Tổ chức xã hội truyền thống của người Cơ tu huyện Nam Đông tỉnh Thừa Thiên Huế

1

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

Trần Thị Mai An

TỔ CHỨC XÃ HỘI TRUYỀN THỐNG CỦA NGƢỜI CƠ TU

HUYỆN NAM ĐÔNG TỈNH THỪA THIÊN HUẾ

Chuyên ngành: Nhân học văn hóa

Mã số: 62 31 65 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÂN HỌC VĂN HÓA

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. PGS.TS. Khổng Diễn

2. TS. Bùi Văn Đạo

HÀ NỘI - 2013

2

MỞ ĐẦU

1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI

Tổ chức xã hội là một trong những thành tố quan trọng của văn hoá tộc

người, là chất kết dính cộng đồng, hướng đến sự vận hành trôi chảy của cấu trúc xã

hội. Trong Nhân học, tổ chức xã hội là một trong những hướng được nhiều nhà

nghiên cứu lựa chọn. Nội hàm của mảng học thuật này rất phong phú khiến ranh

giới các vấn đề cụ thể cần nghiên cứu của nó với các mảng học thuật khác không dễ

tách bạch được.

Tổ chức xã hội truyền thống của các dân tộc thiểu số cũng như đa số trên thế

giới và ở Việt Nam đều phản ánh thành phần cấu trúc, cơ chế hoạt động, hay thiết

chế tồn tại cụ thể của một hệ thống các quan hệ, tập hợp liên kết cá nhân trong cộng

đồng nhằm đạt được một mục đích nhất định nào đó. Dựa vào các nguyên lý về

dòng máu hay quan hệ công xã láng giềng, mà tổ chức xã hội đã được xem xét ở

nhiều cấp độ khác nhau như nhóm, gia đình, dòng họ, bản làng… Trong xu thế đổi

mới, giao lưu hội nhập hiện nay, hầu hết các tổ chức xã hội đều không giữ được

những khuôn mẫu truyền thống của mình. Sự thay đổi đó biểu hiện nhiều xu thế hay

các trạng hướng vận động mới của văn hóa, xã hội con người, có mặt hạn chế và

cũng có mặt tích cực. Nghiên cứu tổ chức xã hội truyền thống của một tộc người cụ

thể, như người Cơ tu ở huyện Nam Đông tỉnh Thừa Thiên Huế trong bối cảnh hiện

tại, là một trong những công việc giúp sự tiếp cận vấn đề lý luận cũng như thực tiễn

nghiên cứu có nhiều ý nghĩa hơn.

Với dân số khoảng 61.588 người, phân bố chủ yếu ở hai tỉnh Quảng Nam và

Thừa Thiên Huế, Cơ tu là một trong những dân tộc thiểu số còn lưu giữ được nhiều

yếu tố văn hóa bản địa trong số 54 tộc người đang sinh sống trên đất nước Việt

Nam. Từ những hợp phần gia đình, dòng họ, bản làng, bức tranh tổ chức xã hội

truyền thống của tộc người dần được hiện lên với những cấu trúc, quy mô và cơ chế

hoạt động khác nhau. Ở mỗi thời điểm, mỗi hoàn cảnh, tổ chức xã hội ấy thể hiện

những dấu ấn tiếp biến trong cấu trúc hoạt động và chức năng của mình. Trong bối

3

cảnh hiện tại, những thay đổi về bản chất, cấu trúc, chức năng, quan hệ gia đình,

dòng họ, bản làng cộng đồng người Cơ tu đang là những xu thế biến đổi tất yếu của

quá trình tộc người. Tuy nhiên, điểm tất yếu đó không phải bao giờ cũng mang đến

những thuận lợi hay sự hòa hợp với xu thế, bối cảnh của sự thay đổi. Việc nhận diện

một cách chính xác những giá trị trong tổ chức xã hội truyền thống tộc người là

những khởi đầu thuận lợi và hữu hiệu trong việc xác định mối quan hệ giữa cơ chế

vận hành theo tập quán pháp với hình thái quản lý nhà nước; nhằm giảm thiểu

những khoảng cách, sự chồng chéo va chạm giữa hai hình thức quản lý; và đặc biệt

có thể tạo nên những nhân tố thúc đẩy sự phát triển thông qua chính sách, hệ thống

quản lý hiện tại của Nhà nước.

Luận án này vì vậy đặt vấn đề nghiên cứu, cung cấp những tư liệu cụ thể về

bản chất các loại hình tổ chức xã hội truyền thống người Cơ tu trong lịch sử, và tiếp

cận những xu hướng biến đổi của nó trong bối cảnh đổi mới và hội nhập của đất

nước chính là một việc làm có ý nghĩa khoa học thiết thực; không chỉ góp phần

khẳng định những giá trị văn hoá của tộc người qua cơ chế tổ chức xã hội truyền

thống, mà còn góp phần phát huy những giá trị văn hóa cần kế thừa, cải biến để

lồng ghép; hay kết hợp với hình thức quản lý xã hội hiện tại, nhằm tìm kiếm một

mô hình tối ưu, phát huy được điểm tích cực của các hình thức quản lý xã hội đó,

cũng như phục vụ cho sự nghiệp quản lý bền vững cộng đồng dân tộc của Đảng và

Nhà nước Việt Nam.

2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

Thực hiện đề tài: Tổ chức xã hội truyền thống của người Cơ tu huyện Nam

Đông, tỉnh Thừa Thiên Huế, luận án nhằm các mục đích sau:

Thứ nhất, trình bày có hệ thống và tương đối toàn diện các đặc trưng của tổ

chức xã hội truyền thống người Cơ tu và vai trò của nó đối với sự phát triển của xã

hội.

Thứ hai, chỉ rõ những biến đổi của tổ chức xã hội truyền thống tộc người Cơ

tu trong bối cảnh CNH, HĐH và hội nhập hiện nay.

4

Thứ ba, từ kết quả nghiên cứu, luận án đóng góp một số ý kiến về việc kế

thừa và phát huy những mặt tích cực của tổ chức xã hội truyền thống, nhằm bảo tồn

văn hóa tộc người và nâng cao tính hiệu quả trong công tác quản lý nông thôn vùng

miền núi của người Cơ tu huyện Nam Đông, tỉnh Thừa Thiên Huế.

3. ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU

Đối tƣợng nghiên cứu: Tổ chức xã hội truyền thống của người Cơ tu và

những biến đổi của nó trong điều kiện hiện nay.

Phạm vi và địa bàn nghiên cứu: Phạm vi nghiên cứu của luận án tập trung

vào tổ chức xã hội truyền thống của người Cơ tu huyện Nam Đông, tỉnh Thừa Thiên

Huế từ trước cho đến nay. Trong đó chú ý đến các vấn đề cụ thể là tổ chức gia đình,

tổ chức dòng họ và tổ chức làng.

Địa bàn nghiên cứu của luận án được triển khai tại bốn xã có số lượng người

Cơ tu chiếm đa số là xã Thượng Lộ, Hương Sơn, Thượng Nhật và Thượng Long.

Thượng Lộ là xã có vị trí nằm gần đường quốc lộ, gần trung tâm của huyện

lỵ Nam Đông, nơi có điều kiện giao lưu và hội nhập với văn hoá người Kinh; xã

Hương Sơn và Thượng Nhật là hai xã trong nhiều năm qua nhận được nhiều dự án

đầu tư, nhiều mô hình chuyển đổi hình thức kinh tế sản xuất, kinh tế hộ, đang được

thí điểm; xã Thượng Long là xã nằm cách xa trung tâm huyện Nam Đông, nơi vẫn

còn lưu giữ nhiều dấu ấn văn hoá cổ truyền của tộc người. Việc lựa chọn bốn điểm

nghiên cứu với các vị trí không gian khác nhau sẽ tạo được nhiều cơ hội cho luận án

tổng hợp, phân tích và nhận xét một cách khách quan hơn những đặc điểm cổ

truyền, những đan xen biến đổi của tổ chức xã hội truyền thống người Cơ tu, huyện

Nam Đông tỉnh Thừa Thiên Huế qua từng giai đoạn lịch sử.

4. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN

5

Thứ nhất, luận án là chuyên khảo đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ thống,

đi sâu vào cấu trúc, đặc trưng, vai trò của tổ chức xã hội truyền thống người Cơ tu ở

huyện Nam Đông, tỉnh Thừa Thiên Huế.

Thứ hai, luận án nêu bật những đặc điểm riêng mang tính địa phương của tổ

chức xã hội truyền thống người Cơ tu vùng Nam Đông và bước đầu xác định những

giá trị văn hóa tiêu biểu trong tổ chức xã hội truyền thống ấy, chỉ báo các xu hướng

biến đổi của nó trong bối cảnh hiện nay.

Thứ ba, luận án góp phần làm rõ hơn sự hiểu biết chung về bức tranh người

Cơ tu ở Việt Nam, đồng thời chỉ ra những nguyên nhân chủ quan và khách quan dẫn

đến sự biến đổi của tổ chức xã hội truyền thống người Cơ tu.

Thứ tư, các kết quả đạt được của luận án là sự đóng góp thiết thực vào việc

xây dựng cơ sở khoa học cho việc định hướng các chính sách bảo tồn và phát huy

văn hoá tộc người, góp phần phục vụ cho việc quản lý bền vững vùng nông thôn

miền núi trong thời kỳ CNH, HĐH đất nước.

5. NGUỒN TƢ LIỆU CỦA LUẬN ÁN

Để hoàn thành luận án này, chúng tôi kế thừa các nguồn tài liệu được công

bố về người Cơ tu, hoặc liên quan đến người Cơ tu từ trước đến nay của các học giả

trong nước và nước ngoài, đồng thời dựa vào các thống kê số liệu đã được xuất bản,

các báo cáo, tài liệu, trang web của cơ quan ban ngành ở UBND tỉnh Thừa Thiên

Huế, huyện Nam Đông và các xã trong phạm vi nghiên cứu. Nguồn tài liệu chính

được sử dụng cho luận án là những tài liệu thu thập, tổng hợp được nghiên cứu điền

dã ở các điểm đã lựa chọn.

Tuy vậy trong quá trình tìm hiểu nghiên cứu thực tế, chúng tôi đã gặp phải

không ít khó khăn do quá trình nghiên cứu người Cơ tu ở Việt Nam từ trước đến

nay chỉ dừng ở mức độ tổng hợp, chưa tập trung vào một vấn đề cụ thể về tổ chức

xã hội truyền thống. Ngoài ra, như sẽ đề cập ở phần lịch sử vấn đề, các thông tin

liên quan đến người Cơ tu ở huyện Nam Đông, tỉnh Thừa Thiên Huế chưa có nhiều

công trình xuất bản, vậy nên sự tiếp cận tài liệu thành văn về vấn đề nghiên cứu của

6

luận án còn ít. Đó là những hạn chế có ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình nghiên cứu

và thực hiện luận án.

6. BỐ CỤC CỦA LUẬN ÁN

Luận án ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, phần nội dung chính được

trình bày trong 4 chương:

Chương 1: Tổng quan đề tài, cơ sở lý thuyết, phương pháp và địa bàn nghiên

cứu

Chương 2: Các hợp phần của tổ chức xã hội truyền thống của người Cơ tu

Chương 3: Những biến đổi của tổ chức xã hội truyền thống từ sau 1975 đến

nay

Chương 4: Kết quả và bàn luận

CHƢƠNG 1

7

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT,

PHƢƠNG PHÁP, VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu

Tổ chức xã hội truyền thống là một phần quan trọng trong đời sống của bất

cứ tộc người nào. Cơ chế hoạt động của tổ chức xã hội đóng vai trò nền tảng trong

việc bảo đảm sự tồn tại và phát triển của xã hội tộc người.

Ở Việt Nam, thuật ngữ “tổ chức xã hội” không đơn thuần là một đối tượng

nghiên cứu độc lập của một ngành khoa học nào, mà cơ bản, những vấn đề thuộc về

hoặc liên quan đến tổ chức xã hội cũng là các đối tượng thu hút được sự quan tâm

của các học giả ở nhiều ngành khoa học khác nhau. Điều này cho thấy tổ chức xã

hội và các vấn đề liên quan đến nó có ảnh hưởng trực tiếp và mạnh mẽ đến mọi sự

tồn tại, biến đổi và phát triển của tộc người.

1.1.1 Các nghiên cứu về tổ chức xã hội truyền thống ở Việt Nam

Những nghiên cứu sớm nhất về tổ chức xã hội của các dân tộc ở Việt Nam

không được nêu thành một công trình với tên gọi cụ thể là tổ chức xã hội, nhưng

vấn đề này từ sớm đã được đề cập, đan xen trong các trang viết về lĩnh vực Dân tộc

học ở Việt Nam của các học giả trong và ngoài nước.

Đối với các học giả ngoài nước, trong công trình của Paul Huard và A.

Maurice (1939) [153], có miêu tả, đưa hình ảnh, tranh minh họa đơn vị làng là tổ

chức xã hội cơ bản của tộc người Mnong. Cadière L. (1940) đã khái quát về tổ chức

xã hội làng, gia đình, quan hệ cộng đồng của người Bru-Vân Kiều và Tà Ôi ở miền

Trung Việt Nam [151]. Jacques Lucien Dournes (1948, 1977) cung cấp cho người

đọc các thông tin về các đơn vị xã hội cơ bản của tộc người qua các định chế, quyền

lực của người đứng đầu, qua phong tục tập quán, tín ngưỡng của các cộng đồng

người Thượng Đồng Nai, và người Giarai [148], [149]. P.Guilleminet (1952) có đề

cập đến thiết chế làng, luật tục trong quan hệ dòng họ, hôn nhân và quản lý cộng

đồng của người Bana [81]...

8

... Nhìn chung những nghiên cứu nói trên của các học giả Pháp về cơ bản

không đi sâu vào bất cứ một lĩnh vực Dân tộc học cụ thể nào. Họ chủ yếu khái quát

một số tộc người thiểu số Việt Nam qua các tín ngưỡng cổ truyền, phong tục tập

quán kỳ lạ..., và đâu đó trong các trang viết là một vài nét điểm xuyết về tổ chức xã

hội của tộc người.

Đối với các học giả trong nước, bên cạnh các nghiên cứu về lịch sử tộc

người, văn hóa vật chất, sinh hoạt kinh tế, tín ngưỡng tôn giáo..., cũng không có

nhiều công trình mang tên gọi cụ thể là “tổ chức xã hội”. Tuy nhiên, nội dung của

các bài nghiên cứu lại đề cập đến các vấn đề thuộc tổ chức xã hội hoặc có liên quan

đến tổ chức xã hội. Và đến nay, những hiểu biết của giới Dân tộc học Việt Nam về

lĩnh vực này được tích lũy đáng kể.

Cụ thể, các bài viết, công trình sách của các tác giả như Nguyễn Văn Tiệp

(1976) tập trung phân tích cơ cấu tổ chức, dòng họ và những mối quan hệ về cư trú,

kinh tế, xã hội, tôn giáo tín ngưỡng, giữa đơn vị làng và dòng họ của người Pa Cô ở

Bình Trị Thiên [103]. Khổng Diễn (1977) đã chỉ ra các yếu tố xã hội đặc trưng của

nhóm Triêng ở Quảng Nam - Đà Nẵng thông qua việc phân tích tổ chức làng, gia

đình, dòng họ của tộc người trong đối sánh với người Bana và người Catu [19].

Nguyễn Từ Chi (1984) đã đánh dấu bước đột phá trong nghiên cứu tổ chức,

đặc điểm cơ bản của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ thông qua khung quy chiếu về cơ

chế hoạt động, các mối quan hệ xã hội, quan hệ đất đai qua nhiều lát cắt lịch sử.

Đây là công trình tiêu biểu trong nghiên cứu cấu trúc làng người Việt [11]. Nghiên

cứu của Trần Từ (1984), cũng là một trong số ít những công trình tiêu biểu đầu tiên

bàn về tổ chức làng người Việt Bắc Bộ. Tác phẩm đã khái quát đơn vị làng như một

thực thể xã hội gồm nhiều thành tố là kinh tế, văn hóa, xã hội, tôn giáo, tín ngưỡng,

cảnh quan môi trường tự nhiên; và trong các thành tố trên lại chứa đựng nhiều thành

tố nhỏ như gia đình, dòng họ, phe, giáp, hội, phường, hương ước, tục lệ… [102]. Bế

Viết Đẳng (1984, 1987) lại chú trọng tổ chức làng các dân tộc Trường Sơn - Tây

Nguyên; tổ chức bản mường, gia đình, dòng họ người Thái ở Mường Thanh, Điện

Biên Phủ và mối quan hệ xã hội gắn bó của các thành viên làng, bản mường trong

9

sự tồn tại của các thiết chế, tổ chức xã hội tộc người [26], [27]. Phan An (1985) đề

cập tổ chức xã hội người Xtiêng qua thiết chế làng bản và bước đầu biểu hiện của

quan hệ bóc lột trong xã hội tộc người [2]. Phan Xuân Biên (1985) lại nêu và phân

tích các đặc điểm của đơn vị xã hội làng các dân tộc Tây Nguyên qua cơ cấu tổ

chức quản lý và đặc thù về quyền sở hữu tập thể của làng đối với đất và rừng [9].

Bùi Xuân Đính (1985), đã gây được sự chú ý trong nghiên cứu Dân tộc học người

Việt khi khái quát những đặc điểm cơ bản của làng xã Việt, phân tích các yếu tố

tích cực và hạn chế của truyền thống tự quản cộng đồng làng xã [31]. Vũ Lợi (1987)

bàn về nội hàm của tổ chức làng người Bru và mối quan hệ cộng đồng trong làng

thông qua các thiết chế làng bản [72].

Lưu Hùng (1992c) nhấn mạnh tổ chức tự quản truyền thống quan trọng của

các dân tộc vùng Trường Sơn - Tây Nguyên là làng và bàn về cấu trúc vận hành

làng qua nguồn nhân lực chủ chốt cũng như mối quan hệ trong sở hữu và phân tầng

xã hội các tộc người [56]. Đặc biệt là bài viết “Về việc nghiên cứu tổ chức và quan

hệ xã hội các dân tộc” năm 1994 của cùng tác giả, đã khái quát và chỉ ra các bất cập

trong nội hàm nghiên cứu của tổ chức xã hội và quan hệ xã hội các dân tộc Việt

Nam [58]. Đặng Nghiêm Vạn (1993) có một công trình mang tính học thuật cao.

Mặc dù không lấy tổ chức xã hội làm đối tượng nghiên cứu chính, nhưng bằng

phương pháp phân tích so sánh đối chiếu, trong việc vận dụng các luận điểm cơ bản

của F.Engels trong cuốn “Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của Nhà

nước” để luận bàn về các vấn đề kinh tế - xã hội, vấn đề sở hữu, hôn nhân, gia đình

của các tộc người ở Tây Nguyên đã làm nổi bật đặc thù của tổ chức xã hội cổ truyền

các dân tộc; đồng thời góp phần lý giải về sự chuyển tiếp của Tây Nguyên từ xã hội

công xã nguyên thủy sang xã hội công nghiệp [116]. Phạm Quang Hoan (1994) đề

cập đến các giá trị ứng xử của tộc người H‟Mông với việc quản lý nguồn tài nguyên

thiên nhiên qua luật tục, qua các hình thức tổ chức xã hội cổ truyền như bản làng,

dòng họ [41]. Phan Đại Doãn (1992) thì tìm hiểu về cơ cấu tổ chức, thiết chế nông

thôn, kết cấu kinh tế xã hội, của làng xã người Việt và (2004) trong phần III, bàn

sâu về tổ chức quản lý nông thôn dưới góc độ dân tộc học, nhất là về thiết chế chính

10

trị - xã hội và phương thức quản lý của các loại hình làng ở Bắc Bộ, ấp ở Nam Bộ,

làng bản của các tộc người ở miền núi, làng công giáo... Tác phẩm này đã đặt dấu

ấn đầu tiên trong việc nghiên cứu nông thôn Việt Nam dưới góc độ quản lý xã hội

[22], [23]. Vi Văn An (1995, 1998) lại bàn về thiết chế làng - chiềng với các chức

lang đạo, lang cun, vai trò của dòng họ Mường với chế độ cha truyền con nối trong

quản lý xã hội và sở hữu đất đai của người Thái ở miền Tây Nghệ An [3]... Phan

Hữu Dật (1999a, 1999b) đã bàn về một hệ thống các giá trị chuẩn mực trong tổ

chức gia đình, dòng họ, làng và vai trò, chức năng của các tổ chức này trong việc

đảm bảo sự tồn tại và trật tự xã hội của các DTTS Việt Nam [15], [16].

Nguyễn Ngọc Thanh (1999, 2007) đã trình bày các đặc điểm về không gian,

cấu trúc, sự vận hành của tổ chức làng bản và các thiết chế văn hóa của làng bản

người Dao, người Hà Nhì [89], [90]. Ngô Đức Thịnh (2003a) đề cập đến vai trò của

tổ chức xã hội truyền thống trong việc quản lý cộng đồng thông qua mối quan hệ

giữa làng và luật tục của các tộc người Tây Nguyên hiện nay [96]. Hà Văn Linh

(2005) quan tâm đến tổ chức xã hội cổ truyền và những biến đổi của nó ở người

Mường Thanh Sơn, Phú Thọ [71]. Phạm Văn Tuấn (2008) trình bày một cách có hệ

thống tổ chức xã hội truyền thống của làng Việt ven biển huyện Hậu Lộc, tỉnh

Thanh Hóa trước Cách mạng tháng Tám 1945, và những biến đổi của nó qua các

thời kỳ lịch sử, thông qua việc trình bày và phân tích những đặc điểm của làng, các

loại hình sở hữu trong cộng đồng làng xã [110]. Bùi Minh Đạo (2010, 2011) thì dựa

trên các số liệu và những tác động mới của quá trình di cư ở Tây Nguyên sau năm 1975,

đã phân tích tổ chức xã hội hiện tại ở đây qua các dạng thức như thôn làng dân tộc Kinh,

DTTS mới đến, DTTS tại chỗ và thôn làng xen cư DTTS tại chỗ với dân tộc mới đến…

[29], [30].

Những công trình nêu trên đã cho thấy một bức tranh toàn cảnh về các dạng

thức tổ chức xã hội truyền thống, các vấn đề của tổ chức xã hội trong đời sống các

dân tộc.

Như vậy, có thể thấy trong lĩnh vực nghiên cứu tổ chức xã hội, tùy vào từng

mức độ khác nhau, việc nghiên cứu đã được tiến hành đối với các vùng, các tộc

11

trong toàn quốc, ở cả người Kinh cũng như 53 dân tộc anh em. Quá trình nghiên

cứu này đã trải qua một chặng đường khá dài với sự đóng góp công sức và trí tuệ

của các thế hệ những người nghiên cứu. Những chuyên khảo dưới dạng

monography ngắn hoặc dài về từng dân tộc, các công trình viết có phổ rộng hay

nghiên cứu liên quan, các tạp chí, luận án, sách, báo cáo khoa học về lĩnh vực tổ

chức xã hội là những thành tựu ghi nhận sự hiểu biết cơ bản về lĩnh vực này của

giới Dân tộc học Việt Nam. Đây là sự đóng góp không nhỏ cho khoa học về mặt lý

luận “đặc biệt là đối với nghiên cứu xã hội tiền Nhà nước, sự hình thành Nhà nước

sơ khai, các loại hình lịch sử công xã, sự phát triển chế độ sở hữu, sự chuyển biến từ

quan hệ huyết thống sang quan hệ láng giềng, sự tiến hóa từ xã hội nguyên thủy

sang xã hội có giai cấp…” [58:51]. Đồng thời có đóng góp không nhỏ cho thực tiễn.

Tuy nhiên, trên thực tế, lĩnh vực nghiên cứu về tổ chức xã hội ở nước ta vẫn

chưa đồng đều trên diện rộng. Nhiều dân tộc chỉ mới được dành cho một vài chục

trang, thậm chí chỉ mấy trang viết về mảng tổ chức xã hội. Tài liệu, thông tin về các

dạng thức tổ chức xã hội, cũng như nội dung hoạt động, sự biến đổi qua các thời kỳ

của nó trong lịch sử tộc người của các dân tộc vẫn chưa đầy đủ. Đặc biệt là những

hạn chế như chưa thống nhất về mặt thuật ngữ, luận giải nội dung/tính chất của khái

niệm “tổ chức xã hội”, vậy nên các vấn đề thuộc phạm vi nghiên cứu của lĩnh vực

này khá đa dạng. Bên cạnh đó, các công trình đã điểm ở trên từ trước đến nay

dường như thiên về Dân tộc học người Việt, cụ thể là mảng đề tài về tổ chức xã hội

(làng xã) của người Việt, mà chủ yếu là vùng trung du ở Bắc Bộ, còn vùng miền

Trung và đặc biệt là Nam Bộ thì chưa có nhiều nghiên cứu.

Mặc dù còn các hạn chế như vậy nhưng nhìn chung, tổ chức xã hội là hướng

nghiên cứu được các nhà dân tộc học Việt Nam hết sức quan tâm, chú trọng, có

phần nhiều hơn so với một số lĩnh vực nghiên cứu khác. Rõ ràng không thể phủ

nhận các thành tựu đã đạt được trong lĩnh vực này của ngành Dân tộc học nước ta

trong việc nhìn nhận ngày càng sát thực và đầy đủ về xã hội của cư dân các vùng,

các tộc người cụ thể, cũng như giúp ích cho công tác thực tiễn, ổn định, xây dựng,

và phát triển đất nước.

12

1.1.2 Các nghiên cứu về ngƣời Cơ tu và tổ chức xã hội của tộc ngƣời

Trở lại với dân tộc đang được nghiên cứu của luận án này, các công trình

nghiên cứu về người Cơ tu (vùng miền núi miền Trung Việt Nam) từ trước đến nay

dường như ít tập trung vào nhóm Cơ tu ở huyện Nam Đông, tỉnh Thừa Thiên Huế.

Mà nhìn chung, người Cơ tu cư trú vùng Quảng Nam - Đà Nẵng được nhiều học giả

quan tâm nhiều hơn, vì đó là địa bàn cư trú chính của tộc người này. Bên cạnh đó,

Cơ tu cũng là một trong những tộc người tiêu biểu của nhóm Môn-Khơme ở miền

Trung Đông Dương, còn lưu giữ được nhiều yếu tố văn hóa bản địa; từ phương thức

sản xuất mang nặng tính tự nhiên, kỹ thuật canh tác đơn giản, công cụ lao động thô

sơ, nhiều nghi lễ tín ngưỡng cho đến sự bảo lưu mạnh mẽ yếu tố tự quản cộng đồng

của tộc người… Tất cả những điều ấy đã thu hút sự quan tâm tìm hiểu, khám phá,

say mê nghiên cứu của các học giả trong và ngoài nước.

Từ nửa đầu thế kỷ XX trở về trước, rất ít các nghiên cứu đề cập đến tộc

người này ngoại trừ một vài dòng ít ỏi trong sách “Ô Châu Cận Lục” của Dương

Văn An (1555) ở đời nhà Mạc [1]. Sách “Phủ Biên Tạp Lục” của Lê Quý Đôn

(1776) đời nhà Lê, thống kê nơi ở và tộc danh của tộc người [32]. Bộ sử “Đại nam

Nhất Thống Chí” (1910) dưới triều Nguyễn, quyển về Thừa Thiên phủ và Quảng

Nam có vài dòng điểm qua địa bàn cư trú, phong tục đặc trưng liên quan đến tập tục

trồng lúa và thờ cúng của dân tộc này [25].

Trong thời kỳ thực dân Pháp cai trị và đế quốc Mỹ xâm lược, có không ít các

học giả nước ngoài (chủ yếu là Pháp) đã để tâm nghiên cứu và công bố nhiều công

trình có liên quan đến tộc người Cơ tu. Cụ thể là Louis Bezacier (1912) [152],

J.Hoffet (1933) [150], Georges Coedes (1956) [137], Robert Mole (1970) [147],

Nancy A. Costello (1972) [132]… Các bài viết, tác phẩm trên chủ yếu đề cập đến

các tiêu chí phân lập cư trú, nguồn gốc tên tự gọi, ngôn ngữ, và tín ngưỡng của tộc

người... [133:162-165].

Trong những năm 30 của thế kỷ XX, tác phẩm gây được tiếng vang lớn đối

với các học giả nước ngoài quan tâm về các dân tộc ở miền Trung Việt Nam là “Les

chasseurs de Sang” (Những kẻ săn máu) của Le Pichon (1938). Cách viết theo lối

13

văn ký sự của Le Pichon đã đưa quyển sách này trở thành một trong những công

trình sơ khảo dân tộc học Việt Nam ấn tượng ở thời điểm đó. Sách được trình bày

theo nhóm các vấn đề, ngắn gọn và thú vị như: Xứ Katu và người Katu; Làng, nhà

và nghệ thuật Katu; Đời sống Katu; Những bài hát Katu; Cái chết - sự thờ cúng

người chết; Những cuộc săn máu; Các tập tục mê tín; Lễ hội, vũ điệu Katu. Người

đọc như bị cuốn theo từng trang bút ký, chia sẻ cùng Le Pichon những khó khăn,

thuận lợi, những niềm vui nỗi buồn trong quá trình nghiên cứu văn hóa của ông

trong mỗi trang viết [68]. Đối với những công trình nghiên cứu về Dân tộc học Việt

Nam của các học giả Pháp vào thời gian sau, công trình Le Pichon (1938) luôn được

trích dẫn và trở thành nguồn khơi tạo niềm say mê nghiên cứu của họ. Đó là

Jacques Dournes (1948) [148]; Frank và các cộng sự (1964) [136], M. Murphy và

Marilou Fromme (1966) [138], R. Mole (1970) [147], A. Thomas Krish (1973)

[123], G. Hickey (1993) [35], Janet Hoskins (1996) [140] và Nancy Costello (2003)

[133].

Như vậy có thể thấy, cùng với công cuộc khai thác thuộc địa của người Pháp

ở Việt Nam, các tộc người thiểu số khu vực Trường Sơn - Tây Nguyên và bắc miền

Trung nói riêng dần được biết đến bởi các học giả người Pháp (và kể cả một số

người Việt như Nguyễn Kinh Chi, Nguyễn Đổng Chi (1937) “Les Bahnar De

KonTum” (Người Ba-na ở Kon Tum); Phạm Xuân Tín (1957) “Phong tục đồng bào

Thượng ở Pleiku”; Nguyễn Trắc Dĩ (1972) “Đồng bào các sắc tộc thiểu số Việt

Nam”) trên rất nhiều khía cạnh như văn hóa, địa chính trị, hôn nhân, tín ngưỡng…

Nguồn tư liệu trong thời kỳ này của các học giả nước ngoài (chủ yếu là Pháp), dù

muốn hay không, đều ít nhiều phục vụ cho chính quyền thực dân và công cuộc khai

thác thuộc địa. Những tập du khảo, trang bút ký, báo cáo khoa học được công bố

phần nhiều nặng về mặt miêu thuật những hiện tượng rời rạc, ít nhiều đều cho thấy

cách nhìn và chủ trương của họ đối với bộ phận người dân tộc thiểu số Việt Nam

lúc này - đang được nhìn nhận như những bộ phận người dã man, mông muội,

nguyên thủy… Dẫu còn hạn chế như vậy nhưng không thể phủ nhận được đây là

14

những nguồn tài liệu sớm, có những đóng góp nhất định cho buổi đầu phát triển

ngành Dân tộc học Việt Nam qua nghiên cứu của các học giả nước ngoài.

Đối với các học giả trong nước, năm 1960, trên tập san Dân tộc số 16, trong

bài viết “Sơ lược giới thiệu dân tộc Ka-tu”, tác giả Ngọc Anh đã cung cấp cái nhìn

sơ lược nhưng bao quát được các khía cạnh văn hoá tộc người. Từ việc giải thích

nguồn gốc tên gọi, phương tiện cư trú, đặc điểm nhân chủng, ngôn ngữ, phương

thức sản xuất, phân tầng xã hội, vai trò của các nhân vật lãnh đạo trong làng, những

phong tục tập quán cho đến tinh thần mạnh mẽ chống đối thực dân xâm lược của tộc

người. Tuy những phác thảo của bài viết trên chỉ là sơ lược, nhưng lại là khảo cứu

đầu tiên về người Cơ tu trên diễn đàn Khoa học xã hội Việt Nam [4].

Từ sau năm 1975 đến nay, việc nghiên cứu lịch sử, văn hoá các dân tộc trên

đất nước Việt Nam được mở rộng nhằm đáp ứng mục tiêu hiểu biết lẫn nhau, gìn

giữ, bảo tồn và phát huy sức mạnh văn hoá dân tộc. Các công trình nghiên cứu về

người Cơ tu xuất hiện ngày càng nhiều, bao quát khắp các lĩnh vực cuộc sống của

tộc người.

Ở khía cạnh tổng quát về tộc người Cơ tu, các bài viết, công trình sách của

Trần Văn Tuấn (1981) [111]; Nguyễn Quốc Lộc (1984) [70]; Khổng Diễn (1984,

1993) [20], [21]; Nguyễn Xuân Hồng (1996) [44]; Tạ Đức (2002) [33]; Bh‟ríu Liếc

(2009) [69] đã cung cấp cho người đọc một cái nhìn hệ thống trên các lĩnh vực. Nếu

như các nghiên cứu của Khổng Diễn (1984), Nguyễn Quốc Lộc (1984) đề cập đến

hoạt động kinh tế, làng mạc, trang phục, ăn uống, xã hội, hôn nhân và gia đình bằng

phương pháp trình bày từng vấn đề nhằm nêu bật đặc điểm cơ bản của tộc người, thì

Tạ Đức (2002) lại trình bày công trình nghiên cứu của mình dưới dạng 17 câu hỏi,

giải đáp như “Người Katu là ai, nguồn gốc của họ thế nào?”, “Tên gọi Katu có

nghĩa là gì?”… và 7 chủ đề như “Cột tế Katu và truyền thuyết Ja rai”, “Tượng ma

thuật Katu”… Cứ như vậy, tác phẩm này đã kích thích được tính hiếu kỳ của độc

giả trong việc khám phá “một trong những sắc thái văn hóa tộc người cổ kính nhất

và đặc sắc nhất ở miền Trung Việt Nam trong cái nhìn so sánh với các văn hóa tộc

người khác ở Việt Nam và Đông Nam Á” [33:1]. Nhìn chung tác phẩm này thích

15

hợp với sự tìm hiểu khái quát văn hoá tộc người Cơ tu trong xu thế du lịch văn hoá

làng bản tộc người thiểu số hiện nay chứ không phải là một chuyên khảo sâu các

vấn đề nghiên cứu cụ thể của văn hoá tộc người.

Cũng ở phần tổng quát, bắt đầu từ các bài viết quan tâm về các dân tộc

Trường Sơn - Tây Nguyên nói chung và người Cơ tu nói riêng từ những năm 1991-

1992, tập sách “Góp phần tìm hiểu Văn hóa Cơ-Tu” của Lưu Hùng (2006) [62] là

một điểm nhấn ghi nhận sự góp phần làm gia tăng hiểu biết trên nhiều phương diện

về dân tộc này của tác giả. Cuốn sách ngoài phần nói đầu và phụ lục bao gồm các

phần giới thiệu chung về tộc người Cơ tu; Đôi nét về lịch sử; Làng và nhà cửa; Họ

hàng và hôn nhân; Phương thức kiếm sống; Phong tục trong chu kỳ đời người; Tín

ngưỡng - Tôn giáo. Ưu điểm lớn nhất từ tập sách này đem lại chính là nguồn tư liệu

phong phú được tích lũy trong nhiều năm của tác giả, với đối tượng cụ thể là người

Cơ tu cư trú ở vùng miền núi tỉnh Quảng Nam.

Ở nhóm dòng họ, hôn nhân, gia đình, có khá nhiều công trình đã được công

bố của các tác giả như Phan Hữu Dật (1964, 1992) [13] [14]; Khổng Diễn (1974)

[18]; Nguyễn Hữu Thấu (1976) [92]; Phạm Quang Hoan (1979) [39]; Trần Văn

Tuấn (1981) [112]; Nguyễn Xuân Hồng (1994, 1998b) [43], [46]; Lưu Hùng (1995)

[59]; Phạm Thị Xuân Bốn (2007) [10]; Lê Anh Tuấn (2007) [109]. Trong đó, các

nghiên cứu của Phan Hữu Dật (1964), Nguyễn Hữu Thấu (1974), Phạm Quang

Hoan (1976), là những khảo cứu chuyên sâu về hôn nhân và gia đình các dân tộc

bắc Trường Sơn nói chung và ở người Cơ tu nói riêng. Các tác giả đã giới thiệu và

phân tích một cách hệ thống đặc điểm hình thái hôn nhân và gia đình của tộc người.

Các tàn tích liên minh hôn nhân ba thị tộc, khái niệm dòng họ, các đặc tính cơ bản

của dòng họ - đơn vị có vai trò rất quan trọng trong đời sống hôn nhân và gia đình

của người Cơ tu lần đầu tiên được đi sâu phân tích. Đây là một đóng góp rất lớn cả

về lý luận và thực tiễn của các nghiên cứu này cho dù trước đó vào năm 1938, cuốn

sách nổi tiếng “Les chasseurs de Sang” (Những kẻ săn máu) đã ra đời. Tuy tác

phẩm này có miêu tả chế độ dòng họ, quan hệ hôn nhân và gia đình, các nghi lễ kết