Bản sắc văn hóa dân tộc trong sáng tác của Nông Viết Toại

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

VY NGUYÊN HUY

BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG SÁNG TÁC

CỦA NÔNG VIẾT TOẠI

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Thái Nguyên, năm 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

VY NGUYÊN HUY

BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG SÁNG TÁC

CỦA NÔNG VIẾT TOẠI

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS.Nguyễn Đăng Điệp

Thái Nguyên, năm 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên

cứu là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Tác giả luận văn

Vy Nguyên Huy

ii

LỜI CẢM ƠN

Tác giả xin gửi lời cảm ơn trân trọng Ban giám hiệu, Phòng đào tạo sau Đại

học, các giảng viên khoa Ngữ văn trường Đại học sư phạm Thái nguyên, các thầy

cô giáo Viện Văn học, gia đình, bạn bè đã động viên, tạo điều kiện cho tác giả trong

thời gian học tập và nghiên cứu.

Đặc biệt tác giả xin bày tỏ lòng kính trọng và gửi lời cảm ơn sâu sắc đến

PGS.TS Nguyễn Đăng Điệp, nhà văn Nông Viết Toại đã tận tình giúp đỡ, hướng

dẫn tác giả trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Tác giả

Vy Nguyên Huy

iii

MỤC LỤC

Trang

TRANG BÌA PHỤ

LỜI CAM ĐOAN.......................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN............................................................................................................ii

MỤC LỤC.................................................................................................................iii

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài......................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề .........................................................................................................2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...........................................................................5

4. Nhiệm vụ nghiên cứu..............................................................................................6

5. Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................6

6. Đóng góp mới của luận văn ....................................................................................6

7. Cấu trúc của luận văn..............................................................................................6

PHẦN NỘI DUNG....................................................................................................7

Chương 1 VẤN ĐỀ BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG VĂN HỌC

VÀ KHÁI QUÁT VỀ NHÀ VĂN NÔNG VIẾT TOẠI .........................................7

1.1. Một số vấn đề lí thuyết về bản sắc văn hóa dân tộc.............................................7

1.1.1. Khái niệm..........................................................................................................7

1.1.2. Bản sắc văn hóa dân tộc trong sáng tác văn học.............................................11

1.2. Nhà văn Nông Viết Toại trong dòng chảy của văn học dân tộc thiểu số Việt

Nam hiện đại ....................................................................................................15

1.2.1. Vài nét về văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại ...........................15

1.2.2. Hành trình sáng tác của Nông Viết Toại.........................................................22

Tiểu kết.....................................................................................................................26

PHẦN NỘI DUNG..................................................................................................27

Chương 2 CÁC BÌNH DIỆN BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG

SÁNG TÁC CỦA NÔNG VIẾT TOẠI .................................................................27

2.1. Phong tục tập quán.............................................................................................27

2.1.1. Phong tục của người dân tộc Tày....................................................................27

iv

2.1.2. Nếp sinh hoạt của người dân tộc Tày..............................................................33

2.2. Quan niệm về những giá trị của con người........................................................41

2.2.1. Quan niệm về vẻ đẹp của con người...............................................................41

2.2.2. Quan niệm về các giá trị tinh thần của con người ..........................................48

2.3. Sự hài hòa với tự nhiên ......................................................................................56

2.3.1. Truyền thống gắn bó với tự nhiên trong văn học người Tày..........................56

2.3.2. Sự gắn bó với tự nhiên của Nông Viết Toại ...................................................60

Tiểu kết.....................................................................................................................66

Chương 3 CÁC PHƯƠNG THỨC BIỂU HIỆN BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN

TỘC TRONG SÁNG TÁC CỦA NÔNG VIẾT TOẠI........................................67

3.1. Sử dụng các motif, các thể loại truyền thống một cách linh hoạt......................67

3.1.1. Sử dụng motif..................................................................................................67

3.1.2. Sử dụng các thể loại truyền thống...................................................................72

3.2. Ngôn từ...............................................................................................................81

3.2.1. Hiện tượng song ngữ trong sáng tác của Nông Viết Toại ..............................81

3.2.2. Sử dụng thành ngữ, tục ngữ mang sắc thái dân tộc bản địa............................87

Tiểu kết.....................................................................................................................93

KẾT LUẬN..............................................................................................................94

TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................96

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1 Việc giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc là vấn đề sống còn của

mỗi quốc gia, là vấn đề tồn tại hay không tồn tại của từng dân tộc. Mỗi quốc gia,

mỗi dân tộc đều có bản sắc văn hóa riêng thể hiện qua lối sống, cách ứng xử và

các hành vi giao tiếp khác. Bản sắc văn hóa dân tộc là thiêng liêng, quý giá, nó tạo

nên đặc thù của một dân tộc. Nó được hình thành trong chiều dài lịch sử của một

dân tộc, đúc kết từ kinh nghiệm sống, được lưu truyền qua nhiều thế hệ và gắn bó

máu thịt với con người. Mỗi quốc gia, dân tộc đều tìm mọi cách phát huy bản sắc

văn hóa dân tộc của mình nhất là trong thời kì hội nhập toàn cầu hóa việc giữ gìn

và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc lại có ý nghĩa đặc biệt quan trọng và đã trở

thành một trong những mục tiêu cao cả của Đảng ta là: Xây dựng một nền văn hóa

Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc trên nhiều lĩnh vực trong đó có văn

học nghệ thuật.

Từ khi ra đời cho đến nay, trải qua hơn bẩy mươi năm phát triển nền văn học

các dân tộc thiểu số Việt Nam đã tạo nên một dấu ấn riêng độc đáo trên nhiều

phương diện và thu hút được nhiều sự quan tâm chú ý của độc giả cũng như giới

nghiên cứu phê bình. Với những thành tựu mà mảng văn học dân tộc thiểu số đạt

được nó đã thực sự trở thành một bộ phận và có nhiều đóng góp vào sự phát triển

chung của nền văn học dân tộc nước nhà. Nhiều tác phẩm tiêu biểu đã được công

chúng đón nhận nồng nhiệt và được đánh giá rất cao.

1.2 Nông Viết Toại là một trong những cây bút tiêu biểu, có nhiều thành tựu

trong mảng văn học dân tộc thiểu số Việt Nam. Hiện nay ông là Hội viên Hội Nhà

văn Việt Nam, Hội viên Hội Văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam, Hội

viên Hội Văn học nghệ thuật tỉnh Bắc Kạn. Sáng tác của ông mang đậm bản sắc văn

hóa dân tộc ở nội dung lẫn hình thức nghệ thuật, tuy nhiên sáng tác của Nông Viết

Toại chưa được nghiên cứu nhiều, đặc biệt là vấn đề bản sắc văn hóa dân tộc trong

sáng tác của Nông Viết Toại chưa được chú ý tìm hiểu chuyên sâu.

1.3 Với những lí do trên, chúng tôi đặt vấn đề lựa chọn nghiên cứu Bản sắc

văn hóa dân tộc trong sáng tác của Nông Viết Toại. Lựa chọn đề tài: Bản sắc văn

2

hóa dân tộc trong sáng của Nông Viết Toại, chúng tôi mong muốn được thể hiện

tình yêu của mình đối với những sáng tác của Nông Viết Toại nói riêng, đối với nền

văn học dân tộc nói chung. Qua đó chúng tôi hi vọng có thể đóng góp thêm một góc

nhìn mới trong việc học tập và nghiên cứu về sáng tác của Nông Viết Toại.

2. Lịch sử vấn đề

2.1 Trong nền văn học Việt Nam, bộ phận văn học các dân tộc thiểu số hiện

đại xuất hiện muộn, tuy xuất hiện chậm hơn nhưng nền văn học các dân tộc thiểu số

đã có bước phát triển nhanh chóng và mau lẹ về lực lượng sáng tác luôn được bổ

sung qua nhiều thời kì với nhiều tác giả thuộc nhiều dân tộc khác nhau cho đến số

lượng tác phẩm ngày càng nhiều với chất lượng ngày một nâng cao.

Các tác phẩm văn học thiểu số đã phản ánh một cách chân thực cuộc sống

của đồng bào người dân tộc thiểu số miền núi qua các giai đoạn lịch sử. Trong

những sáng tác đó bản sắc dân tộc luôn được hiện lên trên nhiều phương diện, với

sự nỗ lực hết mình các thế hệ tác giả người dân tộc thiểu số đã có nhiều đóng góp

vào sự phát triển chung của văn học nước nhà trên tất cả các thể loại làm phong phú

và giàu có thêm cho nền văn học Việt Nam hiện đại.

2.2 Ngay sau ngày cách mạng tháng tám 1945 thành công, trên mảnh đất Bắc

Kạn đã sớm hình thành một đội ngũ nhà văn, nhà thơ sáng tác bằng tiếng dân tộc

của mình. Nhìn lại quá trình sáng tác bằng tiếng dân tộc thế hệ những nhà văn, nhà

thơ đầu tiên của văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại như “Nông Quốc

Chấn, Nông Minh Châu, Nông Viết Toại.... chủ yếu viết tác phẩm bằng tiếng dân

tộc” [30]. Ngay từ thuở ấu thơ Nông Viết Toại đã bộc lộ năng khiếu văn chương,

khi mới 12 tuổi tình yêu văn nghệ truyền thống của dân tộc Tày đã sớm nảy nở qua

những trang ghi chép sưu tầm những lời đối đáp trong bài hát lượn của người Tày,

từ đó ông bắt đầu làm thơ thất ngôn bằng ngôn ngữ mẹ đẻ và là “Một trong những

nhà văn đi đầu trong việc sáng tác bằng tiếng mẹ đẻ” [18], những người đi đầu bao

giờ cũng là những nhà văn hóa lớn của dân tộc.

Trong những năm tháng kháng chiến Nông Viết Toại tham gia viết báo và

truyện ngắn tuyên truyền đấu tranh giải phóng dân tộc, ông là một trong những nhà

văn người dân tộc thiểu số có nhiều cống hiến cho cách mạng vùng Việt Bắc. Là

3

một trong những nhà văn tiêu biểu mở đường cho nền văn học dân tộc Tày phát

triển và đến với công chúng bạn đọc.

Tác giả Nguyễn Thùy Linh trong bài Nhà văn Nông Viết Toại - sức đời vẫn

xanh nhận xét rằng “Nhà văn lão thành Nông Viết Toại cùng với hai nhà văn anh

em là Nông Quốc Chấn và Nông Minh Châu được xem là những người có công khai

sơn phá thạch dòng văn học cách mạng, đặc biệt là dòng văn học các dân tộc miền

núi phía Bắc” [17].

Tác giả Hoàng Thị Dung cũng cùng nhận xét đó trên tạp chí Khoa Học Và

Công Nghệ cho rằng Nông Viết Toại là “Một trong những nhà văn tiên phong đặt

nền móng cho văn học của Bắc Kạn nói riêng cho nền văn học các dân tộc thiểu số

Việt Nam nói chung” [9].

Tham gia cách mạng với vai trò của một cán bộ văn hóa tuyên truyền thông

tin, ban đầu Nông Viết Toại sử dụng ngòi bút của mình để tuyên truyền phục vụ

kháng chiến, cổ vũ tinh thần chiến đấu của nhân dân nhưng với tình yêu quê hương

đất nước và tiếng mẹ đẻ nên nhà văn Nông Viết Toại đã tiếp tục hướng sâu ngòi bút

của mình vào việc sáng tác những tác phẩm có giá trị về cuộc sống, con người miền

núi qua những phong tục tập quán và những nếp sinh hoạt văn hóa tinh thần của

đồng bào dân tộc Tày bằng chính tiếng mẹ đẻ, đồng thời cũng là để lưu giữ những

giá trị bản sắc văn hóa của dân tộc mình qua những trang ghi chép sáng tác đó.

Khi nhắc đến nhà văn Nông Viết Toại mọi người lại nhớ đến hình ảnh của

một “Nhà văn lão thành giản dị, gần gũi cùng với những đóng góp lớn lao của

ông trong việc đặt nền móng phát triển và giữ gìn, truyền bá văn học dân tộc Tày”

[32]. Được biết đến qua nhiều tác phẩm ở nhiều thể loại nhưng Nông Viết Toại

dành nhiều tình cảm hơn hẳn cho thơ, thơ của ông luôn bám sát với những sự kiện

chính trị to lớn của đất nước, trong những năm tháng kháng chiến ngôn ngữ Tày

được sử dụng phổ biến ở hầu hết cộng đồng dân tộc thiểu số vùng Việt Bắc nên

tác phẩm của ông có sức lan tỏa và được rất nhiều người yêu thích học thuộc. Ông

không chỉ ghi lại những nét văn hóa truyền thống độc đáo của dân tộc mà còn là

người sáng tạo ra những giá trị văn hóa, nhiều bài thơ của ông có giá trị đã được

4

phổ nhạc theo làn điệu hát then nổi tiếng của dân tộc trong đó đạt được nhiều

thành công nhất phải kể đến bài Lập xuân.

Tác giả Vũ Anh Tuấn cũng tìm về nguồn văn hóa Tày cổ “Với các tri thức

Tày nổi tiếng: Vi Hồng, Triều Ân, Hoàng Hoa Toàn, Nông Viết Toại” [11]. Ông là

cây bút tiêu biểu của việc kế thừa truyền thống trên cơ sở am hiểu sâu sắc tiếng mẹ

đẻ và di sản văn hóa, văn học dân tộc mình. Là nhà văn sáng tác bằng song ngữ

“Nông Viết Toại vận dụng hữu hiệu ngôn ngữ quần chúng trong tác phẩm và góp

phần không nhỏ vào việc giữ gìn và làm phong phú tiếng Tày hiện đại” [54].

Hoàng Quảng Uyên trong bài báo Lập xuân cùng nhà thơ Nông Viết Toại,

từng nói: “Nông Viết Toại là niềm tự hào, là tài tài sản quý của Bắc Kạn, của nền

văn học nghệ thuật của dân tộc thiểu số Việt Nam, của nền văn học nước nhà” [55].

Nhìn lại toàn bộ sự nghiệp sáng tác của Nông Viết Toại có thể nhận thấy

rằng thơ của Nông Viết Toại “Mang nhiều hình ảnh gắn bó với đời sống sinh hoạt

và các sự kiện của đất nước; Đặc biệt thơ Tày của ông thuần túy, các câu tục ngữ,

thành ngữ cũng được ông sử dụng một cách tinh tế, linh hoạt; Thơ ông còn là

nguồn phong phú để tìm ra những tiếng Tày cổ, những phong tục, tập quán, đời

sống văn hóa tinh thần, ngôn ngữ cổ… đang bị mai một dần theo thời gian” [32].

Sáng tác của ông luôn gắn với mỗi bước đi của lịch sử, mỗi chặng đường của cách

mạng, bám sát với mỗi sự kiện xảy ra trong đời sống chính trị nhưng không vì thế

mà nó mất đi sức hấp dẫn riêng mà luôn mang đậm dấu ấn của dân tộc.

Nhà nghiên cứu Nông Phúc Tước khi nhận xét về truyện ngắn của Nông Viết

Toại đã cho rằng: “Đọc truyện ngắn của Nông Viết Toại có cảm giác như đang trở

về làng bản của mình sau những ngày đi xa, với tất cả những cảnh vật quen thuộc,

những con người xiết bao gần gũi, mến yêu”. Nó là chiếc cầu nối cho mỗi độc giả

thêm gần hơn, gắn bó hơn với quê hương của mình, với truyện ngắn của Nông Viết

Toại dù ở bất cứ nơi đâu thì quê hương không ở đâu xa mà ở ngay trong tâm hồn

mỗi con người chúng ta.

Với những cống hiến không ngừng nghỉ của Nông Viết Toại, tác giả Tôn

Phương Lan trong cuốn Nhà văn dân tộc thiểu số Việt Nam đời và văn đã nhận

xét “Đóng góp của Nông Viết Toại trong đời sống văn hóa của vùng đất này chắc