Truyền thuyết về núi non xứ Lạng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

PHẠM DUY TÙNG

TRUYỀN THUYẾT VỀ NÚI NON XỨ LẠNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC

Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM

MÃ SỐ: 60 22 01 21

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGÔ THỊ THANH QUÝ

Thái Nguyên, năm 2014

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên, tôi xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới

TS. Ngô Thị Thanh Quý - ngƣời thầy đã tận tình hƣớng dẫn tôi trong quá

trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Tôi xin cảm ơn Ban giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Ngữ Văn

trƣờng Đại học sƣ phạm - Đại học Thái Nguyên… các thầy, cô tham gia

giảng dạy, hƣớng dẫn nghiên cứu khoa học đã truyền thụ tri thức, tạo mọi

điều kiện thuận lợi cho lớp cao học Văn học Việt Nam - K20 trong quá trình

học tập.

Xin chân thành cảm ơn các tổ chức, cá nhân trên địa bàn tỉnh Lạng

Sơn, đặc biệt là Thƣ viện tỉnh; cảm ơn gia đình, bạn bè, những ngƣời đã nhiệt

tình giúp đỡ tôi trong việc điền dã khảo sát tƣ liệu. Đó là nguồn cổ vũ, động

viên lớn lao cho tôi trong quá trình lựa chọn và viết đề tài.

Cuối cùng tôi xin cảm ơn quý thầy, cô giáo đã đọc và chỉ rõ những

thành công cũng nhƣ hạn chế trong luận văn tốt nghiệp này.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2014

Tác giả luận văn

Phạm Duy Tùng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU............................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 4

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu............................................................... 10

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.............................................................. 11

5. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................. 12

6. Đóng góp của luận văn................................................................................ 12

7. Cấu trúc của luận văn.................................................................................. 13

Chƣơng 1: VÙNG ĐẤT, CON NGƢỜI XỨ LẠNG VỚI SỰ HÌNH THÀNH,

TỒN TẠI VÀ LƢU TRUYỀN CỦA TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN....... 14

1.1. Vùng đất, con ngƣời xứ Lạng .................................................................. 14

1.1.1. Khái niệm xứ Lạng................................................................................ 14

1.1.2. Đặc điểm địa lý, điều kiện tự nhiên ...................................................... 17

1.1.3. Đặc điểm lịch sử, văn hóa các tộc ngƣời cƣ trú ở xứ Lạng .................. 20

1.2. Văn hóa, văn học dân gian xứ Lạng......................................................... 24

1.2.1. Khái quát về văn hóa dân gian xứ Lạng................................................ 24

1.2.2. Khái quát về văn học dân gian xứ Lạng................................................ 26

Chƣơng 2: ĐẶC ĐIỂM TRUYỀN THUYẾT VỀ NÚI NON XỨ LẠNG ..... 30

2.1. Cơ sở lý thuyết về thể loại truyền thuyết ................................................. 30

2.1.1. Khái niệm về truyền thuyết................................................................... 30

2.1.2. Phân loại truyền thuyết.......................................................................... 32

2.2. Truyền thuyết về núi non xứ Lạng........................................................... 34

2.2.1. Truyền thuyết núi non xứ Lạng gắn với các thần tự nhiên................... 36

2.2.2. Truyền thuyết núi non xứ Lạng với đề tài chống giặc ngoại xâm....... 41

2.2.3. Nhân vật trong truyền thuyết về núi non xứ Lạng................................ 55

2.2.4. Một số motif trong truyền thuyết về núi non xứ Lạng.......................... 57

i

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

2.2.5. Sự đồng dạng trong truyền thuyết về núi non xứ Lạng ........................ 61

2.2.6. Tính dị biệt trong các truyền thuyết về núi non xứ Lạng ..................... 66

Chƣơng 3: TRUYỀN THUYẾT VỀ NÚI NON TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA

XÃ HỘI ĐƢƠNG ĐẠI TẠI LẠNG SƠN........................................................ 74

3.1. Sự tồn tại và lƣu truyền của truyền thuyết về núi non tại Lạng Sơn............. 74

3.1.1. Các địa danh gắn với truyền thuyết về núi non tại Lạng Sơn .................... 74

3.1.2. Tín ngƣỡng và lễ hội có liên quan đến truyền thuyết về núi non tại Lạng Sơn78

3.2. Một số đề xuất và kiến nghị........................................................................ 90

PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................... 94

TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ 97

1

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Lý do khoa học

Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc, gồm có 54 dân tộc cùng chung

sống, trong đó ngƣời Kinh (Việt) chiếm đa số (85,73%). Bên cạnh đó là các

tộc ngƣời khác nhƣ: Tày, Thái, Khơ me, Mƣờng, Nùng… Do vậy, nƣớc ta có

nhiều ngữ hệ và bản sắc văn hóa tộc ngƣời khác nhau. Trải qua chiều dài lịch

sử, các dân tộc Việt Nam đã cùng chung sống, kiên cƣờng đấu tranh dựng

nƣớc, giữ nƣớc, xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Trong quá trình đó, nƣớc ta đã

trở thành một cộng đồng văn hóa vừa đa dạng vừa thống nhất. Mỗi một dân

tộc lại có nghĩa vụ, trách nhiệm gìn giữ và phát huy bản sắc, phong tục tập

quán, vốn truyền thống văn hóa riêng của mình.

Theo địa lý tự nhiên, miền Bắc đƣợc chia thành 3 vùng lãnh thổ nhỏ: Tây

Bắc Bộ, Đông Bắc Bộ và Đồng Bằng sông Hồng. Khu vực Đông Bắc Bộ bao

gồm toàn bộ vùng rừng núi từ phía Đông sông Hồng ra đến sát biển, nay gồm

các tỉnh: Cao Bằng, Bắc Cạn, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Quảng

Ninh. Vùng văn hóa Đông Bắc Bắc Bộ bao gồm các tiểu vùng: Đông Bắc

(Quảng Ninh), Việt Bắc, xứ Lạng, rẻo cao biên giới Việt - Trung. Trong đó,

xứ Lạng là nơi chung sống của nhiều dân tộc, chiếm đa số là dân tộc Tày -

Nùng và một số dân tộc ít ngƣời khác. Nhiều nghiên cứu khoa học đã khẳng

định đây là mảnh đất tiềm ẩn nhiều giá trị văn hóa, văn học truyền thống.

Nghiên cứu văn học dân gian qua việc tiến hành khảo sát, tìm hiểu

truyền thuyết địa danh về núi non đƣợc lƣu truyền, tồn tại trong đời sống các

dân tộc xứ Lạng có tác dụng tăng cƣờng sự hiểu biết về các giá trị tinh thần

đặc sắc nơi đây, đồng thời phát huy sự tin cậy, đoàn kết, gắn bó giữa các dân

tộc, qua đó góp phần vào việc xây dựng đất nƣớc ngày càng văn minh, giàu

đẹp. Xứ Lạng không chỉ là một vùng đất có giá trị văn hóa độc đáo, đặc sắc

mà còn là cửa ngõ giao thƣơng quốc tế, có vai trò quan trọng trong việc phát

2

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

triển kinh tế của đất nƣớc. Ngày nay, mặt trái của sự toàn cầu hóa cũng tác

động tới các giá trị truyền thống. Những giá trị văn hóa nơi đây đang dần bị

ảnh hƣởng bởi cuộc sống mƣu sinh. Trong quá trình hội nhập, các văn hóa

phẩm đồi trụy, phản động từ bên ngoài vào nƣớc ta gây tác động tiêu cực đến

thuần phong mỹ tục của dân tộc Việt Nam nói chung cũng nhƣ cộng đồng các

dân tộc xứ Lạng nói riêng. Vì vậy, khai thác và phát huy nguồn mạch văn hóa

dân tộc, văn học dân gian của xứ Lạng là một việc làm thiết thực, mang tính

thời sự góp phần gìn giữ và phát huy bản sắc dân tộc Việt Nam.

Truyền thuyết dân gian Việt Nam nói chung và truyền thuyết các dân tộc

thiểu số nói riêng là đối tƣợng nghiên cứu của nhiều nhà khoa học xã hội &

nhân văn, trong đó có khoa học văn học dân gian. Việc nghiên cứu truyền

thuyết xứ Lạng về mảng đề tài núi non là một hƣớng nghiên cứu có nhiều

triển vọng. Xứ Lạng có một vị thế rất quan trọng của vùng Đông Bắc Bắc Bộ,

nơi đã chứng kiến nhiều lần quân giặc phải thất điên bát đảo khi chúng xâm

lƣợc nƣớc ta. Địa thế tự nhiên của vùng với nhiều núi non (hƣớng dốc, hƣớng

địa hình rất đa dạng và phức tạp) đã góp phần hình thành thế chiến lược của

vùng Đông Bắc Việt Nam. Xứ Lạng còn là một trong những cái nôi của văn

hóa dân gian Tày - Nùng. Trải qua nhiều thế kỷ, trong quá trình lao động

sản xuất và đấu tranh xã hội, dân tộc Tày - Nùng nói chung và ngƣời Tày -

Nùng ở xứ Lạng nói riêng đã xây dựng cho mình một kho tàng văn học dân

gian truyền thống mang đậm bản sắc văn hóa tộc ngƣời, nhƣng cũng không

phá vỡ tính thống nhất chung của văn hóa Việt Nam. Nơi đây hội tụ đa dạng

các loại hình văn học dân gian, trong đó có thể loại truyền thuyết.

Việc chú trọng khai thác những di sản văn hóa, văn học dân gian của các

dân tộc thiểu số miền núi cùng với nhiệm vụ nghiên cứu, tìm hiểu những di

sản văn học quý báu của dân tộc Kinh (Việt) chính là việc làm góp phần thiết

thực vào công cuộc xây dựng nền văn hóa xã hội chủ nghĩa ở một quốc gia đa

dân tộc với nền văn hóa thống nhất trong đa dạng.

3

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

1.2. Lý do thực tiễn

Là con em đồng bào các dân tộc nơi đây, tôi tự hào đƣợc sinh ra và lớn

lên trên quê hƣơng xứ Lạng, nơi biên cƣơng địa đầu tổ quốc. Miền đất đã đi

vào văn hóa, văn học dân gian của dân tộc với những câu ca dao, dân ca lƣu

truyền từ xa xƣa.

Sinh sống và trƣởng thành tại khu vực miền núi phía Bắc nên ấn tƣợng thân

thuộc trong tôi là những dãy núi tuy không cao, nhƣng nhiều và kế tiếp nhau ẩn

hiện trong lớp sƣơng mù mờ ảo. Mỗi làng, mỗi bản nơi đây đều có những ngọn

núi mang tên riêng rất độc đáo nhƣ: núi Thành Lạng, núi Phja Vệ, Chóp Chài,

Công Mẫu (Mẫu Sơn), núi Yên Ngựa, núi Phƣợng Hoàng, Kỳ Lân, dãy Kai

Kinh… Mỗi ngọn núi, tên núi đều ẩn chứa trong đó là những truyện kể, truyền

thuyết dân gian đƣợc ngƣời dân các dân tộc nơi đây gìn giữ và lƣu truyền qua

nhiều thế hệ. Việc tìm hiểu, khảo sát, nghiên cứu, phân tích các truyền thuyết

dân gian, đặc biệt là các truyền thuyết gắn liền với núi non trong khu vực xứ

Lạng sẽ giúp chúng ta có thêm những khám phá mới về các giá trị tự nhiên và xã

hội đƣợc sáng tạo, gìn giữ và lƣu truyền trong cộng đồng dân tộc nơi đây.

Hiện nay, việc nghiên cứu, giảng dạy văn học dân gian địa phƣơng ngày

càng đƣợc chú trọng trong quá trình phát triển chƣơng trình ở các cấp học. Là

một sinh viên, học viên ngành sƣ phạm Ngữ văn, tƣơng lai là giáo viên, tôi

thiết nghĩ nghiên cứu về văn học dân gian nói chung và truyền thuyết núi non

xứ Lạng nói riêng là việc làm thiết thực.

Do đó, trên cơ sở tiếp tục kế thừa thành tựu của các nhà nghiên cứu,

chúng tôi chọn đề tài Truyền thuyết về núi non xứ Lạng với mong muốn đóng

góp phần nào ý kiến của mình vào công việc nghiên cứu văn học dân gian

các dân tộc ít ngƣời hiện nay ở thể loại truyền thuyết. Đồng thời là ngƣời dân

có thời gian sinh sống và gắn bó với bà con dân tộc nơi đây, tôi muốn góp

4

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

phần tri ân của mình với quê hƣơng xứ Lạng. Khai thác nguồn tƣ liệu văn học

dân gian địa phƣơng, làm phong phú thêm bài giảng trong quá trình giảng dạy.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Lược sử nghiên cứu thể loại truyền thuyết

Truyền thuyết của Việt Nam đã đƣợc một số tác giả ngƣời phƣơng Bắc

ghi chép thành văn bản từ khá sớm - ngay từ thời kì Bắc thuộc trong các

cuốn: Giao Châu ngoại vực (thế kỉ IV) và Nam Việt chí (thế kỉ V). Đến thế

kỉ XIV – XV, một số tác giả ngƣời Việt cũng bắt đầu chú ý sƣu tầm, ghi chép

thể loại này nhƣ: Đỗ Thiện, Lý Tế Xuyên, Trần Thế Pháp… với các cuốn:

Ngoại sử kí, Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái… Tuy lúc bấy giờ các tác

giả chƣa quan tâm về mặt thể loại nhƣng họ cũng đã thấy rằng so với những

truyện dân gian khác đây là những câu chuyện về lịch sử mang đậm yếu tố

hoang đƣờng, kì ảo. Sau này, truyền thuyết không những đƣợc công nhận là

một thể tài vững chắc, hoàn chỉnh của văn học dân gian mà còn đƣợc thống

nhất về mặt thuật ngữ. Các tác giả: Đỗ Bình Trị, Lê Chí Quế, Kiều Thu

Hoạch, Hoàng Tiến Tựu… đều nhất trí khẳng định sự tồn tại của truyền

thuyết - Truyền thuyết là một thể loại của văn học dân gian.

Đến nay, chúng ta đã thấy có nhiều công trình nghiên cứu truyền thuyết

với tư cách là một thể loại của văn học dân gian có giá trị nhƣ:

- Nhiều tác giả (1971), Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự

dân gian Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

- Cao Huy Đỉnh (1974), Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian, Nxb Khoa học

xã hội, Hà Nội.

- Đỗ Bình Trị (1991), Văn học dân gian Việt Nam Tập 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

- Nguyễn Thị An (2000), Đặc trưng nghiên cứu thể loại truyền thuyết -

Luận án tiến sĩ.

- Bùi Mạnh Nhị (2000), Văn học dân gian những công trình nghiên cứu, Nxb

Giáo dục, Hà Nội.

5

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

- Lê Chí Quế chủ biên (2001), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb Đại học quốc

gia, Hà Nội.

- Vũ Anh Tuấn chủ biên (2012), Giáo trình văn học dân gian, Nxb Giáo Dục

Việt Nam, Hà Nội.

Các công trình này đã nghiên cứu đặc điểm, phân loại, thi pháp… để tìm

ra đƣợc những đặc trƣng cơ bản của truyền thuyết. Từ đó có cơ sở để phân

biệt truyền thuyết với các thể loại tự sự dân gian khác. Bên cạnh việc nghiên

cứu các truyền thuyết hàng đầu của kho tàng truyền thuyết ngƣời Việt nói

trên, chúng ta còn thấy xuất hiện xu hƣớng nghiên cứu truyền thuyết theo

vùng. Hiện nay, hƣớng nghiên cứu này ngày càng đƣợc mở rộng và đã thu

đƣợc nhiều kết quả thú vị. Các công trình nghiên cứu truyền thuyết gắn với

địa phƣơng có thể kể đến nhƣ:

- Bùi Văn Nguyên (1969), Hình tượng anh hùng trong truyện dân gian các

dân tộc thiểu số miền Bắc, Tạp chí Văn học, số 9, tr 64-74.

- Nhiều tác giả (1976), Truyện cổ Hà Sơn Bình, Ty văn hóa thông tin Hà Sơn Bình.

- Nguyễn Thế Dũng (2001), Truyền thuyết và lễ hội Hai Bà Trưng ở Hát Môn

- Phú Thọ - Hà Tây - Luận văn thạc sĩ, Đại học Sƣ phạm Hà Nội.

- Nguyễn Thị Ngọc Lan (2003), Truyền thuyết và lễ hội Lạc Long Quân - Âu

Cơ ở Bình Đà - Hà Tây - Luận văn thạc sĩ, Đại học Sƣ phạm Hà Nội.

- Lê Thị Thoan (2005), Tìm hiểu mô típ sinh nở thần kì của các thành

hoàng làng trong truyền thuyết và thần tích của người Việt ở Bắc Bộ,

Luận văn thạc sĩ, Đại học Sƣ phạm Hà Nội.

- Hà Thị Diệp Lê (2008), Truyền thuyết về Đức Thánh tổ Nguyễn Minh Không

và lễ hội làng nghề Tống Xá ở Yên Xá, Ý Yên, Nam Định, Luận văn thạc sĩ,

Đại học Sƣ phạm Hà Nội.

Những công trình trên đều đặt truyền thuyết trong môi trƣờng mà nó ra

đời, tồn tại, phát triển để nghiên cứu và thấy rằng: các truyền thuyết có mối

quan hệ sâu sắc với văn hóa, lễ hội, tín ngƣỡng của nhân dân địa phƣơng và

các đặc điểm địa lý, lịch sử, văn hóa của địa phƣơng cũng có tác động không

6

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

nhỏ tới truyền thuyết. Nhƣ vậy, đây là một hƣớng nghiên cứu mang lại những

phát hiện giá trị.

2.2. Tình hình nghiên cứu truyền thuyết dân gian của các dân tộc miền núi

phía Bắc

Khi tìm hiểu giá trị nội dung tƣ tƣởng nhiều mặt của truyền thuyết các dân

tộc Việt Nam, chúng ta mới chỉ chú ý khai thác trên các văn bản cố định và đối

tƣợng khảo sát chủ yếu tập trung vào các tác phẩm tiêu biểu của ngƣời Kinh

(Việt). Gần đây trong các công trình nghiên cứu “trường hợp” về mối quan hệ

giữa truyền thuyết và lễ hội, các nhà nghiên cứu đã ít nhiều có ý thức đặt tác

phẩm vào các ngữ cảnh xã hội và môi trƣờng văn hóa của nó đồng thời mở rộng

biên độ khảo sát vào kho tàng truyền thuyết của các dân tộc ở miền núi.

Cùng với văn học dân gian của ngƣời Kinh (Việt), bộ phận văn học dân

gian của ngƣời Tày - Nùng (cƣ dân bản địa, chủ thể ở vùng Đông Bắc với

bản sắc riêng của một tộc ngƣời miền núi) và các dân tộc thiểu số khác, đã

góp phần làm nên bộ mặt phong phú đa dạng của văn học dân gian Việt

Nam… Văn học dân gian của các dân tộc ít ngƣời nơi đây đã đƣợc phản ánh

khá đa dạng, ở đầy đủ các thể loại (thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích,

truyện cƣời, ca dao, tục ngữ…) và một số thể loại dân ca đặc sắc nhƣ: then,

pụt, sli, lƣợn, hát quan lang… việc nghiên cứu truyền thuyết dân gian các dân

tộc miền núi đến thời điểm này vẫn còn nhiều khoảng trống. Hiện nay, đề tài

về văn học dân gian các dân tộc miền núi cũng thu hút đƣợc sự quan tâm của

các nhà nghiên cứu, học viên, sinh viên:

* Nhóm nghiên cứu về đề tài văn học dân gian các dân tộc thiểu số Việt

Nam nói chung:

- Võ Quang Nhơn (1977), Thần thoại và truyền thuyết các dân tộc ít người,

một bộ phận của nền văn học dân gian Việt Nam thống nhất và đa dạng, Tạp

chí Văn học, số 6, trang 47 - 57, Hà Nội.

- Vũ Anh Tuấn (1984), Suy nghĩ về một số biểu tượng đặc thù trong truyện cổ

tích miền núi, Tạp chí Văn hóa dân gian, số 2, trang 63 - 66, Hà Nội.

7

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

- Hà Thị Bích Hiền (2000), Tìm hiểu quan niệm về cái đẹp và nghệ thuật

trong văn hóa dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam, Luận Văn Thạc sĩ Đại

học Sƣ phạm Hà Nội.

- Đặng Nghiêm Vạn chủ biên (2002), Tổng tập văn học các dân tộc thiểu số

Việt Nam, Nxb Đà Nẵng.

- Nguyễn Việt Hùng (2011), Sự tích vọng phu và tín ngưỡng thờ đá, Nxb

Khoa học Xã Hội.

* Nhóm nghiên cứu về đề tài văn học dân gian các dân tộc thiểu số miền

núi phía Bắc:

- Nguyễn Hằng Phƣơng (1987), Hình tượng “người khổng lồ” trong loại hình

tự sự dân gian các dân tộc thiểu số miền Đông Bắc, Tây Bắc Việt Nam, Luận

văn tốt nghiệp sau đại học, trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội I, Hà Nội.

- Vũ Anh Tuấn (1991), Khảo sát cấu trúc và ý nghĩa một số típ truyện kể dân

gian Tày ở vùng Đông Bắc Việt Nam, Luận án PTS Khoa học Ngữ Văn,

trƣờng Đại học tổng hợp, Hà Nội.

- Mai Thu Thủy (2005), Khảo sát những đặc điểm truyền thuyết người Tày ở

Bắc Kạn, Luận Văn thạc sĩ Đại học Sƣ phạm Hà Nội.

- Hồ Thị Mai Hƣơng (2009), Khảo sát truyền thuyết về Lưu Nhân Chú ở vùng Đại

Từ Thái Nguyên, Luận văn thạc sĩ Ngữ Văn, Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên.

- Nguyễn Thị Mai Quyên (2010), Truyện kể địa danh của người Thái ở Việt

Nam, Luận văn thạc sĩ Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên.

- Phùng Thị Phƣơng Hạnh (2011), Khảo sát truyền thuyết các dân tộc lưu hành

ở Yên Bái, Luận văn thạc sĩ khoa học Ngữ Văn, Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên.

- Nguyễn Thị Phƣơng Thủy (2013), Hệ thống truyền thuyết và lễ hội về võ

tướng Dương Tự Minh ở Thái Nguyên, Luận văn thạc sĩ Ngữ văn, Trƣờng Đại

học Sƣ phạm Thái Nguyên.

- Nguyễn Thị Minh Thu (2013), Truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền

núi phía Bắc Việt Nam, Luận án Tiến Sĩ Khoa học Ngữ Văn, Học Viện Khoa

Học Xã Hội - Hà Nội.

8

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

Điểm qua lịch sử nghiên cứu văn học dân gian các dân tộc thiếu số

miền núi phía Bắc ta có thể thấy, các công trình nghiên cứu đã đi từ khái quát

đến cụ thể về các đặc trƣng của văn học dân gian miền núi phía Bắc ở nhiều

thể loại khác nhau, nhƣng tập trung chủ yếu ở truyện kể dân gian. Các tác giả

nghiên cứu đi vào khảo sát truyền thuyết dân gian lƣu hành ở từng địa phƣơng

nhƣ: Bắc Cạn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Yên Bái, Lạng Sơn… các truyền

thuyết này đƣợc tìm hiểu gắn với tín ngƣỡng và lễ hội của đồng bào các dân

tộc nơi đây. Trong các công trình nghiên cứu này, nổi bật hơn cả là mảng

truyền thuyết về các anh hùng dân tộc (anh hùng chống giặc ngoại xâm, anh

hùng văn hóa) nhƣ Thục Phán, Nùng Chí Cao, Lƣu Nhân Chú, Dƣơng Tự

Minh, Bế Khắc Triệu, Nàng Han… Bên cạnh đó, mảng truyền thuyết về địa

danh hiện nay tuy đã thu hút đƣợc sự quan tâm nghiên cứu nhƣng vẫn còn

nhiều khoảng trống. Do đó, việc tìm hiểu về truyền thuyết về núi non ở xứ

Lạng là một hƣớng nghiên cứu khả thi, bổ sung những khám phá mới về thể

loại truyền thuyết địa danh, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn học

dân gian các dân tộc miền núi phía Bắc nói riêng và văn học dân gian Việt

Nam nói chung.

2.3. Tình hình nghiên cứu về truyền thuyết ở xứ Lạng.

Văn hóa, văn học dân gian các dân tộc xứ Lạng là mảnh đất ẩn tàng

những giá trị đặc sắc đòi hỏi sự quan tâm và dụng công tìm hiểu. Trong phần

dẫn luận: Truyền thuyết các dân tộc thiểu số - phác thảo một diện mạo, nhà

nghiên cứu Trần Thị An đã có những đánh giá xoay quanh truyền thuyết của

các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc: Truyền thuyết của các dân tộc thiểu

số đã thể hiện tín ngưỡng thờ thần tự nhiên của các dân tộc: thần nước, thần

núi, thần nai, thờ vực nước sâu, thờ thần cây, thần đá…Truyền thuyết các dân

tộc thiểu số biểu thị sự liên quan chặt chẽ giữa thần với đời sống con người.

Mối quan hệ thần - người trong truyền thuyết các dân tộc thiểu số được

thể hiện ở hai loại thái độ: thần phục và chống đối… Về mặt nghệ thuật, truyền

9

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

thuyết các dân tộc thiểu số có kết cấu lỏng lẻo, các chi tiết nhiều khi được lắp

ghép một cách khá ngẫu nhiên, tính thống nhất của cốt truyện chưa thật rõ

ràng… Bên cạnh đó, một đặc điểm nổi trội của truyền thuyết các dân tộc thiểu

số là có sự đan xen nhiều thể loại. Có thể thấy rõ các dấu ấn của thần thoại,

truyện cổ tích và sử thi trong các truyền thuyết ở đây [1, tr. 812 - 823].

Truyền thuyết dân gian xứ Lạng đƣợc đề cập đến trong một số cuốn sách

viết về văn học dân gian miền núi phía Bắc, các truyện kể , luận văn, luận án…

và ngày càng đƣợc quan tâm khai thác, tìm hiểu. Có thể kể đến nhƣ:

- Nguyễn Duy Bắc (1997), Truyện cổ xứ Lạng, Tập 1, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.

- Ủy ban nhân dân tỉnh Lạng Sơn (1999), Địa chí Lạng Sơn, Nxb Chính trị

quốc gia.

- Hoàng Thị Khánh Xuân (2007), Truyền thuyết Bàn Hồ và tục thờ cúng Bàn

Hồ của người Dao Lô Gang ở huyện Lộc Bình - tỉnh Lạng Sơn, Luận văn thạc

sĩ khoa học Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội.

- Phạm Thị Huyền (2008), Truyền thuyết và lễ hội ven sông Kỳ Cùng - Lạng

Sơn, Khóa luận tốt nghiệp Ngữ Văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên.

- Nguyễn Thị Tân Hƣơng (2012), Khảo sát truyện kể dân gian Tày Nùng xứ

Lạng, luận văn thạc sĩ, trƣờng Đại học sƣ phạm – Đại học Thái Nguyên.

Xứ Lạng là một phần lãnh thổ gắn bó từ lâu đời của Việt Nam, nơi chung

sống của nhiều dân tộc anh em, có những nét đặc trƣng riêng. Với đặc điểm địa

thế tƣơng đối thấp, địa hình chủ yếu những núi thấp và đồi, ít núi trung bình và

không có núi cao. Xứ Lạng, mảnh đất nơi biên cƣơng, với trọng trách là phên

dậu của đất nƣớc, từng tên đất, tên núi, tên sông… đều gắn với những truyền

thuyết, truyện kể mang nét đặc trƣng riêng.

Qua việc nghiên cứu, tìm hiểu truyền thuyết dân gian về núi non xứ Lạng,

chúng tôi muốn giới thiệu thêm một nét đẹp trong kho tàng văn hóa, văn học

dân gian các dân tộc miền núi nơi đây, phần nào nói lên đƣợc đời sống tâm tƣ,

tình cảm mà đồng bào bản địa gửi gắm trong kho tàng văn học dân gian của mình.

10

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là các truyện kể, truyền thuyết về đề tài

núi non đƣợc sƣu tầm, biên soạn, đã đƣợc xuất bản và các truyền thuyết đang

đƣợc lƣu truyền trong dân gian mà chƣa đƣợc ghi chép, khảo sát, nghiên cứu.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Theo nhiều nhà nghiên cứu, tình hình sƣu tầm truyện kể dân gian (trong

đó có truyền thuyết) các dân tộc thiểu số nói chung và ở miền núi phía Bắc

nói riêng có thể chia làm hai giai đoạn chính là giai đoạn trƣớc và sau Cách

mạng tháng Tám. Trên thực tế, những thành tựu sƣu tầm biên soạn về truyện

kể chủ yếu để lại dấu ấn ở giai đoạn sau Cách mạng tháng Tám. Vì thế, trong

phạm vi của đề tài, chúng tôi sẽ điểm lại lịch sử sƣu tầm, biên soạn truyện kể

các dân tộc miền núi phía Bắc một cách khái quát qua những công trình có giá

trị đƣợc công bố từ sau Cách mạng tháng Tám. Đó cũng là nguồn tƣ liệu

chính để chúng tôi tiến hành khảo sát, thống kê, phân tích và triển khai đề tài.

*Tài liệu chúng tôi chọn để khảo sát chính gồm có:

- Hà Văn Thƣ, Hoàng Nam, Vi Hồng Nhân, Vƣơng Toàn (1994), Ai lên xứ

Lạng, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.

- Nguyễn Trƣờng Thanh (1987), Kỳ tích Chi Lăng, Nxb Thanh niên, Hà Nội.

- Mã Thế Vinh (1996), Việt Nam Các Vùng Văn Hóa - Lạng Sơn Vùng Đất

Của Chi Lăng - Đồng Đăng - Kỳ Lừa, Nxb Trẻ.

- Nguyễn Duy Bắc, Hoàng An, Hoàng Tuấn Cƣ, Hoàng Nam, Vi Hồng Nhân

(1997), Truyện cổ xứ Lạng của dân tộc Tày và Nùng, Nxb Văn hóa dân tộc,

Hà Nội.

- Ủy ban nhân dân tỉnh Lạng Sơn (1999), Địa chí Lạng Sơn, Nxb Chính trị

quốc gia.

- Hoàng Páo, Hà Văn Thanh, Bế Kim Loan, Vũ Kiều Oanh (2002), Lễ hội dân

gian Lạng Sơn, Sở Văn hóa thông tin tỉnh Lạng Sơn.