Tranh tụng của bị hại theo luât tố tụng hình sự Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH

TRẦN THỊ THU HOÀI

TRANH TỤNG CỦA BỊ HẠI

THEO LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

CHUYÊN NGÀNH LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2019

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH

TRANH TỤNG CỦA BỊ HẠI

THEO LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM

Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng Hình sự

Định hướng nghiên cứu

Mã số: 8380104

Người hướng dẫn khoa học: Ts. Nguyễn Huỳnh Bảo Khánh

Học viên: Trần Thị Thu Hoài

Lớp: Cao học Luật, khóa 28

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2019

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn “Tranh tụng của bị hại theo luật tố tụng hình sự

Việt Nam” là công trình nghiên cứu khoa học do bản thân tôi thực hiện dưới sự

hướng dẫn khoa học của TS. Nguyễn Huỳnh Bảo Khánh.

Các nội dung nghiên cứu và kết quả trong luận văn này là trung thực và chưa

từng được ai công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào trước đây. Trong quá

trình nghiên cứu, luận văn có kế thừa các quan điểm, ý kiến khoa học của những nhà

nghiên cứu đã từng thực hiện về vấn đề tranh tụng, về bị hại và những thông tin này

đều được thể hiện một cách trung thực, có trích dẫn nguồn đầy đủ trong luận văn.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày tháng năm 2019

Người cam đoan

TRẦN THỊ THU HOÀI

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự

CQĐT Cơ quan điều tra

HĐXX Hội đồng xét xử

HSST Hình sự sơ thẩm

KSV Kiểm sát viên

TA Tòa án nhân dân

TGTT Tham gia tố tụng

THTT Tiến hành tố tụng

TTHS Tố tụng hình sự

VKS Viện kiểm sát nhân dân

XHCN Xã hội chủ nghĩa

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................1

CHƯƠNG 1. NHẬN THỨC CHUNG VỀ TRANH TỤNG CỦA BỊ HẠI.........10

1.1. Một số khái niệm..........................................................................................10

1.1.1. Khái niệm tranh tụng..............................................................................10

1.1.2. Khái niệm bị hại .....................................................................................14

1.2. Đặc điểm của tranh tụng của bị hại ...........................................................16

1.2.1. Tranh tụng của bị hại là tổng hợp các hoạt động của bị hại, nhằm bảo

vệ quyền, lợi ích của bị hại...............................................................................16

1.2.2. Tranh tụng của bị hại là một quá trình trải qua các giai đoạn tố tụng

khác nhau..........................................................................................................18

1.2.3. Tranh tụng của bị hại diễn ra rõ nét, mạnh mẽ nhất tại phiên tòa hình

sự sơ thẩm.........................................................................................................21

1.3. Cơ sở của tranh tụng của bị hại theo luật tố tụng hình sự Việt Nam .....23

1.3.1. Cơ sở lý luận của tranh tụng của bị hại.................................................23

1.3.2. Cơ sở pháp lý của tranh tụng của bị hại ................................................25

1.3.3. Cơ sở thực tiễn của tranh tụng của bị hại..............................................27

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1........................................................................................29

CHƯƠNG 2. QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ TRANH TỤNG CỦA BỊ HẠI VÀ

THỰC TIỄN ÁP DỤNG.........................................................................................30

2.1. Quy định pháp luật về tranh tụng của bị hại trong giai đoạn khởi tố và

thực tiễn áp dụng ................................................................................................30

2.1.1. Tranh tụng của bị hại trong trường hợp vụ án được khởi tố theo thủ tục

chung và thực tiễn áp dụng ..............................................................................30

2.1.2. Tranh tụng của bị hại trong vụ án khởi tố theo yêu cầu của bị hại và

thực tiễn áp dụng..............................................................................................37

2.2. Quy định pháp luật về tranh tụng của bị hại trong giai đoạn điều tra và

thực tiễn áp dụng ................................................................................................42

2.2.1. Quy định pháp luật về tranh tụng của bị hại trong giai đoạn điều tra..42

2.2.2. Thực tiễn áp dụng...................................................................................45

2.3. Quy định pháp luật về tranh tụng của bị hại trong giai đoạn truy tố và

thực tiễn áp dụng ................................................................................................47

2.4. Quy định pháp luật về tranh tụng của bị hại trong giai đoạn xét xử và

thực tiễn áp dụng ................................................................................................48

2.4.1. Trong thủ tục bắt đầu tại phiên tòa........................................................48

2.4.2. Trong thủ tục xét hỏi ..............................................................................54

2.4.3. Trong thủ tục tranh luận ........................................................................60

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2........................................................................................66

CHƯƠNG 3. KIẾN NGHỊ NÂNG CAO HIỆU QUẢ TRANH TỤNG CỦA BỊ

HẠI THEO LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM........................................67

3.1. Kiến nghị nâng cao hiệu quả tranh tụng của bị hại theo luật tố tụng hình

sự Việt Nam .........................................................................................................67

3.1.1. Kiến nghị sửa đổi, bổ sung một số quyền và nghĩa vụ cơ bản của bị hại

liên quan đến tranh tụng ..................................................................................67

3.1.2. Kiến nghị sửa đổi bổ sung về trình tự thủ tục tố tụng tranh tụng liên

quan đến bị hại.................................................................................................71

3.1.3. Kiến nghị hướng dẫn giải thích một số nội dung đang phát sinh vướng

mắc trong thực tiễn...........................................................................................73

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3........................................................................................77

KẾT LUẬN..............................................................................................................78

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong quá trình giải quyết vụ án hình sự thì tranh tụng của bị hại đóng vai trò

quan trọng, không những góp phần nâng cao hiệu quả tranh tụng đảm bảo cho Hội

đồng xét xử giải quyết vụ án được đúng đắn, toàn diện và khách quan mà còn nhằm

nâng cao hiệu quả của đấu tranh phòng, chống tội phạm. Ngoài ra, tranh tụng của bị

hại sẽ góp phần đảm bảo quyền và lợi ích của bị hại. Tuy nhiên, vấn đề tranh tụng

của bị hại hiện nay chưa thật sự được quan tâm đúng mức cả về phương diện lý

luận, thực tiễn xây dựng và áp dụng pháp luật.

Về mặt lý luận, tranh tụng ở nước ta trước đây không được khoa học pháp

lý quan tâm đúng mức, vấn đề tranh tụng ở nước ta còn là một vấn đề khá mới,

nhiều ý kiến tỏ rõ quan điểm không thừa nhận “tranh tụng” trong tố tụng hình sự

Việt Nam. Những năm gần đây, tranh tụng trong TTHS đã được quan tâm hơn,

tranh tụng được đề cập đến trong một số bài viết đăng trên các tạp chí chuyên

ngành, đặc biệt trong các văn kiện của Đảng. Điều này góp phần giúp Tòa án xác

định sự thật khách quan của vụ án, giải quyết đúng đắn vụ việc, đảm bảo sự công

bằng và bảo vệ quyền, lợi ích của các bên tham gia tố tụng, hướng đến xây dựng

một Nhà nước pháp quyền XHCN. Ngày 02/01/2002, Bộ Chính trị Ban Chấp hành

trung ương Đảng đã ban hành Nghị quyết 08-NQ/TW về một số nhiệm vụ trọng

tâm công tác tư pháp trong thời gian tới, đã nêu rõ: “Việc phán quyết của toà án

phải căn cứ chủ yếu vào kết quả tranh tụng tại phiên toà, trên cơ sở xem xét đầy

đủ, toàn diện các chứng cứ, ý kiến của kiểm sát viên, của người bào chữa, bị cáo,

nhân chứng, nguyên đơn, bị đơn và những người có quyền, lợi ích hợp pháp để ra

những bản án, quyết định đúng pháp luật, có sức thuyết phục và trong thời hạn

quy định.” Tiếp đến, Nghị quyết 49 – NQ/TW năm 2005 của Bộ Chính trị ra đời

tiếp tục nhấn mạnh yêu cầu cải cách tư pháp đến năm 2020. Vì vậy, nhiệm vụ cấp

bách của TTHS là cần nhanh chóng triển khai những mục tiêu mà các Nghị quyết

đã đặt ra. Sự tranh tụng trong BLTTHS năm 2003 đã được ghi nhận nhưng vẫn bị

các chuyên gia đánh giá là mang tính hình thức, còn nhiều thiếu sót, mâu thuẫn và

hơn hết là không đảm bảo tốt quyền con người. Xuất phát từ tầm quan trọng của

tranh tụng cũng như những hạn chế trong áp dụng tranh tụng của BLTTHS năm

2003, Hiến pháp năm 2013 đã ghi nhận “Nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được

2

bảo đảm” và gần đây nhất là BLTTHS năm 2015 được ban hành đã tiếp tục kế

thừa, sửa đổi và bổ sung những quy định về nâng cao chất lượng tranh tụng theo

yêu cầu của cải cách tư pháp. Như vậy, nguyên tắc tranh tụng đã được minh thị

trong văn bản quy phạm pháp luật. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu khoa

học, bài viết đề cập trực diện về tranh tụng của bị hại trong TTHS chưa nhiều và

một số quy định của BLTTHS năm 2015 về tranh tụng của bị hại còn nhiều bất

cập cần phải được nghiên cứu sửa đổi và hướng dẫn thi hành.

Về thực tiễn áp dụng, khả năng vận dụng một số quy định của BLTTHS năm

2015 về tranh tụng của bị hại vào điều kiện hoàn cảnh nước ta còn rất hạn chế.

Thêm vào đó, vấn đề tranh tụng và đặc biệt tranh tụng của bị hại chưa thật sự đạt

hiệu quả, bị hại tham gia tranh tụng còn hạn chế, thụ động. Vấn đề này chưa thực sự

được các nhà lập pháp, cơ quan có thẩm quyền THTT, người có thẩm quyền THTT

chú trọng. “Chủ thể bị thiệt hại do tội phạm gây ra, trong đó điển hình là người bị

hại, lẽ ra cần được bảo vệ kịp thời thì lại không được chú ý bảo vệ đúng mức”

1

. Vị

trí, vai trò của bị hại chưa được cơ quan có thẩm quyền THTT, người có thẩm

quyền THTT đánh giá tương xứng dẫn đến không bảo đảm đầy đủ các quyền và lợi

ích hợp pháp của bị hại theo Hiến pháp và pháp luật. Ngoài ra, cơ quan có thẩm

quyền THTT, người có thẩm quyền THTT chưa có cơ chế hữu hiệu bảo vệ bị hại

cũng như hỗ trợ chí phí để bị hại tham gia tranh tụng dẫn đến bị hại vắng mặt tại

phiên tòa, không tham gia tranh tụng trong quá trình giải quyết vụ án gây ảnh

hưởng nghiêm trọng đến chất lượng của tranh tụng nói riêng và chất lượng giải

quyết vụ án hình sự nói chung.

Do đó, việc nghiên cứu lý luận và thực tiễn tranh tụng của bị hại mang tính

cấp thiết, giúp cơ quan có thẩm quyền THTT, người có thẩm quyền THTT xét xử

vụ án nhanh chóng, đúng pháp luật, tránh bỏ lọt tội phạm và nâng cao chất lượng

giải quyết vụ án hình sự, qua đó bảo vệ quyền và lợi ích của bị hại. Mặt khác,

tranh tụng của bị hại đóng vai trò quan trọng trong định hướng cải cách tư pháp và

hoàn thiện pháp luật TTHS nước ta. Chính vì lý do đó, tác giả quyết định lựa chọn

đề tài: “Tranh tụng của bị hại theo luật tố tụng hình sự Việt Nam” làm đề tài

nghiên cứu của mình.

1

Lê Nguyên Thanh (2010) “Quyền của người bị hại và vấn đề bảo vệ người bị hại trong tố tụng hình sự Việt

Nam”, Tạp chí khoa học pháp lý, số 6, tr.41.

3

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Thông qua quá trình nghiên cứu đề tài này, tác giả luận văn nhận thấy liên

quan đến đề tài tranh tụng của bị hại theo luật tố tụng hình sự Việt Nam đã có một

số công trình nghiên cứu chính sau đây:

- Lê Nguyên Thanh (2012), “Người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong tố

tụng hình sự”, luận án tiến sĩ luật học - Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí

Minh. Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận chung về người bị thiệt

hại do tội phạm gây ra trong tố tụng hình sự, bao gồm nguyên đơn dân sự và bị hại.

Đồng thời, tác giả đã đi sâu phân tích các quyền và nghĩa vụ của người bị thiệt hại

do tội phạm gây ra theo quy định của BLTTHS năm 2003 và làm sáng tỏ thực trạng

áp dụng pháp luật về người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong TTHS. Qua đó, tác

giả kiến nghị sửa đổi, bổ sung nhằm hoàn thiện hơn các quy định của BLTTHS năm

2003 về người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong TTHS. Tác giả chia sẻ quan

điểm này của tác giả Lê Nguyên Thanh và đây cũng là điểm tích cực để tác giả học

tập, tham khảo khi thực hiện luận văn này. Tuy nhiên, luận án chưa phân tích một

cách sâu sắc về vấn đề tranh tụng của bị hại theo luật TTHS mà mới chỉ dừng lại ở

việc nghiên cứu các quyền và nghĩa vụ của người bị thiệt hại do tội phạm gây ra

theo quy định của BLTTHS năm 2003.

- Nguyễn Trương Tín (2007), “Tranh tụng tại phiên tòa hình sự sơ thẩm theo

quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam”, luận văn thạc sĩ luật học -

Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh. Đây là luận văn nghiên cứu một

cách có hệ thống về vấn đề tranh tụng tại phiên tòa HSST theo quy định của pháp

luật TTHS Việt Nam. Sau khi làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về tranh tụng trong

TTHS và phiên tòa HSST, hệ thống về các bên tranh tụng và vai trò của TA trong

quá trình tranh tụng tại phiên tòa HSST, tác giả đã đi sâu phân tích những thiếu sót,

hạn chế trong các quy định của pháp luật liên quan đến vấn đề này. Từ đó, tác giả

đề xuất một số kiến nghị nhằm góp phần nâng cao hiệu quả tranh tụng tại phiên tòa

HSST theo quy định pháp luật TTHS Việt Nam. Tác giả tiếp thu quan điểm này của

tác giả Nguyễn Trương Tín và đây là một trong những nguồn tài liệu quan trọng

trong quá trình thực hiện luận văn này. Tuy nhiên, theo đánh giả của tác giả, nội

dung của luận văn vẫn chưa tập trung phân tích, đánh giá một cách toàn diện vấn đề

tranh tụng của bị hại trong quá trình giải quyết vụ án hình sự.