Bản sắc Văn hóa Dao trong thơ Bàn Tài Đoàn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.v 1

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

BÀN THỊ QUỲNH GIAO

BẢN SẮC VĂN HOÁ DAO TRONG THƠ

BÀN TÀI ĐOÀN

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60. 22. 34

LUẬN VĂN THỰC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Trần Thị Việt Trung

Th¸i Nguyªn, n¨m 2010

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.v 2

MỤC LỤC

Trang

Phần 1: MỞ ĐẦU 1

1. Lý do chọn đề tài 1

2. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3

3. Lịch sử vấn đề 4

4. Phương pháp nghiên cứu 7

5. Những đóng góp của luận văn 8

6. Cấu trúc của luận văn 8

Phần 2: NỘI DUNG 9

Chƣơng 1: Vài nét về bản sắc văn hoá dân tộc Dao và nhà thơ Bàn

Tài Đoàn

9

1.1. Về khái niệm bản sắc văn hoá và bản sắc văn hoá trong thơ 9

1.2. Vµi nÐt vÒ nhµ th¬ Dao - Bµn Tµi §oµn 24

Chƣơng 2: Thơ Bàn Tài Đoàn - Tiếng nói tâm hồn đích thực của

ngƣời Dao

29

2.1. Hình ảnh thiên nhiên, cuộc sống, con người miền núi trong thơ Bàn

Tài Đoàn

29

2.2. Những phong tục tập quán của người Dao - Niềm tự hào và nỗi lòng

đau đáu trong thơ Bàn Tài Đoàn

49

Chƣơng 3: Một nghệ thuật thơ đậm bản sắc Dao 69

3.1. Một ngôn ngữ thơ đậm chất Dao 69

3.2. Vận dụng lối thơ cổ phong một cách phù hợp và sáng tạo 79

3.3. Thế giới hình tượng thơ độc đáo 86

Phần 3: Kết luận 98

Phần 4: Tài liệu tham khảo 101

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.v 3

PHẦN I: MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Như chúng ta đã biết, hiện nay vấn đề nghiên cứu văn học các dân tộc

thiểu số Việt Nam là một vấn đề mang tính cấp thiết và có tính thời sự. Bởi

vì, nếu chúng ta thực hiện tốt được vấn đề này cũng có nghĩa là chúng ta đã

từng bước khắc phục được sự bất bình đẳng trong việc nghiên cứu văn học

của các dân tộc thiểu số so với văn học đa số (văn học của người Kinh)

trong giai đoạn hiện nay.

Khi nghiên cứu văn học của các dân tộc thiểu số Việt Nam chúng ta

không thể không nghiên cứu những tác giả tiêu biểu đã có nhiều đóng góp

lớn cho sự hình thành và phát triển của nền văn học các dân tộc thiểu số nói

riêng và nền văn học Việt Nam nói chung. Khi nói đến nền văn học của các

dân tộc thiểu số Việt Nam ở phía Bắc, chúng ta không thể bỏ qua những tên

tuổi của một số nhà văn, nhà thơ lớn, là niềm tự hào của đồng bào các dân

tộc thiểu số như các nhà văn, nhà thơ: Nông Quốc Chấn, Nông Minh Châu,

Bàn Tài Đoàn, Vương Trung, Lò Ngân Sủn, Dương Thuấn, Mai Liễu, Y

Phương . . . Họ đã có những đóng góp đáng kể cho sự vận động, phát triển

nền văn học của các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại; họ đã đưa tiếng nói

tâm hồn của người dân tộc miền núi đến với đồng bào các dân tộc khác trên

khắp mọi miền của đất nước Việt Nam.

Bàn Tài Đoàn là một trong những nhà thơ lớn của đồng bào các dân

tộc miền núi phía Bắc nói chung và là một nhà thơ tiêu biểu, xuất sắc của

dân tộc Dao nói riêng. Ông là người có công lớn trong việc đặt nền móng

cho thơ ca dân tộc Dao phát triển, đồng thời ông cũng là một nhà thơ dân

tộc thiểu số rất tiêu biểu, có nhiều đóng góp quan trọng cho sự phát triển

của thơ ca các dân tộc thiểu số Việt Nam trong quá trình vận động và phát

triển. Chính vì vậy, mà đã có khá nhiều người quan tâm đọc và nghiên cứu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.v 4

về thơ ca của ông. Ngày 10/12/2004 Hội văn học nghệ thuật tỉnh Cao Bằng

đã mở một cuộc hội thảo về Nhà thơ Bàn Tài Đoàn cuộc đời và thơ văn.

Hội thảo đã thu hút được rất nhiều những nhà nghiên cứu văn học, cũng đã

có rất nhiều bản tham luận đánh giá rất cao về cuộc đời và sự nghiệp thơ

văn của Bàn Tài Đoàn. Đã có một số bài viết, nghiên cứu tìm hiểu những

thành tựu, đóng góp trong sáng tác của ông. Tuy nhiên cho đến nay, chúng

tôi thấy vẫn chưa có một công trình nào nghiên cứu chuyên sâu, đầy đủ và

có tính hệ thống, toàn diện về vấn đề Bản sắc dân tộc Dao trong các sáng

tác thơ của ông. Và đây - theo chúng tôi - là một nét đặc trưng nhất trong

thơ Bàn Tài Đoàn. Nét đặc trưng đó là nét phân biệt Bàn Tài Đoàn với các

nhà thơ dân tộc thiểu số khác, và cũng chính là sự đóng góp đáng trân trọng

nhất của nhà thơ Dao này đối với thơ ca các dân tộc thiểu số nói riêng, với

nền thơ ca Việt Nam hiện đại nói chung. Do vậy, việc nghiên cứu và chỉ ra

được những nét của bản sắc văn hoá Dao trong sáng tác của ông, cũng như

việc khẳng định những đóng góp đáng kể của ông đối với sự phát triển của

thơ ca dân tộc thiểu số nói riêng và nền thơ ca Việt Nam hiện đại - là một

việc làm rất cần thiết và có ý nghĩa thực tiễn.

Là một người con của dân tộc Dao, chúng tôi muốn được thể hiện tình

cảm, yêu quí, kính trọng của mình đối với nhà thơ Dao tiêu biểu nhất của

dân tộc mình. Và đồng thời, chúng tôi cũng muốn góp tiếng nói của mình

vào việc khẳng định tài năng, cũng như những đóng góp quan trọng của nhà

thơ Dao này trong đời sống thơ ca các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại.

Và nếu đề tài được triển khai thành công thì đây sẽ là một tài liệu tham

khảo phục vụ cho việc giảng dạy văn học địa phương của tỉnh Cao Bằng

nói riêng và giảng dạy về văn học miền núi nói chung trong các nhà trường

phổ thông trung học và trung học cơ sở khu vực miền núi phía Bắc Việt

Nam hiện nay.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.v 5

Chính vì các lý do trên, cộng với lòng kính yêu đối với nhà thơ Bàn

Tài Đoàn chúng tôi đã lựa chọn vấn đề Bản sắc văn hoá Dao trong thơ

Bàn Tài Đoàn làm đề tài luận văn của mình.

2 . Mục đích, đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu

2.1. Mục đích

Thực hiện đề tài này chúng tôi nhằm mục đích:

- Tìm hiểu và chỉ ra những đặc sắc về nội dung cũng như nghệ thuật

của thơ Bàn Tài Đoàn, qua đó khẳng định bản sắc văn hoá Dao thấm đượm

trong từng sáng tác của nhà thơ dân tộc Dao tiêu biểu này.

- Khẳng định những đóng góp quan trọng của nhà thơ Bàn Tài Đoàn

đối với thơ ca dân tộc Dao nói riêng, thơ ca dân tộc thiểu số nói chung

trong suốt nửa thế kỷ qua.

- Đây sẽ là một tài liệu quan trọng để phục vụ cho việc giảng dạy văn

học địa phương trong các trường phổ thông ở tỉnh Cao Bằng nói riêng và

khu vực miền núi phía Bắc nói chung.

2.2. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu

2.2.1. Đối tƣợng nghiên cứu

- Là toàn bộ sáng tác thơ ca của Bàn Tài Đoàn (nguyên bản tiếng Dao

và bản dịch tiếng Kinh)

2.2.2. Phạm vi nghiên cứu

Để phục vụ cho việc thực hiện đề tài chúng tôi sẽ tiến hành đọc và

tham khảo các tài liệu sau đây:

- Toàn bộ các sáng tác thơ của nhà thơ Bàn Tài Đoàn

- Những bài viết, bài nghiên cứu về thơ Bàn Tài Đoàn và các nhà thơ

Dao, các nhà thơ dân tộc thiểu số khác để có sự so sánh đối chiếu và chỉ ra

những đặc điểm làm nên cái riêng trong thơ ông.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.v 6

- Một số tài liệu về lý luận, lý thuyết để phục vụ cho phần cơ sở lý

luận của luận văn.

3. Lịch sử vấn đề

Bàn Tài Đoàn là một nhà thơ dân tộc thiểu số lớn, được bạn đọc trên

cả nước biết đến. Cả cuộc đời ông gắn bó với sự nghiệp thơ ca các dân tộc

thiểu số Việt Nam hiện đại. Trong quá trình sáng tác ông đã xuất bản được

13 tập thơ, 3 cuốn văn xuôi, trong đó có một số bài thơ nổi tiếng đã được

đưa vào sách giáo khoa trung học phổ thông và đại học. Ông là một trong

những số ít các nhà thơ Dao đã kiên trì, thuỷ chung với công việc làm thơ

phục vụ cho chính đồng bào dân tộc mình. Cho đến khi qua đời ông vẫn là

một nhà thơ gắn bó máu thịt với đồng bào Dao, bởi thơ ông vẫn là những

lời cho các bài hát mà người Dao yêu thích dùng để hát Páo dung trong các

dịp hội hè lễ tết của dân tộc mình.

Được như vậy bởi thơ của ông luôn mang đậm bản sắc văn hoá dân

tộc Dao, nó là tiếng nói tâm hồn, tình cảm, là cách cảm, cách nghĩ, cách

nói, cách diễn đạt của người Dao. Chúng ta có thể thấy chất Dao luôn thấm

đượm trong các lời thơ, bài thơ, các tập thơ của ông.

Chính vì vây, đã có nhiều người quan tâm đến việc nghiên cứu thơ

ông như quan tâm đến một hiện tượng thơ ca dân tộc thiểu số đặc sắc. Đã

có một cuộc hội thảo tại chính quê hương Cao Bằng của ông, thảo luận về

những sáng tác của ông. Bên cạnh đó cũng có một số bài nghiên cứu về một

số vấn đề trong thơ ông, nhưng mới ở dạng những bài báo nhỏ lẻ hoặc

những nhận xét, đánh giá ngắn gọn về nội dung hoặc nghệ thuật trong thơ

ông, cụ thể như trong một số bài tham luận tại hội thảo.

Trong bài Bàn Tài Đoàn - Một kiểu thi sĩ của nền văn học mới tác giả

Vũ Văn Sỹ, đã có nhận xét: “ Là nghệ sĩ trong đại gia đình các dân tộc

cách nghĩ, cách làm của Bàn Tài Đoàn không chỉ bó hẹp trong gia đình,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.v 7

dòng họ, một vùng hay một nhóm dân tộc . . . Có thể gọi Bàn Tài Đoàn là

một ca sĩ ngôn từ trữ tình của dân tộc Dao” [11,tr.871- 872].

Hay trong bài Thơ Bàn Tài Đoàn - Lời người Dao, đời người Dao

PGS – TS Vũ Tuấn Anh lại cho rằng: “ Bàn Tài Đoàn đã chiếm được sự

thích thú của không ít người, có lẽ trước hết ông đã đem vào trong thơ cách

nói mộc mạc, chân thật, đôi khi ngộ nghĩnh mà thú vị của đồng bào dân tộc

ông - một cách nghĩ, cách nói còn rất mới mẻ với thơ ca thời ấy. Người ta

thích lối kể chuyện đậm đà kỹ lưỡng và chân thực của ông và cả những

hình tượng thơ mà ông sử dụng một cách tự nhiên và độc đáo” [11,tr.799].

Tác giả Bàn Minh Đoàn khi viết bài Đọc và biên tập thơ Bó đuốc sáng

cũng đã đưa ra nhận xét về thơ của Bàn Tài Đoàn “ Đọc thơ của Bàn Tài

Đoàn, càng đọc càng thấy tình cảm nhiệt huyết, trong sáng với Cách mạng,

với nhân dân với đồng bào dân tộc nói chung, đồng bào dân tộc Dao nói

riêng. Thơ ông dung dị mộc mạc, đằm thắm, cảnh sắc thiên nhiên như ùa

tràn, chất chứa” [11,tr.849].

Tiến sĩ Hà Công Tài khi tham gia hội thảo cũng đã đưa ra nhận định

khá chính xác và tinh tế về thơ Bàn Tài Đoàn trong bài tham luận Truyền

thống và sáng tạo trong thơ Bàn Tài Đoàn ông viết: “ Bàn Tài Đoàn đã học

ở dân ca Dao lối ví von, so sánh. Dân ca của dân tộc Dao rất hay ví von và

giàu hình ảnh. những hình ảnh thiên nhiên như mặt trời, mặt trăng, sao,

mây, cây, cối, sông suối, thuyền bè, chim, hoa, măng…Trong thi ca của các

dân tộc, chúng ta hay bắt gặp hình ảnh cây cỏ, hoa lá, chim muông. Nhưng

trong thơ Bàn Tài Đoàn, những hình ảnh quen thuộc ấy vẫn có một nét

riêng. Những hình ảnh do ông sáng tạo ra như mang theo hơi thở và nét

tâm hồn của dân ca Dao” [11,tr.878].

Ngoài ra, chúng tôi còn khảo sát thấy một số bài viết trực tiếp hoặc

trong các công trình nghiên cứu về thơ ca dân tộc Miền núi – có đề cập một

cách gián tiếp về thơ Bàn Tài Đoàn. Ví dụ như, bài của tác giả Hồng Diệu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.v 8

in trong cuốn Nhà thơ Việt Nam hiện đại cũng đã đưa ra một nhận xét mang

tính khái quát về thơ Bàn Tài Đoàn: “thơ Bàn Tài Đoàn thường mộc mạc,

chất phác; chữ nghĩa, vần điệu có những khi trúc trắc, khó nhớ, khó thuộc.

Thơ Bàn Tài Đoàn còn mang tính bản năng; nó cũng gần gũi với thiên

nhiên, chim muông, cây cỏ; nó lại gắn chặt với lối nghĩ và cách nói của

đồng bào dân tộc ít người” [23,tr.336].

Hoặc một số bài viết phác thảo chân dung nhà thơ ở dạng khái quát

như bài: Tác phẩm lớn “cuộc đời” và sự nghiệp sáng tạo thơ văn của nhà

thơ – nhà văn Bàn Tài Đoàn TS Hoàng Văn An đã nhận định “cuộc đời của

cụ là một tác phẩm lớn” [11,tr.791].

Nhà giáo Lâm Tiến – nhà nghiên cứu văn học trong bài Cảm hứng lớn

trong thơ Bàn Tài Đoàn viết: “Thực thà, thẳng thắn, trung thực, giản dị,

mộc mạc, trong sáng, đó là phẩm chất vốn có của Bàn Tài Đoàn”

[11,tr,894].

Trong đó, đã có một số bài viết cũng đã bàn về vấn đề bản sắc văn hoá

Dao trong thơ của ông như bài: Thơ Bàn Tài Đoàn với tôi của tác giả Hữu

Tiến với những lời nhận xét ngắn gọn nhưng chính xác về bản sắc văn hoá

Dao trong thơ Bàn Tài Đoàn đó là: “ cái găm vào trí nhớ người đọc, cái lối

diễn đạt lạ tai đó chính là: “ Chất Dao, chất thô mộc” trong thơ Bàn Tài

Đoàn. Nhờ bám vào lối nói dân tộc Dao mà mà Bàn Tài Đoàn đã thiết lập

được một hệ thống ngôn ngữ riêng độc đáo, nó riêng và độc đáo tới mức nếu

ai cố tình bắt trước đều trở nên “lố bịch”. Từ những bài thơ đầu tiên và cả

sau này chất Dao luôn luôn lấp lánh trong thơ ông” [11,tr.880-881].

Tác giả Ngô Lương Ngôn trong bài viết Đọc thơ Bàn Tài Đoàn, rút ra

bài học về làm thơ cũng đã rút ra nhận xét rằng: “ Phải chăng Bàn Tài

Đoàn đã vận dụng lối cảm, lối nghĩ của dân tộc mình vào thơ. Chính vì thế

Bàn Tài Đoàn có được một lối thơ riêng đậm đà bản sắc dân tộc”

[11,tr.866].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.v 9

Qua những ý kiến nhận xét, đánh giá của các nhà văn, nhà nghiên cứu

về thơ Bàn Tài Đoàn, chúng tôi thấy có một điểm chung, một sự khẳng

định là: Nhà thơ Bàn Tài Đoàn đã có rất nhiều những đóng góp cho nền văn

học các dân tộc thiểu số nói riêng và cho nền văn học Việt Nam hiện đại

nói chung; những sáng tác của nhà thơ Bàn Tài Đoàn đã góp phần tạo nên

một nét đặc trưng riêng của nhà thơ dân tộc thiểu số mà rất khó có ai có thể

bắt chước được.

Tuy nhiên, hầu như tất cả những bài viết trên mới chỉ dừng lại ở mức

giới thiệu, điểm qua hoặc chỉ ra một vài nét tiểu biểu về nội dung, nghệ thuật

trong một số bài thơ, tập thơ của nhà thơ Bàn Tài Đoàn trong đó có một số ý

kiến đã nhấn mạnh đến nét bản sắc Dao trong thơ ông. Nhưng có thể nói, cho

đến nay, vẫn chưa có một công trình nghiên cứu mang tính qui mô, hệ thống,

vừa có tính khái quát, vừa có tính cụ thể về vấn đề Bản sắc văn hoá Dao

trong thơ Bàn Tài Đoàn. Do đó, chúng tôi đã lựa chọn vấn đề này để làm đề

tài nghiên cứu của mình, với hy vọng sẽ tiến hành nghiên cứu sâu hơn, toàn

diện hơn về Bản sắc văn hoá Dao trong thơ Bàn Tài Đoàn.

4. Phƣơng pháp nghiên cứu

Để thực hiện đề tài này chúng tôi sẽ sử dụng các phương pháp nghiên

cứu sau:

- Phương pháp nghiên cứu liên ngành (văn hoá học và văn học)

- Phương pháp phân tích, khái quát, tổng hợp

- Phương pháp so sánh và một số phương pháp nghiên cứu khác

5. Những đóng góp của luận văn

- Nghiên cứu Bản sắc văn hoá Dao trong thơ Bàn Tài Đoàn chúng

tôi hy vọng sẽ đem lại một cái nhìn tương đối hệ thống và toàn diện về

những đặc điểm về nội dung và nghệ thuật trong các sáng tác thơ ca của tác

giả thơ người dân tộc Dao này.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.v 10

- Phân tích và khẳng định những nét đặc sắc trong thơ của Bàn Tài

Đoàn và những đóng góp của ông đối với nền thơ ca dân tộc thiểu số Việt

Nam nói riêng, thơ ca Việt Nam hiện đại nói chung.

6. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn gồm có ba chương:

Chương 1: Vài nét về bản sắc văn hoá dân tộc Dao và nhà thơ Dao

Bàn Tài Đoàn

Chương 2: Bàn Tài Đoàn - Tiếng nói tâm hồn đích thực của người Dao

Chương 3: Một nghệ thuật thơ đậm bản sắc Dao

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.v 11

PHẦN II: NỘI DUNG

CHƢƠNG 1

VÀI NÉT VỀ BẢN SẮC VĂN HOÁ DÂN TỘC DAO VÀ

NHÀ THƠ BÀN TÀI ĐOÀN

1.1. Về khái niệm bản sắc văn hoá và bản sắc văn hoá trong thơ

1.1.1. Vài nét về khái niệm về bản sắc văn hoá

Nghiên cứu về bản sắc văn hoá trong văn học không thể không nói

đến khái niệm văn hoá. Hiện nay như chúng ta biết đã có rất nhiều những

định nghĩa khác nhau về văn hoá ( Người ta đã dẫn ra tới hơn 400 định

nghĩa về khái niệm này). Chúng tôi chỉ xin đưa ra một số định nghĩa – mà

theo chúng tôi là khá đầy đủ và có thể căn cứ vào đó để áp dụng trong quá

trình nghiên cứu vào một trường hợp thơ cụ thể này.

UNESCO đã định nghĩa về bản sắc văn hoá như sau: “ Văn hoá là

tổng thể những nét riêng biệt tinh thần và vật chất, trí tuệ và cảm xúc quyết

định tính cách của một xã hội hay của một nhóm người trong xã hội. Văn

hoá bao gồm nghệ thuật và vật chất, những lối sống, những quyền cơ bản

của con người, những hệ thống giá trị, những tập tục và những tín ngưỡng”

[ 32, tr. 1153].

P.GS, viện sĩ Trần Ngọc Thêm trong cuốn Cơ sở văn hoá Việt Nam đã

khẳng định: “Văn hoá là một hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh

thần do con người sáng tạo và tích luỹ trong quá trình hoạt động thực tiễn,

trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội”

[41,tr.10].

Trong cuốn Tìm hiểu đặc trưng văn hoá – dân tộc của ngôn ngữ và tư

duy của người Việt (Trong sự so sánh với dân tộc khác) tác giả Nguyễn