và vận dụng tốt hơn quan điểm kết hợp hài hoà giữa thúc đẩy tăng

trưởng kinh tế, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội với bảo đảm ASXH ngay

trong từng bước và từng chính sách phát triển [91, tr.142]; xây dựng và hoàn thiện

pháp luật về ASXH một cách đồng bộ, đồng thời quyết liệt đưa các văn bản vào

cuộc sống [91, tr.28]; phát triển mạnh và đa dạng hoá hệ thống BHXH, BHYT, tiến

tới BHYT toàn dân [91, tr.92]; tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, phát huy vai trò

của hệ thống chính trị [91, tr.230], v.v. Có thể nói, mỗi bài viết dù có cách tiếp cận

khác nhau nhưng đều có chung mục đích là đưa ra giải pháp nhằm không ngừng

nâng cao đời sống vật chất cũng như tinh thần của nhân dân, bảo đảm cho sự phát

triển bền vững của đất nước trong giai đoạn hiện nay.

Từ góc độ của một giáo trình giảng dạy cho bậc đại học, cuốn "Giáo trình

ASXH" của tác giả Nguyễn Văn Định và giáo trình "Nhập môn ASXH" của tác giả