Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ HỒNG THƠM

TRUYỀN THUYẾT VỀ

VÂN MẪU VÀ THÁNH TAM GIANG Ở YÊN PHONG,

BẮC NINH DƯỚI GÓC NHÌN VĂN HÓA

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2019

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ HỒNG THƠM

TRUYỀN THUYẾT VỀ

VÂN MẪU VÀ THÁNH TAM GIANG Ở YÊN PHONG,

BẮC NINH DƯỚI GÓC NHÌN VĂN HÓA

Ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM

Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Cán bộ hướng dẫn khoa học:PGS.TS.Nguyễn Hằng Phương

THÁI NGUYÊN - 2019

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan mọi kết quả của đề tài: “Truyền thuyết về Vân Mẫu và

Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh” là công trình nghiên cứu của cá

nhân tôi và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình khoa học nào khác

cho tới thời điểm này.

Thái Nguyên, ngày 28 tháng 6 năm2019

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hồng Thơm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt thời gian thực hiện đề tài, tôi đã nhận được sự giúp đỡ của quý

phòng ban trường Đại học sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện tốt nhất cho

tôi hoàn thành được đề tài. Đặc biệt là sự hướng dẫn tận tình, chu đáo của

PGS.TS. Nguyễn Hằng Phương đã giúp tôi hoàn thành đề tài.

Qua đây, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành, sâu sắc đến sự giúp đỡ của

PGS.TS. Nguyễn Hằng Phương người trực tiếp hướng dẫn khoa học đã luôn dành

nhiều thời gian, công sức cho tôi trong suốt quá trình thực hiện nghiên cứu và

hoàn thành đề tài nghiên cứu khoa học.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học sư phạm Thái

Nguyên, phòng sau đại học cùng toàn thể các thầy cô giáo công tác trong trường

đã tận tình truyền đạt những kiến thức quý báu, giúp đỡ tôi trong quá trình học

tập và nghiên cứu.

Tôi xin chân thành cảm ơn sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh,

thư viện tỉnh Bắc Ninh, phòng Văn hóa thông tin huyện Yên Phong, Ban quản lí

di tích lịch sử văn hóa và nhân dân các địa phương ở Yên Phong đã giúp đỡ tôi

trong qua trình đi điền dã, sưu tầm tư liệu.

Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến gia đình và tất cả bạn bè

đã giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài.

Tôi xin chân thành cảm ơn !

Thái nguyên, ngày 28 thánh 6 năm 2019

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hồng Thơm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN....................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................ii

MỤC LỤC............................................................................................................iii

MỞ ĐẦU..............................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ..............................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề...............................................................................2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................7

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................8

5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................9

6. Đóng góp của luận văn ..................................................................................10

7. Bố cục của luận văn.......................................................................................10

NỘI DUNG ........................................................................................................12

Chương 1: TỔNG QUAN VỀ VÙNG ĐẤT YÊN PHONG, BẮC NINH VÀ

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN............................................................................12

1.1. Tổng quan về vùng đất Yên Phong, Bắc Ninh...........................................12

1.1.1. Vùng đất phù sa bên dòng sông Cầu giàu truyền thống lịch sử..............12

1.1.2. Nơi hội tụ nhiều truyền thống văn hóa, văn học dân gian.......................17

1.2. Một số vấn đề lý luận về truyền thuyết và tổng quan về truyền thuyết ở

Yên Phong, Bắc Ninh..............................................................................21

1.2.1. Khái niệm, phân loại và đặc trưng của truyền thuyết..............................21

1.2.2. Tổng quan về truyền thuyết ở Yên Phong, Bắc Ninh .............................25

1.3. Phương pháp tiếp cận văn học dưới góc nhìn văn hóa...............................32

1.3.1. Khái niệm văn hóa...................................................................................33

1.3.2. Phương pháp tiếp cận văn học dưới góc nhìn văn hóa............................35

Chương 2: NỘI DUNG TRUYỀN THUYẾT VỀ VÂN MẪU VÀ THÁNH

TAM GIANG Ở YÊN PHONG, BẮC NINH DƯỚI GÓC NHÌN VĂN HÓA....40

2.1. Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang phản ánh truyền thống

dựng nước, giữ nước................................................................................40

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

2.2. Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang khúc xạ đời sống văn

hóa, tín ngưỡng vùng Yên Phong, Bắc Ninh ..........................................46

2.2.1. Dấu ấn đời sống văn hóa Yên Phong, Bắc Ninh .....................................46

2.2.2. Khúc xạ đời sống tín ngưỡng vùng Yên Phong, Bắc Ninh.....................50

2.3. Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang tôn vinh tưởng nhớ

những người anh hùng.............................................................................55

2.3.1. Khái niệm người anh hùng ......................................................................55

2.3.2. Hình tượng người anh hùng trong Truyền thuyết về Vân Mẫu và

Thánh Tam Giang....................................................................................55

2.4. Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang trong lễ hội vùng Yên

Phong, Bắc Ninh......................................................................................58

2.4.1. Mối liên hệ giữa truyền thuyết và nghi lễ, lễ hội ....................................58

2.4.2. Lễ hội vùng Kinh Bắc, tôn vinh các danh nhân, anh hùng dân tộc.........58

2.4.3. Một số lễ hội vùng Yên Phong, Bắc Ninh tôn vinh tưởng nhớ Thánh

Tam Giang ...............................................................................................60

Chương 3: NGHỆ THUẬT TRUYỀN THUYẾT VỀ VÂN MẪU VÀ

THÁNH TAM GIANG Ở YÊN PHONG, BẮC NINH DƯỚI GÓC NHÌN

VĂN HÓA..........................................................................................................68

3.1. Cốt truyện “những mảnh ghép văn hóa”vùng quê Kinh Bắc .....................68

3.2. Hệ thống nhân vật mang dấu ấn văn hóa Kinh Bắc ...................................80

3.3. Biểu tượng - sự kết tinh ý nghĩa từ truyền thống văn hóa Kinh Bắc .........83

KẾT LUẬN ........................................................................................................88

TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................................................92

PHỤ LỤC...............................................................................................................

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Mỗi đất nước, quốc gia, dân tộc lại có những nét văn hóa đặc sắc riêng. Nét

văn hóa ấy đậm chất tinh hoa được tạo nên từ hồn cốt của cộng đồng người. Từng

cánh đồng, ngọn núi, dòng sông và cả tín ngưỡng thờ cúng đều có nguyên do của

nó.Thế nên nghiên cứu văn học dân gian nói chung và truyền thuyết xứ Kinh

Bắc, Bắc Ninh nói riêng là điều hết sức lí thú và hấp dẫn.

Yên Phong, Bắc Ninh là một vùng đất cổ, cái nôi sản sinh và lưu giữ nhiều

giá trị văn hóa, văn học dân gian của người Việt. Mảng văn học dân gian nơi đây

hết sức phong phú và đa dạng trong đó có thể loại truyền thuyết về các nhân vật

anh hùng lịch sử, những vị thần bảo vệ cho vùng đất cổ này. Chính bởi thế nơi

đây có phong tục tập quán tín ngưỡng khác nhau, phổ biến nhất là tín ngưỡng

thờ thần, Thành hoàng làng. Các vị Thành hoàng làng có nguồn gốc khác nhau

như: thiên thần (sơn thần, thủy thần), nhân thần, bán nhân thần. Do là một vùng

đất chiêm trũng, thường hay ngập úng lũ lụt vào mùa mưa, nên ở Yên Phong có

74 làng thì đến 20 làng, dọc theo sông Như Nguyệt (sông Cầu) thờ đức Thánh

Tam Giang. Tuy nhiên, cho đến thời điểm hiện nay chưa có một cuốn sách nào

nghiên cứu độc lập về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang với tư cách là những tác

phẩm văn học dưới góc nhìn văn hóa. Phần lớn hiện tượng văn học dân gian này

mới được đề cập trong tham luận “Tục thờ Thánh Tam Giang và sinh hoạt quan

họ” tại Hội thảo quốc tế “Bảo tồn và phát huy dân ca trong xã hội đương đại” và

một vài luận văn khác tìm hiểu hệ thống truyền thuyết này từ góc nhìn xã hội

học, dân tộc học... Vậy Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên

Phong, Bắc Ninh có diện mạo thế nào? Chúng ta thấy được những giá trị gì qua

truyền thuyết từ góc nhìn văn hóa? Trả lời những vấn đề còn tồn nghi này sẽ giúp

chúng ta có thể khái quát được diện mạo và giá trị của Truyền thuyết về Vân Mẫu

và Thánh Tam Giang trong môi trường văn hóa lịch sử ở Yên Phong, Bắc Ninh.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

2

Tiếp cận tác phẩm từ góc nhìn văn hóa không phải là cách tiếp cận quá mới

so với các cách tiếp cận khác. Nghiên cứu văn học dưới góc nhìn văn hóa, suy

cho cùng là tìm dấu ấn văn hóa trong tác phẩm, xem xét tác phẩm trong mối quan

hệ với môi trường văn hóa... Từ đó giải mã những chi phối của văn hóa, ứng xử

đến việc xây dựng tác phẩm văn học. Qua cách tiếp cận này chúng ta có thể khai

thác sâu hơn giá trị của tác phẩm, có cái nhìn vừa bao quát, vừa sâu sắc toàn diện

hơn đối với đời sống văn hóa của cả cộng đồng dân tộc.

Là một giáo viên trực tiếp tham gia giảng dạy bộ môn Ngữ văn nói chung

trong đó có văn học dân gian nói riêng, thì việc nghiên cứu Truyền thuyết về Vân

Mẫu và Thánh Tam Giang là cơ hội để người viết tích lũy kiến thức về kho tàng

truyền thuyết từ đó bồi đắp cho học sinh lòng tự hào về truyền thống quý báu của

dân tộc, khơi dậy trong các em ý thức về việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy văn

hóa dân tộc, để truyền thống văn hóa và lịch sử của địa phương được lưu truyền

một cách lâu bền, rộng khắp, không bao giờ bị mai một.

Trên đây là tất cả những lý do khiến người viết lựa chọn đề tài “Truyền

thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn

văn hóa”.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

2.1. Nghiên cứu về truyền thuyết

Theo sử sách ghi chép lại, “Ngay từ thời Bắc thuộc, các học giả phương Bắc

đã ghi lại truyền thuyết về thời Hùng Vương qua các sách: Giao châu ngoại vực

kí (thế kỉ IV), Việt Nam chí (thế kỉ V). Khoảng thế kỷ X đến thế kỉ XIV có các

sách ghi chép truyền thuyết như Báo cực truyện, Ngoại sử kí của Đỗ Thiện (nay

đã thất truyền)” [73]. Các công trình sưu tầm, tuyển tập văn học dân gian Việt

Nam như: Việt điện u linh 越甸幽靈của Lí Tế Xuyên, Lĩnh Nam chích quái 嶺

南摭怪 của Trần Thế Pháp, Truyền kì mạn lục 傳奇漫錄 của Nguyễn Dữ, Nam

Ông mộng lục 南翁夢錄 v.v. là những minh chứng: truyền thuyết đã được các

tác giả văn học, học giả quan tâm nghiên cứu từ lâu. Đến thế kỉ thứ XV thì truyền

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

3

thuyết dân gian mới được ghi chép nhiều hơn. Ngô Sĩ Liên có ghi chép lại các

truyền thuyết ở phần ngoại kỉ trong cuốn Đại Việt sử kí toàn thư. Truyền thuyết

đã được nhà sử học sưu tầm, ghi chép, sắp xếp và hệ thống hóa lại. Tuy nhiên,

trong những tác phẩm vừa dẫn, truyền thuyết mới được quan tâm, sưu tầm, tuyển

chọn để lưu giữ, truyền lại cho đời sau. Đó chưa phải các công trình nghiên cứu

truyền thuyết với tư cách là những tác phẩm văn học dân gian, gắn với môi sinh

của chúng. Các nhà nghiên cứu văn học Việt Nam từng tranh luận về khái niệm

truyền thuyết. “Một số tác giả phủ nhận sự tồn tại của truyền thuyết với tư cách

là thể loại văn học dân gian độc lập. Ngược lại, Đỗ Bình Trị, Kiều Thu Hoạch và

nhiều nhà nghiên cứu khác quan niệm truyền thuyết là một thể loại tự sự dân

gian” [73].Trong cuốn giáo trình Lịch sử văn học Việt Nam (Bùi Văn Nguyên

chủ biên), Đỗ Bình Trị xếp truyền thuyết bên cạnh thần thoại, và định nghĩa:

“Truyền thuyết là những truyện có dính líu đến lịch sử mà lại có sự kỳ diệu - là

lịch sử hoang đường - hoặc là những truyện tưởng tượng ít nhiều gắn với sự thực

lịch sử. Tính chất thể loại của truyền thuyết bắt đầu được khẳng định rõ” [57].

Cuốn sách Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân gian Việt

Nam (1971) là công trình của nhiều tác giả, trong đó tuyển tập các bài viết nghiên

cứu về truyền thuyết đã xuất bản. Các tác giả cuốn sách này đều khẳng định

truyền thuyết là một thể loại văn học dân gian. Đáng chú ý là tác giả Kiều Thu

Hoạch nhận định: “Truyền thuyết là một thể tài truyện kể truyền miệng nằm trong

loại hình tự sự dân gian; nội dung cốt truyện của nó là kể lại truyện tích các

nhân vật lịch sử hoặc giải thích nguồn gốc các phong vật theo quan niệm nhân

dân, biện pháp nghệ thuật phổ biến của nó là khoa trương phóng đại, đồng thời

nó cũng sử dụng những yếu tố hư ảo, thần kỳ như cổ tích và thần thoại…” [73].

2.2. Nghiên cứu về truyền thuyết Bắc Ninh - Kinh Bắc

Bắc Ninh là một vùng đất cổ, con người đến tụ cư lập nghiệp từ rất sớm.

Thế nên ngay từ thời Hùng Vương, người dân đã sáng tạo ra bao truyện cổ phản

ánh đời sống tinh thần của họ. Điểm qua quá trình nghiên cứu truyện cổ xứ Kinh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

4

Bắc - Bắc Ninh, chúng tôi thấy công trình “Truyện cổ xứ Bắc” (Bảo tàng Hà

Bắc, 1990) đã bước đầu giới thiệu những câu chuyện liên quan đến các vị thần

được lưu truyền trong dân gian ở Hà Bắc. Tiếp đến cuốn “Thần tích, sắc phong

các vị thần, Thành hoàng làng tỉnh Bắc Ninh” (Lê Viết Nga chủ biên, Bảo tàng

Bắc Ninh, 2008) đã cung cấp một cách sơ lược từng vị thần, Thành hoàng, hiện

trạng còn mất của các thư tịch sắc phong liên quan đến các vị thần. Sau này cuốn

“Truyện cổ ca dao tục ngữ các làng Quan họ gốc” (Lê Danh Khiêm, Trung tâm

văn hóa Bắc Ninh, 2011) có giới thiệu 51 câu chuyện kể về các vị Thành hoàng

làng được thờ tại các làng Quan họ gốc. Tuy nhiên tác giả mới chỉ dùng lại ở

việc sưu tầm, tập hợp chứ chưa phân tích khám phá nội hàm bên trong của từng

câu chuyện. Ngoài ra công trình “Truyền thuyết - Lễ hội và diễn xướng dân gian

ở Bắc Ninh” của Nguyễn Công Hảo, Nxb Hội nhà văn, 2017, đã giới thiệu những

kiến thức văn nghệ dân gian còn lưu truyền lại tại các làng quê thông qua một số

truyền thuyết và lễ hội tiêu biểu xứ Kinh Bắc. Tóm lại chưa có một công trình

nào nghiên cứu độc lập Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên

Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa.

2.3. Nghiên cứu truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang

Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ra đời trên nền tảng xã hội

nông nghiệp cổ truyền. Vân Mẫu được thờ ở nhiều nơi và Thánh Tam Giang đã

trở thành Thành hoàng của hơn 300 làng vùng sông nước. Ở Việt Nam, ngay từ

đầu, việc thờ Vân Mẫu và Thánh Tam Giang thể hiện sự tôn thờ trời đất, giới

siêu nhiên và những vị thần có công với lịch sử. Hiện tượng thờ Vân Mẫu và

Thánh Tam Giang có đầy đủ các yếu tố như: đối tượng thờ, điện thờ, nghi thức

thờ cúng và các trò chơi, trò diễn mang tính nghi lễ.

Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang được nhiều sách báo đề

cập. Trong cuốn “Truyện cổ xứ Bắc” (Bảo tàng Hà Bắc, 1990) nội dung cuốn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

5

sách kể về từng vị thần có công với dân làng được lưu truyền trong dân gian ở

Hà Bắc nói chung.

Tiếp đến là hai cuốn “Truyện cổ, ca dao, tục ngữ các làng quan họ” (Lê

Danh Khiêm, Trung tâm văn hóa Bắc Ninh, 2008); “Địa chí Yên Phong” (nhiều

tác giả, Nhà xuất bản thanh niên, năm 2002) trong mục tác phẩm văn học dân

gian giới thiệu một số tác phẩm tiêu biểu cho các thể loại truyện cổ dân gian ca

dao, tục ngữ, câu đố có giới thiệu Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam

Giang (trang 339). Ngoài ra trên báo mạng các website cũng đã xuất hiện các bài

viết về truyền thuyết và các lễ hội có liên quan đến chủ đề trên.

Trong những năm gần đây có nhiều công trình nghiên cứu về truyền thuyết

này như: “Tục thờ Thánh Tam Giang ở vùng Ngã Ba Xà” (Nghiên cứu trường

hợp: làng Đoài, xã Tam Giang, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh và làng Mai

Thượng, xã Mai Đình, huyện Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang) Luận văn thạc sĩ Dân

tộc học của tác giả Nguyễn Thị Thu Trang Trường Đại học Khoa học Xã hội và

Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội năm 2009. Với công trình này tác giả luận

văn miêu tả cụ thể cách thức tiến hành các nghi lễ thờ cúng và ý nghĩa của việc

thờ cúng để khơi dậy trong mỗi cá nhân trách nhiệm gìn giữ và bảo vệ nét đẹp

văn hóa ấy.

“Lịch sử sưu tầm, nghiên cứu truyền thuyết và lễ hội về Thánh Tam Giang

vùng đất dọc sông Cầu” luận văn thạc sĩ của tác giả Nguyễn Thị Nhung, Đại học

sư phạm Hà Nội năm 2015. Toàn luận văn đã nghiên cứu một cách có hệ thống

quá trình phát triển của lịch sử sưu tầm truyền thuyết và lễ hội về Thánh Tam

Giang.

Và công trình, “Việc phụng thờ Thánh Bạch Hạc Tam Giang tại đền Đuông,

xã Bồ Sao, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc” (luận văn thạc sĩ ngành Văn hóa

học của tác giả Lưu Ngọc Thành, trường Đại học Văn hóa Hà Nội năm 2012) là

nghiên cứu về Thánh Tam Giang nhưng ở một địa danh khác. Kết quả nghiên cứu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

6

của tác giả Lưu Ngọc Thành đã khái quát Thánh Bạch Hạc trong không gian làng

Bồ Sao để từ đó nêu lên bản chất ý nghĩa việc thờ phụng ngài.

Một số công trình đề cập đến chuỗi Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh

Tam Giang, tiêu biểu có thể kể đến “Truyện cổ xứ Bắc” (Bảo tàng Hà Bắc, 1990).

Nội dung cuốn sách kể về từng vị thần có công với dân làng được lưu truyền

trong dân gian ở Hà Bắc nói chung. Hai cuốn “Truyện cổ, ca dao, tục ngữ các

làng quan họ” (Lê Danh Khiêm, trung tâm văn hóa Bắc Ninh, 2008) và “Địa chí

Yên Phong” (nhiều tác giả, Nhà xuất bản Thanh niên, năm 2002) đã giới thiệu

về Vân Mẫu và tục thờ bà trong các ngôi làng ở Yên Phong, Bắc Ninh. Tuy nhiên,

những công trình nghiên cứu trên mới bước đầu giới thiệu về nội dung các truyền

thuyết và tục thờ bà với tư cách là thân mẫu của những vị Thánh Tam Giang.

Điều đáng nói là các công trình trên chỉ đề cập đến Truyền thuyết về Vân

Mẫu và thánh Tam Giang từ những góc nhìn khác, hoặc chủ yếu mang tính sưu

tầm, chưa có công trình nào nghiên cứu về hệ thống truyền thuyết này ở Yên

Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa.

2.4. Hướng tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa

Những năm đầu thế kỉ XX ở nước ta, hướng tiếp cận văn học từ góc nhìn

văn hóa đã được nhiều học giả, các nhà nghiên cứu quan tâm tìm hiểu. Từ việc

đưa ra những quan điểm về mặt nhận thức, lí luận dựa theo lý thuyết phương Tây

áp dụng vào thực tiễn Việt Nam đến việc thực nghiệm trên một số tác phẩm của

các tác giả tiêu biểu, giới nghiên cứu đã tạo nên một bức tranh nghiên cứu văn

hóa - văn học dưới sự soi rọi của ánh sáng văn hóa. Năm 1985, trong công trình

Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều, nhà văn hóa học - GS. Phan

Ngọc đã sớm nhận ra và vận dụng những yếu tố văn hóa xã hội để tìm ra những

đặc trưng của phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều. Năm 1994, trong cuốn

sách Văn hóa Việt Nam và cách tiếp cận mới, GS. Phan Ngọc cũng đã đưa ra

những quan điểm về văn hóa, cách tiếp cận văn hóa trong văn học, gợi mở nhiều

hướng nghiên cứu khác nhau cho các học giả sau này. Tiếp sau bước đi có tính

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

7

chất mở đầu đó, đã có nhiều học giả mạnh dạn áp dụng phương pháp tiếp cận

văn học từ góc nhìn văn hóa cho các công trình nghiên cứu của mình. Có thể kể

ra đây một số công trình nghiên cứu thành công trong việc tiếp cận văn học từ

góc nhìn văn hóa như: Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa,

PGS.TS Trần Nho Thìn (Nhà xuất bản Giáo dục, 2003); Bản sắc Việt Nam qua

giao lưu văn học, PGS.TS. Nguyễn Bá Thành (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội,

2004); Thơ Mới từ góc độ văn hóa - văn học, Luận án Tiến sĩ, HoàngThị Huế

(Học viện Khoa học Xã hội, 2007); Tiếp cận Truyện Kiều từ góc nhìn văn hóa,

PGS.TS Lê Nguyên Cẩn (Nxb Thông tin và Truyền thông, 2011) …

Cũng đã có một số đề tài, luận văn thực hiện ở các trường Đại học tìm hiểu

các thể loại văn học dân gian dưới góc nhìn văn hóa. Tuy nhiên, chưa có công

trình nào nghiên cứu Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên

Phong, Bắc Ninh từ góc độ lý thuyết này.

Như vậy, Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang đã được giới

khoa học nghiên cứu. Tuy nhiên, tìm hiểu chuỗi truyền thuyết này dưới góc nhìn

văn hóa học chưa được đề cập đến. Bởi vậy, chúng tôi chọn “Truyền thuyết về

Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa”

làm đề tài cho công trình nghiên cứu của mình. Hy vọng, những tìm hiểu bước

đầu của luận văn sẽ có những đóng góp nhất định cho việc tìm hiểu về văn hóa,

văn học ở vùng đất địa linh nhân kiệt - Yên Phong, Bắc Ninh.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu chính của luận văn là: Truyền thuyết về Vân Mẫu

và Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh.

- Những yếu tố văn hóa có mối quan hệ ảnh hưởng đến hệ thống Truyền

thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

8

3.2. Phạm vi nghiên cứu

3.2.1. Phạm vi tư liệu nghiên cứu

Hệ thống các Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang đã được lưu

truyền ở Bắc Ninh và khu vực đồng bằng Bắc Bộ từ bao đời nay; một bộ phận

được ghi chép cố định trong các bản thần tích, hoặc thư tịch, sắc phong; một bộ

phận được lưu truyền nơi cửa miệng dân gian. Với thời gian và điều kiện hạn chế

chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài một mặt căn cứ vào các văn bản có sẵn, một

mặt căn cứ vào các văn bản tác phẩm đang lưu truyền trong đời sống dân gian ở

Bắc Ninh. Cụ thể, qua khảo sát ở các điểm thờ Vân Mẫu và Thánh Tam Giang

thuộc huyện Yên Phong, Bắc Ninh, chúng tôi sưu tầm được một số bản truyền

thuyết được ghi lại trong Lý lịch của các di tích thờ Vân Mẫu và Thánh Tam

Giang, một số bản ghi chép từ lời kể của nhân dân (Phụ lục).

3.2.2. Phạm vi vấn đề nghiên cứu

Trong giới hạn của một luận văn thạc sĩ, chúng tôi chủ yếu tìm hiểu Truyền

thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang trên một số phương diện của hướng tiếp

cận từ góc nhìn văn hóa.

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

4.1. Mục đích nghiên cứu

- Sưu tầm, tập hợp, khảo cứu hệ thống Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh

Tam Giang ở vùng Yên Phong, Bắc Ninh. Qua đó khái quát tìm ra được đặc điểm

tín ngưỡng tâm linh của người Việt.

- Tìm hiểu mối quan hệ phức hợp đa chiều giữa Truyền thuyết về Vân Mẫu

và Thánh Tam Giang với các yếu tố văn hóa, trong môi trường lịch sử văn hóa ở

Yên Phong, Bắc Ninh.

- Góp phần bồi dưỡng ý thức trân trọng giá trị văn học, văn hóa cổ truyền,

bồi dưỡng lòng tự hào về mảnh đất, con người Bắc Ninh, từ đó có ý thức gìn giữ

và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

9

4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh

dưới góc nhìn văn hóa tập trung giải quyết một số vấn đề sau:

- Nghiên cứu những vấn đề về cơ sở lý luận, cơ sở thực tiễn của đề tài như:

điều kiện tự nhiên, đặc điểm lịch sử, đời sống văn hóa; một số vấn đề lý luận về

truyền thuyết và tổng quan về truyền thuyết ở Yên Phong, Bắc Ninh; phương

pháp tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa.

- Tập hợp, sưu tầm, khảo cứu các Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam

Giang từ góc nhìn văn hóa.

- Tìm hiểu thêm mối quan hệ giữa Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam

Giang với việc thờ phụng và tổ chức lễ hội trong đời sống tâm linh của người

dân Bắc Ninh.

5. Phương pháp nghiên cứu

Để tiến hành nghiên cứu, thực hiện đề tài Truyền thuyết về Vân Mẫu và

Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa, chúng tôi phối

hợp vận dụng các phương pháp nghiên cứu như:

- Phương pháp điền dã: phương pháp này được sử dụng trong suốt quá trình

sưu tầm hệ thống Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở các địa

phương trên địa bàn huyện Yên Phong, Bắc Ninh.

- Phương pháp phân tích và tổng hợp: Nhằm phân tích các tài liệu lý luận

về truyền thuyết, phân tích giá trị của truyền thuyết từ góc độ văn hóa và mối

quan hệ giữa truyền thuyết với đời sống tâm linh về thờ Mẫu, thờ Thành hoàng

làng của cư dân địa phương. Từ đó tổng hợp các vấn đề nghiên cứu để đưa ra

đánh giá, kết luận về đối tượng nghiên cứu.