Xây dựng hồ sơ tư liệu phục vụ dạy học lịch sử việt nam giai đoạn 1945 - 1954 ở trường trung học phổ thông (chương trình chuẩn).

1

ƢỜ Ƣ

Ử



KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆ I H C

t i:

XÂY DỰNG HỒ Ơ Ƣ ỆU PHỤC VỤ D Y H C

L CH SỬ VIỆ N 1945 - 1954 Ở

ƢỜ ( ƢƠ Ì UẨN)

Nẵng, 05/2016

Sinh viên thực hiện : Phạm Trần Thiên Phụng

Chuyên ngành : ƣ phạm Lịch sử

Lớp : 12SLS

gƣời hƣớng dẫn : ThS. rƣơng rung hƣơng

2

MỤC LỤC

MỞ ẦU……………………………………………………………………………….5

1. Lý do chọn đề tài……………………………………………………………………5

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề………………………………………………………….7

3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu……………………………………9

3.1. Mục đích nghiên cứu……………………………………………………………...9

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu……………………………………………………………..9

4. ối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu……………………………………9

4.1. ối tượng nghiên cứu…………………………………………………………….9

4.2. Phạm vi nghiên cứu………………………………………………………………9

5. hƣơng pháp nghiên cứu…………………………………………………………10

6. óng góp của đề tài………………………………………………………………..10

7. Bố cục của đề tài…………………………………………………………………...10

NỘI DUNG…………………………………………………………………………...12

ƢƠ 1: Ơ Ở Ý UẬ V Ự Ễ Ủ V Ệ XÂY DỰ Ồ

Ơ Ƣ ỆU Ụ VỤ Ả D Y Ử Ở ƢỜ …………12

1.1. ơ sở lí luận……………………………………………………………………...12

1.1.1. Quan niệm v hồ sơ tư liệu trong dạy học lịch sử…………………………….12

1.1.2. Phân loại……………………………………………………………………….13

1.1.2.1.Tư liệu thành văn…………………………………………………………………….15

1.1.2.2.Nguồn tài liệu internet………………………………………………………………17

1.1.2.3.Đồ dùng trực quan…………………………………………………………………..17

1.2. Vai trò của hồ sơ tƣ liệu trong việc dạy học lịch sử ở trƣờng THPT……….19

1.3. ơ sở thực tiễn………………………………………………………………….21

1.3.1. Mục đích, đối tượng đi u tra…………………………………………………21

1.3.2. Phương pháp tiến hành……………………………………………………...21

1.3.3. Nội dung đi u tra…………………………………………………………….21

1.3.4. Kết quả đi u tra………………………………………………………………22

3

ƢƠ 2: Ệ Ố Ƣ ỆU ƢỢ Ử DỤ D Y

Ử V Ệ 1945 - 1954 Ở ƢỜ ( ƢƠ

Ì UẨ )……………………………………………………………………..26

2.1. ội dung chƣơng trình chính lịch sử Việt am giai đoạn 1945 - 1954……...26

2.2. guyên tắc khi lựa chọn tƣ liệu phục vụ dạy học lịch sử Việt am giai đoạn

1945 - 1954 ở trƣờng …………………………………………………………28

2.3. ệ thống tƣ liệu phục vụ dạy học lịch sử Việt am giai đoạn 1945 – 1954

( hƣơng trình chuẩn)………………………………………………………………..30

ƢƠ 3: ƢƠ Á Ử DỤ Ƣ ỆU D Y

Ử V Ệ 1945 - 1954 Ở ƢỜ ( ƢƠ Ì

UẨ )………………………………………………………………………………45

3.1. ác yêu cầu sử dụng hồ sơ tƣ liệu trong dạy học lịch sử……………………...45

3.1.1. Sử dụng hồ sơ tư liệu trong dạy học lịch sử phải phù hợp với mục tiêu đ o tạo,

chương trình cấp học v nội dung SGK……………………………………………..45

3.1.2. Sử dụng hồ sơ tư liệu phải đảm bảo tính ảng………………………………46

3.1.3. Sử dụng hồ sơ tư liệu phải đảm bảo tính khoa học………………………….47

3.1.4. Sử dụng hồ sơ tư liệu phải đảm bảo yêu cầu giáo dục tư tưởng, tình cảm, đạo

đức v nhân cách người học…………………………………………………………49

3.1.5. Sử dụng hồ sơ tư liệu phải đảm bảo tính m m dẻo, linh hoạt………………50

3.1.6. Sử dụng hồ sơ tư liệu phải đảm bảo tính vừa sức…………………………...51

3.2. Biện pháp sử dụng hồ sơ tƣ liệu trong dạy học lịch sử Việt am giai đoạn

1945 – 1954 ở trƣờng ( hƣơng trình chuẩn)……………………………….52

3.2.1. Sử dụng tư liệu lịch sử để cụ thể hóa các sự kiện, hiện tượng lịch sử……….52

3.2.2. Sử dụng tư liệu lịch sử để rút ra kết luận khái quát…………………………..53

3.2.3. Sử dụng tư liệu lịch sử để tạo biểu tưởng v sự kiện, nhân vật lịch sử………55

3.2.4. Sử dụng tư liệu lịch sử để giải thích sự kiện lịch sử, khái niệm, thuật ngữ…57

3.2.5. Sử dụng tư liệu lịch sử để giải quyết câu hỏi nhận thức v b i tập nhận

thức…………………………………………………………………………………..59

3.2.6. Sử dụng tư liệu lịch sử để tổ chức thảo luận nhóm…………………………62

4

3.2.7. Sử dụng tư liệu lịch sử để dạy học phải kết hợp với các phương pháp dạy học

khác……………………………………………………………………………………65

3.2.7.1. Sử dụng tư liệu lịch sử kết hợp với câu hỏi………………………………………..65

3.2.7.2. Sử dụng tư liệu lịch sử kết hợp với công nghệ thông tin………………………..71

3.2.7.3. Sử dụng tư liệu lịch sử kết hợp với phân tích……………………………………..76

3.3. ết quả thực nghiệm sƣ phạm………………………………………………….77

3.3.1. Mục đích, yêu cầu thực nghiệm sư phạm……………………………………..77

3.3.2. Nội dung v phương pháp thực hiện………………………………………….77

3.3.3. Quá trình thực nghiệm………………………………………………………...78

3.3.4. Kết quả thực nghiệm…………………………………………………………..78

KẾT LUẬN…………………………………………………………………………..81

TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………………………………………..83

5

MỞ ẦU

1. Lý do chọn đề tài

Lịch sử của mỗi dân tộc - quốc gia luôn ẩn chứa những nét riêng, đặc thù được

quyết định bởi đặc điểm địa lý nhân văn và bản lĩnh của chủ thể dân tộc - quốc gia đó.

Lịch sử cũng chính là "kho chứa", là sự tích hợp các giá trị của mỗi dân tộc - quốc gia.

Và cũng vì thế, lịch sử trở thành một trong những điểm tựa của mỗi dân tộc - quốc gia.

Học lịch sử là để biết về nguồn cội dân tộc - quốc gia, biết về những giá trị mà

cha ông để lại, hun đúc lòng tự hào, tự tôn dân tộc, và cả những bài học từ đau thương,

mất mát. Mỗi một người khi trưởng thành, hành trang vào đời bao gồm tất cả những

kiến thức lịch sử mình cần biết. Không học lịch sử, mỗi cá nhân, công dân sẽ không thể

biết một cách chắc chắn về sự tồn tại của bản thân; dân tộc - quốc gia mình đang ở vị

trí nào trên thế giới; đâu là điểm mạnh, điểm yếu; đâu là cơ hội, thách thức; đâu là bạn,

đâu là thù… Và mỗi người cần làm gì để bản thân có thể hoàn thiện hơn nữa, để dân

tộc - quốc gia mình tiến kịp nhân loại trong tương lai.

Trong các bộ môn ở trường THPT thì môn Lịch sử có một vị trí vô cùng quan

trọng. Bởi lịch sử giúp học sinh có được những kiến thức cơ bản, cần thiết về lịch sử

dân tộc và lịch sử thế giới, góp phần hình thành ở học sinh thế giới quan khoa học, giáo

dục lòng yêu quê hương, đất nước, niềm tự hào về truyền thống lịch sử của dân tộc,

tình đoàn kết quốc tế. Đồng thời học lịch sử còn bồi dưỡng năng lực tư duy, hành động

và thái độ ứng xử đúng đắn trong cuộc sống cho các em…

Tuy nhiên trong những năm gần đây, vị trí cũng như vai trò của môn Lịch sử lại

đang bị thờ ơ, xem nhẹ. Nguyên nhân dẫn tới điều này có rất nhiều. Có thể do cách học

thực dụng, do quan niệm chưa đúng đắn của phụ huynh và học sinh. Có thể do xu thế

chuộng các môn khoa học tự nhiên mà xem nhẹ khoa học xã hội, trong đó có môn Lịch

sử… Bên cạnh đó có một nguyên nhân quan trọng là tư liệu lịch sử nhiều nhưng chưa

được chắt lọc theo đặc thù riêng của môn học, sự khô khan, nặng nề về số liệu dẫn tới

6

sự kém hấp dẫn của các tiết học lịch sử. Vì vậy việc thu thập và xử lí tài liệu để giảng

dạy là điều thiết yếu đối với giáo viên. Khi giáo viên biết kết hợp các tư liệu lịch sử

được chọn lọc sẽ làm cho bài học sinh động và lôi cuốn hơn. Nếu người giáo viên

không có phương pháp dạy học phù hợp, sáng tạo thì tiết học sử sẽ rất khô khan, nhàm

chán, dẫn tới việc học sinh càng không thích học sử hơn.

Để có thể giúp cho học sinh say mê, hứng thú với môn học, thì không chỉ dựa vào

những kiến thức cơ bản trong sách giáo khoa, mà còn cần sử dụng đến các nguồn tài

liệu khác như truyện lịch sử, văn thơ, tranh ảnh, phim tài liệu, đồ dùng trực quan quy

ước… Từ trước đến nay đã có nhiều quan niệm khác nhau trong việc sử dụng các

nguồn tài liệu đó trong dạy học lịch sử. Một số người cho rằng trong dạy học chỉ cần

cung cấp cho học sinh những kiến thức trong sách giáo khoa là đủ. Không cần thiết khi

sử dụng những tài liệu học tập khác vì nó không phù hợp với yêu cầu và nhận thức của

học sinh. Nhiều người khác lại chú ý sử dụng thêm các tài liệu đó trong việc cụ thể

hoá, làm phong phú thêm kiến thức của học sinh. Theo tôi quan điểm thứ hai là hoàn

toàn đúng. Vấn đề đặt ra là mức độ và phương pháp sử dụng các loại tài liệu đó sao cho

thật hợp lí và nâng cao được hiệu quả giáo dục và giáo dưỡng của bài giảng lịch sử. Sử

dụng tư liệu để phục vụ dạy học không chỉ giúp người thầy có thể truyền tải đầy đủ

kiến thức cho học sinh mà còn phát huy tính chủ động, sáng tạo trong việc xây dựng

nội dung, thiết kế bài giảng và hình thức thể hiện. Có như vậy mới trang bị cho học

sinh không những kiến thức mà còn hun đúc những lí tưởng cách mạng hay những

truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Điều này đòi hỏi người giáo viên Lịch sử luôn phải

trau dồi về kiến thức chuyên ngành, kiến thức các bộ môn có liên quan đến chương

trình giảng dạy, tích cực đổi mới phương pháp soạn giảng, sưu tầm và sử dụng tốt tài

liệu chuyên ngành để hình thành nên hồ sơ tư liệu riêng phục vụ cho quá trình giảng

dạy của mình góp phần quan trọng vào việc giúp các em học sinh có thể hình dung ra

quá khứ một cách tốt nhất, phát triển trí tưởng tượng, suy luận, giúp các em cải thiện

chất lượng học tập bộ môn Lịch sử.

Lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 1954 là một giai đoạn đầy những sự

kiện, biến động là một cột mốc lừng lẫy trong lịch sử đấu tranh chống ngoại giặc ngoại

7

xâm giành độc lập của nước nhà. Đây là giai đoạn nhân dân cả nước đã cùng nhau

đoàn kết vượt qua mọi khó khăn, gian khổ để chiến đấu và chiến thắng thực dân Pháp

xâm lược với đỉnh cao là chiến dịch Điện Biên Phủ lừng lấy năm châu, chấn động địa

cầu. Thông qua học tập lịch sử giai đoạn này sẽ góp phần bồi dưỡng truyền thống yêu

nước, ý chí bất khuất, kiên cường, sẵn sàng đương đầu với mọi khó khăn để bảo vệ

nước nhà của nhân dân ta cho các em học sinh. Vì vậy, việc giảng dạy lịch sử Việt

Nam giai đoạn 1945 - 1954 là rất cần thiết, quan trọng trong chương trình môn Lịch sử

ở trường THPT.

Xuất phát từ những điều trên, tôi đã chọn đề tài: “Xây dựng hồ sơ tư liệu phục

vụ dạy học lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 1954 ở trường THPT (chương

trình chuẩn)” làm khóa luận tốt nghiệp của mình.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Liên quan đến đề tài đã có công trình của các nhà nghiên cứu giáo dục đề cập ở

các mức độ khác nhau, cụ thể là:

Về lý luận dạy học lịch sử có rất nhiều công trình đề cập tới, đó là các công trình

tiêu biểu về phương pháp dạy học lịch sử nói chung và việc sử dụng tư liệu trong dạy

học nói riêng như: Trong cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử” của Phan Ngọc Liên

(chủ biên) đã trình bày hệ thống các phương pháp dạy học lịch sử, cơ sở của việc sử

dụng đồ dùng trực quan quy ước, chính điều này đã góp phần đánh giá cao phương

pháp trực quan là một trong những biện pháp tích cực để đổi mới phương pháp dạy

học.

Cuốn “Thiết kế bài giảng ở trường Trung học phổ thông” do giáo sư Phan Ngọc

Liên (chủ biên) giúp giáo viên áp dụng tốt hơn việc đổi mới phương pháp dạy học lịch

sử…

Cuốn “Kênh hình trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông” tập I: Lịch

sử Việt Nam của Nguyễn Thị Côi (chủ biên) đã cung cấp một tài liệu để nâng cao chất

lượng bộ môn. Trong đó trình bày về phương pháp sử dụng kênh hình trong sách giáo

khoa, các tranh ảnh, đồ dùng trực quan cho việc dạy, học lịch sử nhằm kiểm tra, đánh

giá việc học tập của học sinh hay rèn luyện kĩ năng cho học sinh. Đây cũng là một

8

công trình phục vụ phần nào đó cho quá trình xây dựng hồ sơ tư liệu phục vụ cho dạy

học lịch sử Việt nam ở trường THPT (1945 - 1954).

Đai - ri N.G với tác phẩm “Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào?” đã khẳng định

vai trò, tầm quan trọng của nguồn tài liệu tham khảo, đồ dùng trực quan trong dạy học

lịch sử.

Ở phạm vi hẹp hơn, có một số công trình luận văn thạc sĩ, khóa luận tốt nghiệp,

hay tiểu luận nghiên cứu về vấn đề sử dụng tư liệu thành văn, đồ dùng trực quan, ứng

dụng công nghệ thông tin (CNTT) là bộ phận của hồ sơ tư liệu đã có các tác giả nghiên

cứu như: Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Thị Tuyết, “Sử dụng tài liệu thành văn để dạy

học lịch sử thế giới (1870 - 1917), ở trường Trung học chuyên ban (Ban KHXH & NV).

Khóa luận tốt nghiệp của Thái Thị Thúy, “Sử dụng tài liệu thành văn trong dạy học

lịch sử Việt Nam giai đoạn 1945 - 1954, ở trường Trung học phổ thông (Ban nâng

cao)”. Luận văn thạc sĩ của Lê Thu Hà, “Khai thác, sử dụng Microsolf PowerPoint

trong dạy học lịch sử (1954 - 1975) ở trường Trung học phổ thông”. Khóa luận tốt

nghiệp của Lê Thị Huyền Trang, “Thiết kế và sử dụng đồ dùng trực quan quy ước đơn

giản trong dạy học lịch sử Việt Nam (1945 - 1954), ở trường Trung học phổ thông

(SGK thí điểm), Ban KHXH & NV”. Khóa luận tốt nghiệp của Hoàng Thị Lê Na,

“Thiết kế và sử dụng đồ dùng trực quan quy ước bằng phương tiện kĩ thuật hiện đại để

dạy học lịch sử Việt Nam giai đoạn 1945 - 1954, ở lớp 12 trường Trung học phổ thông

(SGK thí điểm – Ban KHXH & NV)”

Các công trình nghiên cứu trên đã đi sâu nghiên cứu về lí luận và thực tiễn sử

dụng các nguồn tư liệu dạy học lịch sử ở trường THPT, đó chỉ là một bộ phận của tư

liệu trong dạy học lịch sử. Tuy nhiên, hiện nay vẫn chưa có công trình nào đi sâu vào

nghiên cứu việc xây dựng hồ sơ tư liệu phục vụ dạy học lịch sử Việt Nam giai đoạn

1945 - 1954 ở trường THPT (chương trình chuẩn). Song, với các kết quả nghiên cứu từ

các công trình trên sẽ là cơ sở quan trọng để tôi kế thừa và làm rõ hơn nội dung đề tài

của mình.

9

3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

Mục đích nghiên cứu chủ yếu của đề tài là nhằm khẳng định tầm quan trọng cũng

như vai trò, ý nghĩa của việc xây dựng nguồn tư liệu để phục vụ việc dạy học ở trường

THPT mà cụ thể là phần lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 1954.

Đề tài còn làm rõ những mặt thuận lợi và hạn chế trong quá trình xây dựng hồ sơ

tư liệu dạy học để tìm ra biện pháp khắc phục góp phần nâng cao chất lượng bài học,

hiệu quả học tập ở trường THPT

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt được các mục đích trên, khóa luận hướng vào giải quyết các nhiệm vụ sau:

- Nghiên cứu để xác định được khái niệm hồ sơ tư liệu dạy học và phân loại.

- Tìm hiểu nội dung lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 1954 ở lớp 12

(chương trình chuẩn) để sưu tầm tài liệu cho phù hợp.

- Tiến hành sưu tầm, chọn lựa các tài liệu phù hợp với nội dung lịch sử Việt Nam

giai đoạn 1945 - 1954 ở lớp 12 (chương trình chuẩn) để xây dựng hồ sơ tư liệu phục vụ

cho dạy học.

- Đưa ra những nhận xét, đánh giá về kết quả sau khi vận dụng hồ sơ tư liệu đó

vào việc dạy học tại trường THPT.

- Qua đó, đề xuất một số biện pháp sư phạm để sử dụng hồ sơ tư liệu phục vụ dạy

học lịch sử.

4. ối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu

4.1. ối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài là việc xây dựng hồ sơ tư liệu để phục vụ dạy

học lịch sử Việt Nam giai đoạn 1945 - 1954 ở lớp 12 ở trường THPT (chương trình

chuẩn).

4.2. Phạm vi nghiên cứu

- Về thời gian: Khóa luận tập trung đi sâu làm rõ việc xây dựng hồ sơ tư liệu phục

vụ dạy học lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 1954.

10

- Về không gian: Đề tài được tiến hành thực nghiệm sư phạm ở một số trường

THPT trên địa bàn TP. Đà Nẵng.

5. hƣơng pháp nghiên cứu

Về phương pháp luận: Dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng

Hồ Chí Minh, chủ trương đường lối của Đảng và Nhà nước ta về giáo dục lịch sử.

Về phương pháp nghiên cứu cụ thể:

+ Nghiên cứu lý thuyết thông qua việc đọc và nghiên cứu các tài liệu về phương

pháp dạy học, giáo dục lịch sử, các công trình về đổi mới về phương pháp dạy học, các

tài liệu tin học và các tài liệu tham khảo khác.

+ Điều tra thực tế với nhiều hình thức khác nhau như: dự giờ, quan sát, gặp gỡ và

trao đổi với giáo viên và học sinh về các vấn đề nghiên cứu… Từ đó, rút ra kết luận

chính xác và khoa học về việc xây dựng hồ sơ tư liệu phục vụ dạy học lịch sử Việt

Nam ở trường THPT hiện nay.

+ Tiến hành điều tra thực nghiệm ở một số trường THPT, so sánh, đối chiếu để từ

đó rút ra kết luận, khái quát.

+ Phương pháp thống kê toán học: Sử dụng một số phép thống kê toán học để

trình bày kết quả thực nghiệm và kiểm định kết quả của hai nhóm đối chứng và thực

nghiệm trong quá trình điều tra.

6. óng góp của đề tài

Việc hoàn thành khóa luận sẽ có những đóng góp cụ thể sau:

- Việc xây dựng hồ sơ tư liệu trong dạy học Lịch sử Việt Nam giai đoạn 1945 -

1954 sẽ là nguồn tư liệu cho giáo viên tham khảo khi dạy học phần này.

- Đề ra một số nguyên tắc chung và các biện pháp sư phạm cần thiết để sử dụng

hồ sơ tư liệu vào phục vụ dạy học.

- Đồng thời đề tài này thành công sẽ cung cấp và bổ sung thêm vào nguồn tư liệu

tham khảo phục vụ cho công tác nghiên cứu và học tập của học sinh, sinh viên và

những ai quan tâm đến vấn đề này.

7. Bố cục của đề tài

Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung của đề tài gồm

ba chương:

11

Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc xây dựng hồ sơ tư liệu phục vụ

giảng dạy Lịch sử ở trường THPT

Chương 2: Hệ thống tư liệu được sử dụng trong dạy học Lịch sử Việt Nam giai

đoạn 1945 - 1954 ở trường THPT (chương trình chuẩn)

Chương 3: Phương pháp sử dụng tư liệu trong dạy học Lịch sử Việt Nam giai

đoạn 1945 - 1954 ở trường THPT (chương trình chuẩn)

12

NỘI DUNG

ƢƠ 1: Ơ Ở Ý UẬ V Ự Ễ Ủ V Ệ XÂY DỰ Ồ

Ơ Ƣ ỆU Ụ VỤ Ả D Y Ử Ở ƢỜ

1.1. ơ sở lí luận

1.1.1. Quan niệm v hồ sơ tư liệu dạy học Lịch sử

Khoa học lịch sử khác các ngành khoa học khác ở chỗ nền tảng của các sự kiện

khoa học của nó được xây dựng, kiến lập qua các tư liệu lịch sử nói chung và đối với

các công trình nghiên cứu như một cơ thể sống thì sự kiện lịch sử là các tế bào cấu tạo

nên, mà những tế bào đó là các tư liệu lịch sử. Do đó, không có tư liệu lịch sử thì

không có khoa học tư liệu lịch sử. “Tư liệu lịch sử tồn tại cho khoa học lịch sử và

ngược lại, khoa học lịch sử không thể thiếu nó” [17; tr.269]. Bất cứ một vấn đề nào đó

mà khoa học lịch sử đặt ra, có được giải quyết hay không phụ thuộc hoàn toàn vào một

điều kiện tiên quyết là có tư liệu lịch sử của vấn đề ấy hay không.

Khi đã có tư liệu thì việc giải quyết vấn đề lại phụ thuộc vào số lượng và chất

lượng của các nguồn tư liệu, vào trình độ chuyên môn, vào quan điểm và phương pháp

nghiên cứu, khai thác tư liệu của nhà sử học. Như vậy, có thế coi tư liệu lịch sử là khâu

trung gian nối liền giữa nhà sử học với các công trình nghiên cứu lịch sử. Vì vậy, khi

nhấn mạnh vai trò đặc biệt của tư liệu lịch sử đối với khoa học lịch sử nói chung và các

công trình nghiên cứu lịch sử nói riêng, ta cần nhớ rằng quan điểm và phương pháp

nghiên cứu rất quan trọng. Trên cùng một tập hợp tư liệu, nhưng nếu quan điểm hoặc

phương pháp nghiên cứu khác nhau thì kết quả cũng không giống nhau.

Vậy tư liệu lịch sử là gì? Việc xác định khái niệm tư liệu lịch sử là một trong

những vấn đề đầu tiên và quan trọng bậc nhất. Nó giúp chung ta không bị nhầm lẫn

giữa tư liệu lịch sử với sách báo lịch sử, có thể dẫn tới sự sao chép lại những chân lý đã

được phát hiện hoặc những sai lầm cũ, đồng thời lại giúp ta không bỏ sót nhiều nguồn

13

sử liệu quan trọng có thể được sử dụng để nghiên cứu lịch sử. Nhưng việc xác định

khái niệm này rất khó khăn, phức tạp. Nó phụ thuộc vào quan điểm của từng người,

từng thời kỳ khác nhau, Vì thế đã có rất nhiều cách hiểu, nhiều định nghĩa khác nhau

về tư liệu lịch sử.

Đã có thời kì người ta coi “tư liệu lịch sử” chỉ là những tài liệu chữ viết, nhưng

sau đó, một số khác lại quá mở rộng khái niệm, coi “tư liệu lịch sử là tất cả những gì

còn lại của cuộc sống đã qua”. Có người lại coi “tư liệu lịch sử” như một phạm trù

triết học, biểu hiện đặc tính phản ánh của hiện vật và vì thế có thể được sử dụng để thu

nhận tri thức về một hiện vật khác v.v…

Tư liệu lịch sử chứa đựng các sự kiện tư liệu, vì thế nó cũng mang những đặc

điểm riêng biệt giống như các sự kiện tư liệu. Tư liệu lịch sử cũng là những sản phẩm

của hoạt động của con người; nó xuất hiện như một hiện tượng xã hội, nhằm phục vụ

cho một mục đích, một nhu cầu nào đó của xã hội đương thời và tồn tại như những di

tích, dấu vết của hoàn cảnh lịch sử cụ thể đã qua. Từ đó, ta có thể hiểu tư liệu lịch sử là

những di tích của quá khứ, xuất hiện như sản phẩm của quan hệ xã hội nhất định, mang

trong mình nó những dấu vết của quan hệ ấy, phản ánh trực tiếp và trừu tượng hóa một

mặt hoạt động nào đấy của con người.

Qua đó, có thể hiểu rằng, hồ sơ tư liệu dạy học lịch sử là tập hợp toàn bộ các

nguồn tư liệu lịch sử được phân theo bài, theo giai đoạn hay sự kiện nào đó nhằm phục

vụ cho công tác giảng dạy bộ môn Lịch sử tại các trường trung học. Hồ sơ tư liệu này

được giáo viên giảng dạy bộ môn trực tiếp lập ra nhằm phục vụ cho công việc dạy học

của mình.

1.1.2. Phân loại

Những nguồn tư liệu hết sức phong phú, đa dạng, song đã có một thời, một số nhà

sử học lại chỉ thừa nhận nguồn sử liệu thành văn. Ngày nay bất cứ một nhà nghiên cứu

lịch sử cũng hiểu rằng không thể chỉ căn cứ vào một nguồn sử liệu này ngày càng được

mở rộng. “Tùy theo nội dung phản ánh và tính chất của dữ liệu, người ta thường chia

tư liệu lịch sử thành 7 nhóm sau: 1/tư liệu thành văn; 2/tư liệu vật chất; 3/tư liệu

14

truyền miệng dân gian; 4/tư liệu ngôn ngữ; 5/tư liệu dân tộc học; 6/tư liệu phim ảnh,

băng ghi hình và 7/ tư liệu băng ghi âm” [17; tr.271].

Theo nghĩa rộng, tư liệu thành văn được hiểu là những sử liệu cho ta những thông

tin về các sự kiện đã xảy ra được ghi lại bằng chữ viết qua các kênh thông tin. Nguồn

tư liệu này chiếm khối lượng lớn và đặc biệt quan trọng, đôi khi chiếm địa vị chủ yếu

trong các nguồn sử liệu, với khối lượng lớn và hết sức đa dạng, nên đã có nhà nghiên

cứu thử phân loại tư liệu thành văn thành những nhóm hoặc loại khác nhau: có loại

mang tính chất văn học như sử biên niên, hồi ký…, có lại mang tính chất khế ước, chế

định như các loại văn tự, luật pháp v.v… Song mọi sự phân loại chỉ có tính chất tương

đối vì nguồn sử liệu này được viết ra không hoàn toàn theo những khuôn khổ nhất định

cho mọi giai đoạn lịch sử. Dù có được phân loại theo nhiều cách khác nhau thì nguồn

sử liệu thành văn, nhìn một cách tổng thể, cũng có ưu điểm nổi bật là chúng phản ánh

tương đối toàn diện và chi tiết các sự kiện, nhất là về đời sống chính trị, xã hội. Mặt

khác, nguồn sử liệu này cũng chịu ảnh hưởng nhiều nhất của các quy luật hình thành

xác minh, phê phán. Vì vậy, nguồn sử liệu này lại ngày càng đặc biệt quan trọng.

Nguồn sử liệu vật chất cũng hết sức phong phú, đa dạng. Có thể nói, ở đâu có con

người sinh sống thì ở đó có dấu tích vật chất để lại. Hơn thế nữa, nguồn sử liệu vật chất

lại có những mặt ưu việt, hơn hẳn các nguồn sử liệu khác ở chỗ: là những nguồn sử

liệu chủ yếu trong thời kỳ chưa có chữ viết và phản ảnh một cách khá trung thực và

khách quan một mặt nào đấy của cuộc sống, khi đã có tài liệu thành văn thì nguồn sử

liệu vật chất có thể bổ sung hoặc kiểm tra các tài liệu thành văn. Tuy nhiên, nguồn sử

liệu vật chất có nhược điểm lớn: đó là những tư liệu “câm”, bản thân nó không nói lên

được nếu nhà nghiên cứu không có những phương pháp đã biết để “khai thác” chúng.

Trong học tập và nghiên cứu cần sử dụng nhiều nguồn sử liệu khác nhau nhằm bổ

sung cho tư liệu chính xác hơn, đầy đủ hơn. Có những giai đoạn lịch sử chưa có chữ

viết thì phải sử dụng nguồn sử liệu truyền miệng dân gian, tư liệu vật chất cho có giá trị

kiểm tra các tài liệu chữ viết xem đã chính xác đầy đủ chưa, đúng hay không đúng ở

mức độ nào… Chính vì vậy, việc sử dụng nhiều nguồn tư liệu khác nhau trong nghiên

cứu và học tập là rất quan trọng.

15

Như vậy, là để phân loại tổng hợp toàn bộ các nguồn tư liệu của lịch sử Việt Nam

chúng ta cần phải áp dụng nhiều đặc trưng khác nhau. Tuy nhiên bất cứ một sự phân

loại chung nào cũng không thể bao gồm hết được tính đặc thù của các nhóm sử liệu

riêng biệt. Vì vậy việc phân loại theo phạm vi từng nguồn tư liệu vẫn có vai trò riêng

của nó. Đặc biệt là khi các nhóm tư liệu riêng biệt có khối lượng lớn thì sự phân loại cụ

thể, chi tiết trong mỗi nhóm là hết sức cần thiết.

Dù là phân loại tổng quát hay chỉ trong phạm vi của một loại hình sử liệu thì

chúng ta vẫ phải xuất phát từ những nguyên tắc phương pháp luận và những phương

pháp chung. Phải có quan điểm tính Đảng, quan điểm tổng hợp, toàn diện; phải nắm

vững nguyên tắc lịch sử - lô gíc; phải nắm vững yêu cầu của phương pháp hệ thống khi

phân lọai sử liệu. Mỗi thời kỳ lịch sử đều có một loại sử liệu đặc trưng cho nó, chúng ta

không nên tuyệt đối hóa một nguồn tư liệu nào và không thể đưa ra một khung phân

loại cố định, cụ thể chung cho mọi nguồn tư liệu của lịch sử việt Nam. Trong khi quan

tâm đến xu hướng sử dụng sử liệu, chúng ta cũng cần đảm bảo cho các nguồn tư liệu

sau khi phân loại có khản năng phản ánh được đầy đủ về sự phát triển chung của lịch

sử dân tộc cũng như của bản thân trong quá trình sưu tầm, nghiên cứu sử liệu mà các

nhà sử học đã tích lũy được. Như vậy việc phân loại các nguồn tư liệu không thể tách

rời khỏi quy luật chung của sự phát triển khoa học lịch sử của dân tộc ta.

Trong phạm vi của đề tài này, tôi tập trung vào sử dụng ba nguồn tư liệu chính:

Tư liệu thành văn, tư liệu từ nguồn internet và đồ dùng trực quan.

1.1.2.1. Tư liệu thành văn

Theo nghĩa rộng, tư liệu thành văn được hiểu là những sử liệu cho ta những thông

tin về các sự kiện đã xảy ra được ghi lại bằng chữ viết qua các kênh thông tin khác

nhau. Nguồn tư liệu này chiếm khối lượng lớn và đặc biệt quan trọng, đôi khi chiếm vị

trí chủ yếu trong các nguồn sử liệu.

Xuất phát từ lí luận và thực tiễn dạy học lịch sử ở trường phổ thông có thể sử

dụng các loại tài liệu thành văn sau đây:

- Tư liệu của Mác, Ănghen, Lênin, Hồ Chí Minh