Từ ngữ về nghệ thuật rối cạn của người Tày ở Định Hóa, Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

VI THỊ THUẬN

TỪ NGỮ VỀ NGHỆ THUẬT RỐI CẠN

CỦA NGƯỜI TÀY Ở ĐỊNH HÓA, THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2019

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

VI THỊ THUẬN

TỪ NGỮ VỀ NGHỆ THUẬT RỐI CẠN

CỦA NGƯỜI TÀY Ở ĐỊNH HÓA, THÁI NGUYÊN

Ngành: Ngôn ngữ Việt Nam

Mã số: 8 22 01 02

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. Lê Văn Trường

THÁI NGUYÊN - 2019

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai

công bố trong bất kì một công trình nào khác.

Thái Nguyên, ngày 15 tháng 6 năm 2019

Tác giả

Vi Thị Thuận

ii

LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên, em chân thành cảm ơn tới các quý Thầy Cô giáo, cán bộ khoa

Ngữ văn, phòng quản lý và Đào tạo sau Đại học trường Đại học Sư phạm - ĐHTN

đã tạo điều kiện cho em có một môi trường học tập và nghiên cứu thuận lợi để

hoàn thành tốt luận văn của mình. Em xin chân thành cảm ơn các Giáo sư, Phó

Giáo sư, Tiến sĩ đã tham gia giảng dạy tận tình lớp Cao học Ngôn ngữ Việt Nam

K25 - Trường Đại học sư phạm - ĐH Thái Nguyên. Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng

kính trọng và gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới TS. Lê Văn Trường - người đã tạo

mọi điều kiện động viên và tận tình giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập, thực

hiện và hoàn thành luận văn. Em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình và

bạn bè đã tận tình giúp đỡ trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn.

Em xin chân thành cảm ơn !

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2019

Tác giả luận văn

Vi Thị Thuận

iii

MỤC LỤC

Trang

LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii

MỤC LỤC ..........................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC HÌNH ẢNH.........................................................................iv

MỞ ĐẦU.............................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ..............................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề..................................................................................................3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................4

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................4

5. Tư liệu và phương pháp nghiên cứu................................................................5

6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của đề tài.............................................................6

7. Cấu trúc của luận văn ......................................................................................7

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN............................................8

1.1. Khái niệm hình vị, từ, ngữ, nghĩa.................................................................8

1.1.1. Hình vị .......................................................................................................8

1.1.2. Từ.............................................................................................................10

1.1.3. Ngữ ..........................................................................................................13

1.1.4. Nghĩa........................................................................................................15

1.2. Khái niệm về trường nghĩa .........................................................................18

1.3. Khái niệm từ nghề nghiệp ..........................................................................21

1.3.1. Vị trí của từ nghề nghiệp trong lớp từ vựng của một ngôn ngữ..............21

1.3.2. Phân biệt từ nghề nghiệp với các từ khác................................................22

1.4. Khái niệm định danh và các phương thức định danh.................................24

1.4.1. Khái niệm định danh................................................................................24

1.4.2. Các phương thức định danh.....................................................................25

1.5. Khái niệm ngôn ngữ sân khấu và sân khấu rối cạn....................................25

iv

1.6. Khái niệm văn hóa, biểu tượng văn hóa và mối quan hệ giữa ngôn ngữ

và văn hóa ..........................................................................................................27

1.6.1. Khái niệm văn hóa...................................................................................27

1.6.2. Biểu tượng văn hóa..................................................................................28

1.6.3. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa ..................................................29

1.7. Khái quát chung về dân tộc Tày, tiếng Tày và nghệ thuật múa rối cạn tại

huyện Định Hóa tỉnh Thái Nguyên ...................................................................30

1.7.1. Khái quát chung về người Tày tại huyện Định Hóa tỉnh Thái Nguyên ..30

1.7.2. Sơ lược về tiếng Tày................................................................................31

1.7.3. Nghệ thuật múa rối cạn tại huyện Định Hóa tỉnh Thái Nguyên..............35

Tiểu kết chương 1..............................................................................................38

Chương 2: ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO VÀ PHƯƠNG THỨC ĐỊNH DANH

CỦA TỪ NGỮ MÚA RỐI CẠN CỦA NGƯỜI TÀY Ở ĐỊNH HÓA,

THÁI NGUYÊN...............................................................................................39

2.1. Dẫn nhập.....................................................................................................39

2.2. Tình hình tư liệu .........................................................................................39

2.3. Đặc điểm từ ngữ múa rối cạn về cấu tạo ....................................................40

2.3.1. Thống kê từ ngữ múa rối cạn...................................................................40

2.3.2. Đặc điểm cấu tạo .....................................................................................41

2.4. Đặc điểm từ ngữ múa rối cạn về phương thức định danh ..........................44

2.4.1. Phương thức định danh dựa vào hình thức..............................................45

2.4.2. Phương thức định danh dựa vào chức năng ............................................46

2.4.3. Phương thức định danh dựa vào đặc điểm, tính chất ..............................47

Tiểu kết chương 2..............................................................................................48

Chương 3: MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG VĂN HÓA TIÊU BIỂU CỦA

NGƯỜI TÀY QUA TỪ NGỮ MÚA RỐI CẠN Ở ĐỊNH HÓA, THÁI

NGUYÊN..........................................................................................................50

3.1. Dẫn nhập.....................................................................................................50

v

3.2. Đặc trưng văn hóa của người Tày phản ánh qua công cụ chế tác và tạo

hình con rối trong múa rối cạn ..........................................................................51

3.3. Đặc trưng văn hóa của người Tày phản ánh qua tên gọi nhân vật và công

cụ biểu diễn trong múa rối cạn ..........................................................................54

3.4. Đặc trưng văn hóa của người Tày phản ánh qua hoạt động diễn xướng

và biểu diễn trong múa rối cạn ..........................................................................55

KẾT LUẬN.......................................................................................................73

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................76

PHỤ LỤC .........................................................................................................80

iv

DANH MỤC CÁC HÌNH ẢNH

Trang

Hình ảnh 3.1. Cây thừng mực............................................................................ 51

Hình ảnh 3.2: Các quân rối cổ truyền của phường Thẩm Rộc.......................... 53

Hình ảnh 3.3: Cách điều khiển rối của phường Thẩm Rộc ............................... 54

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Sự phát triển của ngôn ngữ diễn ra liên tục và không đồng đều giữa

các vùng miền, tầng lớp dân cư, các ngành nghề trong xã hội và tạo nên sự đa

dạng trong vốn từ. Những biểu hiện này được phản ánh qua ngôn ngữ. Hệ quả

của quá trình này là bên cạnh ngôn ngữ chung của toàn dân thì có rất nhiều những

biến thể ngôn ngữ. Trong những biến thể ngôn ngữ đó, có vốn từ của những

người làm nghề gắn với một nghề nào đó - từ nghề nghiệp. Vì vậy, việc xem xét

lớp từ này sẽ giúp cho làm rõ bức tranh ngôn ngữ của dân tộc nói chung và đặc

trưng ngôn ngữ - văn hóa của một nhóm người nói riêng.

1.2. Trong hệ thống từ vựng tiếng Việt, từ ngữ nghề nghiệp là một tiểu hệ

thống và là một trong những bộ phận quan trọng góp phần bổ sung và làm phong

phú vốn từ. Đặc trưng cơ bản của từ nghề nghiệp là gắn với sự ra đời của một

ngành nghề nhất định. Múa rối là một ngành nghệ thuật sân khấu biểu diễn độc

đáo, là bộ môn nghệ thuật có nguồn gốc bản địa và truyền thống lâu đời của dân

tộc Việt Nam, mang đậm bản sắc văn hóa, nếp sống của dân tộc. Vì vậy, múa rối

là một trong những lĩnh vực góp phần lưu giữ rõ nét về tiến trình lịch sử văn hóa

của xã hội. Đồng thời, từ ngữ trong nghề múa rối mang trong nó nét văn hóa, tư

duy của người sáng tạo ra nó.

1.3. Nghiên cứu về từ nghề nghiệp là lĩnh vực đã có nhiều nhà nghiên cứu

quan tâm tìm hiểu. Tuy nhiên, các nghiên cứu mới chỉ khai thác ở tầng bề mặt

của từ nghề nghiệp. Tức là, mới chỉ khảo sát, sưu tầm tư liệu, phân tích cấu tạo,

phạm vi sử dụng… để phân biệt với các nhóm từ khác như: từ địa phương, tiếng

lóng, thuật ngữ… mà chưa đi sâu tìm hiểu lớp nghĩa ẩn sâu mang đặc trưng tư

duy - văn hóa trong việc định danh. Vì vậy, những đóng góp của lớp từ này vào

hệ thống ngôn ngữ toàn dân thể hiện tư duy, văn hóa dân tộc chưa được làm rõ.

Đặc biệt lĩnh vực từ ngữ trong nghề múa rối cạn thì sự quan tâm còn rất mờ nhạt.

1.4. Múa rối là một loại hình nghệ thuật dân gian có từ bao đời nay. Ở Việt

2

Nam, có hai loại hình chính là múa rối nước và múa rối cạn. Tùy theo cách điều

khiển con rối mà người ta chia rối cạn thành: rối que, rối dây, rối tay (lồng con

rối vào bàn tay, biểu diễn bằng cách di chuyển bàn tay và cử động các ngón tay).

Nghệ thuật múa rối được coi là tiêu biểu cho múa rối truyền thống Việt Nam, đã

được lưu diễn nhiều nước trên thế giới.

Múa rối cạn là một nét nghệ thuật độc đáo của văn hóa dân tộc Tày nói

riêng và cộng đồng văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam nói chung. Rối Tày

thuộc loại hình rối que, được coi là ra đời từ 200 năm trước và thường được biểu

diễn vào dịp đầu năm, trong ngày lễ Lồng tồng (lễ Xuống đồng), nhằm mục đích

mua vui cho công chúng, cùng với đó là thể hiện ước vọng cầu mong mưa thuận

gió hòa, mùa màng tốt tươi, cuộc sống no đủ, ước nguyện về sự đỗ đạt vinh danh

bảng vàng của người dân.

Nét độc đáo của nghệ thuật rối cạn xuất phát từ cách thức làm ra con rối.

Vật liệu làm rối thường bằng gỗ thừng mực, một loại cây thân gỗ phổ biến ở

miền núi, mềm, nhẹ dễ chế tác lại không bị mối mọt. Các con rối chủ yếu mô

phỏng hình ảnh vua quan, lão nông, muông thú.

Đảng và Nhà nước ta luôn khẳng định: Văn hóa là nền tảng tinh thần, vừa

là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Mọi hoạt động

văn hóa nghệ thuật phải nhằm xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên

tiến và đậm đà bản sắc dân tộc. Đó là trở về cội nguồn truyền thống dân tộc, tiếp

thu di sản tinh hoa dân tộc và không ngừng học tập kinh nghiệm tiên tiến của bạn

bè khắp năm châu.Trên tinh thần đó huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên đã chủ

trương thực hiện đề án “Khôi phục, bảo tồn và phát huy tinh hoa văn hóa truyền

thống các dân tộc huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên”. Hiện nay huyện Định Hóa

tỉnh Thái Nguyên còn bảo lưu hai phường rối cạn Ru Nghệ và Thẩm Rộc tiêu biểu

của dân tộc Tày. Đây là một trong những giá trị văn hóa dân tộc cần được bảo tồn

và phát triển.

Thực hiện đề tài, chúng tôi hi vọng sẽ đóng góp một phần nhỏ bé vào việc

3

lưu giữ, bảo tồn và phát huy vốn từ ngữ một nghề cổ truyền, cụ thể là từ ngữ

trong nghề múa rối cạn dưới góc độ như một thành tố văn hóa.

Vì những lí do trên, chúng tôi chọn vấn đề: “Từ ngữ về nghệ thuật rối cạn

của người Tày ở Định Hóa - Thái Nguyên” làm đề tài nghiên cứu của mình.

2. Lịch sử vấn đề

Qua tìm hiểu của chúng tôi, có thể nói hiện tại việc nghiên cứu về múa rối

cạn tại Định Hóa mới chỉ dừng lại ở phạm vi nghiên cứu chung nhằm bảo tồn

một hoạt động văn hóa nghệ thuật. Việc nghiên cứu từ ngữ nghề múa rối cạn ở

địa phương này chưa được tìm hiểu. Tuy nhiên, chúng tôi cho rằng trong công

trình của mình vẫn rất cần thiết kế thừa những kết quả nghiên cứu của tác giả đi

trước này.

Có thể điểm qua một số công trình tiêu biểu như: Nhà nghiên cứu về múa

rối - Nguyễn Huy Hồng đã tìm hiểu về múa rối cạn Tày - Nùng từ những năm 60

của thế kỷ trước. Các tư liệu của ông sưu tầm được về múa rối cạn có giá trị lịch

sử và là tư liệu quý cho các thế hệ sau làm căn cứ để khôi phục, bảo tồn và phát

triển múa rối cạn truyền thống theo đúng nguyên bản mà nó vốn có. Với hai cuốn

sách có tên: “nghệ thuật múa rối Việt Nam” (xuất bản năm 1974) và “Nghệ thuật

múa rối Tày - Nùng” (xuất bản năm 2003) [29, tr.13], tác giả đã giới thiệu về múa

rối cạn của dân tộc Tày ở huyện Định Hóa.

Cuốn sách “Múa rối Việt Nam những điều nên biết” của tác giả Hoàng

Kim Dung (xuất bản năm 1997) [18, tr.28] cũng đề cập chung đến múa rối cạn

truyền thống và tác giả đưa ra một số giải pháp (03 giải pháp) chung cho việc

bảo tồn loại hình nghệ thuật biểu diễn này.

“Nghệ thuật múa rối với công tác giáo dục thiếu nhi ở Việt Nam hiện nay”

- Luận văn tốt nghiệp của sinh viên Nguyễn Hữu Hoa, khoa Văn hóa quần chúng

trường Đại học văn hóa Hà Nội năm 1998 có đề cập đến múa rối cạn truyền thống

dân tộc Tày - Nùng ở miền núi.

Ngoài ra còn có một số bài viết đáng chú ý đề cập đến múa rối truyền