Thực trạng hoạt động thanh tra kinh tế, xã hội của Thanh tra Chính phủ trong thời gian qua, những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả trong thời gian tới

THANH TRA CHÍNH PHỦ

VỤ THANH TRA KHỐI NỘI CHÍNH VÀ KINH TẾ TỔNG HỢP

BÁO CÁO TỔNG KẾT

ĐỀ TÀI KHOA HỌC CẤP BỘ

THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG THANH TRA

KINH TẾ - XÃ HỘI CỦA THANH TRA CHÍNH PHỦ TRONG

THỜI GIAN QUA, NHỮNG GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO

HIỆU QUẢ TRONG THỜI GIAN TỚI

Chủ nhiệm đề tài: ThS. Ngô Văn Khánh

Thư ký đề tài: ThS. Đặng Khánh Toàn

ThS. Nguyễn Tuấn Anh

CN. Trương Quốc Hưng

7333

06/5/2009

Hà Nội, năm 2008

1

CHỦ NHIỆM ĐỀ TÀI

ThS. Ngô Văn Khánh

THƯ KÝ ĐỀ TÀI

ThS. Đặng Khánh Toàn

ThS. Nguyễn Tuấn Anh

Trương Quốc Hưng

THAM GIA ĐỀ TÀI

TS. Mai Quốc Bình

TS. Trần Đức Lượng

ThS. Đinh Văn Minh

Vũ Văn Chiến

ThS. Nguyễn Thanh Hải

Hoàng Đức Ngân

Lê Sỹ Bảy

Hoàng Thị Thao

ThS. Bùi Ngọc Lam

TS. Trần Ngọc Liêm

Lê Quang Hà

Nguyễn Thị Kim Xuân

Nguyễn Văn Tâm

Phan Trọng Phàn

Chu Văn Long

Phạm Hữu Vũ

Trần Văn Tuấn

2

PHẦN MỘT: BÁO CÁO TỔNG THUẬT KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU …5

MỞ ĐẦU..........................................................................................................5

Chương I. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THANH TRA KINH TẾ - XÃ

HỘI.................................................................................................................10

I. Khái niệm, đặc điểm hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội................10

II. Cơ sở thực tiễn và cơ sở pháp lý của hoạt động thanh tra kinh tế -

xã hội ..........................................................................................................15

III. Vị trí, vai trò của hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội trong giai

đoạn hiện nay.............................................................................................17

Chương II. THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG THANH TRA KINH TẾ -

XÃ HỘI CỦA THANH TRA CHÍNH PHỦ GIAI ĐOẠN 2002 – 2007 VÀ

NHỮNG BÀI HỌC KINH NGHIỆM .........................................................21

I. Thực trạng hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội của Thanh tra

Chính phủ giai đoạn 2002-2007 ...............................................................21

1. Khái quát về thực trạng hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội của

Thanh tra Chính phủ giai đoạn 2002 – 2007 .......................................21

1.1. Những kết quả đạt được...............................................................21

1.2. Những tồn tại và nguyên nhân.....................................................27

1.2.1. Tồn tại, hạn chế ....................................................................27

1.2.2. Nguyên nhân của tồn tại, hạn chế ........................................31

2. Một số cuộc thanh tra kinh tế - xã hội điển hình giai đoạn 2002 –

2007 của Thanh tra Chính phủ.............................................................32

2.1. Các cuộc thanh tra diện rộng: ...................................................32

2.1.1. Cuộc thanh tra dự án đầu tư công trình giao thông.............32

2.1.2. Cuộc thanh tra dự án đánh bắt xa bờ...................................41

2.1.3. Cuộc thanh tra diện rộng về đầu tư xây dựng trường học ...46

2.2. Các cuộc thanh tra doanh nghiệp hoặc dự án cụ thể:..............53

2.2.1. Cuộc thanh tra Tổng công ty Hàng không Việt Nam ...........53

2.2.2. Cuộc thanh tra Dự án Hangar thuộc Tổng công ty Hàng

không Việt Nam...............................................................................58

2.2.3. Cuộc thanh tra Tổng công ty Bưu chính Viễn thông Việt Nam

.........................................................................................................68

3

2.2.4. Cuộc thanh tra quản lý và sử dụng đất đai, tại thành phố Hải

Phòng ..............................................................................................72

II. Những bài học kinh nghiệm rút ra qua hoạt động thanh tra kinh tế

- xã hội của Thanh tra Chính phủ...........................................................80

1. Đối với công tác chỉ đạo, điều hành các đoàn thanh tra kinh tế - xã

hội của Người ra quyết định Thanh tra................................................81

1.1. Yếu tố khách quan........................................................................81

1.2. Yếu tố chủ quan............................................................................82

2. Đối với công tác tổ chức, điều hành của Trưởng đoàn Thanh tra

trong các cuộc thanh tra kinh tế - xã hội .............................................83

2.1. Công tác chính trị, tư tưởng là vấn đề quan trọng trong suốt quá trình

thanh tra...............................................................................................83

2.2. Thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ và thực thi chế độ thủ

trưởng trong Đoàn thanh tra ..............................................................83

2.3. Nắm chắc kế hoạch thanh tra và các vấn đề trọng tâm, nhưng

đồng thời phải linh hoạt trong chỉ đạo trước những diễn biến của tình

hình .....................................................................................................83

2.4. Giữ được vai trò là hạt nhân đoàn kết thống nhất trong nội bộ

Đoàn thanh tra, tạo mối quan hệ tốt với đối tượng được thanh tra,

tranh thủ được sự đồng tình của cán bộ, nhân viên ở nơi được thanh

tra, sự đồng tình ủng hộ của các cơ quan có trách nhiệm và có liên

quan đến nội dung và đối tượng thanh tra .........................................84

2.5. Tăng cường công tác kiểm tra của Trưởng Đoàn đối với các

thành viên............................................................................................84

3. Đối với hoạt động của thành viên đoàn thanh tra trong các cuộc

thanh tra kinh tế - xã hội.......................................................................85

4. Việc xây dựng, ban hành Quy trình thanh tra kinh tế - xã hội là rất

bức thiết ..................................................................................................85

5. Kinh nghiệm trong một số hoạt động chủ yếu khi tiến hành thanh

tra............................................................................................................86

5.1. Tổ chức quán triệt Kế hoạch thanh tra........................................86

5.2. Công bố quyết định thanh tra. .....................................................87

5.3. Tiến hành thanh tra......................................................................87

5.4. Dự thảo báo cáo kết quả thanh tra..............................................88

4

5.5. Thông báo nội dung trong báo cáo kết quả thanh tra với đối

tượng thanh tra ...................................................................................89

5.6. Báo cáo kết quả thanh tra............................................................90

5.7. Tổng kết rút kinh nghiệm .............................................................91

Chương III. MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ

HOẠT ĐỘNG THANH TRA KINH TẾ - XÃ HỘI THỜI GIAN TỚI...92

I. Phương hướng nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động thanh tra kinh

tế - xã hội nhằm đáp ứng những yêu cầu về cải cách hành chính giai

đoạn hiện nay.............................................................................................92

1. Phương hướng đổi mới tổ chức, hoạt động thanh tra nói chung ...92

2. Phương hướng đổi mới hoạt động thanh tra kinh tế-xã hội. ..........93

2.1. Tăng cường tính chủ động trong hoạt động thanh tra kinh tế xã

hội. ......................................................................................................93

2.2. Tăng cường tính phối hợp khi thực hiện nhiệm vụ......................93

2.3. Đối mới phương thức tiến hành thanh tra...................................94

2.4. Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện các quy trình về thanh tra kinh

tế-xã hội. .............................................................................................94

II. Một số giải pháp và kiến nghị.............................................................95

1. Giải pháp ............................................................................................95

1.1. Nhóm giải pháp về hoàn thiện thể chế ngành thanh tra..............95

1.2. Giải pháp về chương trình, kế hoạch thanh tra...........................95

1.3. Nhóm giải pháp về hoạt động thanh tra......................................96

1.4. Nhóm giải pháp về xây dựng đội ngũ cán bộ, thanh tra viên đáp

ứng được yêu cầu của công tác thanh tra kinh tế - xã hội trong tình

hình mới ..............................................................................................99

1.5. Nhóm giải pháp về phát huy kết luận, kiến nghị thanh tra........100

1.6. Một số giải pháp khác................................................................101

2. Kiến nghị ..........................................................................................102

2.1. Kiến nghị sửa đổi một số quy định của Luật Thanh tra ............102

2.2. Sửa đổi Quy chế hoạt động của Đoàn thanh tra .......................104

2.3. Kiến nghị Thanh tra Chính phủ xây dựng, ban hành Quy trình

thanh tra kinh tế - xã hội...................................................................105

PHẦN HAI: BÁO CÁO TÓM TẮT …………………………………… 111

5

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của Đề tài

Thanh tra kinh tế - xã hội là một hoạt động thường xuyên, quan trọng,

là một khâu không thể thiếu trong chu trình quản lý nhà nước trong lĩnh vực

kinh tế - xã hội. Ở một khía cạnh nào đó, thanh tra kinh tế - xã hội góp phần

thực hiện thành công các chính sách, mục tiêu kinh tế - xã hội của nhà nước.

Qua đó, nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác quản lý nhà nước trên các lĩnh

vực kinh tế - xã hội.

Thông qua hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội, các cơ quan thanh tra

nhà nước phát hiện những sơ hở trong cơ chế quản lý, chính sách, pháp luật

để kiến nghị với cơ quan nhà nước có thẩm quyền các biện pháp khắc phục,

góp phần đổi mới và hoàn thiện cơ chế, chính sách kinh tế - xã hội. Bên cạnh

đó, hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội còn góp phần to lớn đối với công tác

phòng, chống tham nhũng, tiêu cực; làm lành mạnh hóa các hoạt động kinh

tế, các quan hệ kinh tế - xã hội; bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích

hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân.

Trong bối cảnh hội nhập hiện nay, chúng ta đang đứng trước những cơ

hội và thách thức to lớn, Đảng và Nhà nước đã tiến hành đổi mới, cải cách

trên nhiều lĩnh vực kinh tế - xã hội như: Đầu tư, kinh doanh, thương mại, xây

dựng, đất đai, cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước... Đối với công tác quản

lý, điều hành, Chính phủ quyết tâm thực hiện cải cách hành chính với các nội

dung: Phân cấp mạnh mẽ hoạt động quản lý nhà nước; cải cách, tinh giản bộ

máy hành chính trên cơ sở làm rõ chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan, đơn

vị; phân định và xây dựng phương thức quản lý riêng phù hợp đối với từng

loại hình hoạt động như: Hoạt động hành chính, hoạt động sự nghiệp, hoạt

động sản xuất, kinh doanh; công khai, minh bạch trong hoạt động của cơ

quan, tổ chức, đơn vị sử dụng ngân sách nhà nước.

Bên cạnh đó, với chính sách hội nhập kinh tế quốc tế, đặc biệt là sau

khi gia nhập và chính thức trở thành thành viên của Tổ chức thương mại thế

giới (WTO), đòi hỏi Việt Nam không chỉ tiếp tục cải cách hệ thống pháp luật

đảm bảo sự tương thích với pháp luật quốc tế mà còn đòi hỏi phương thức

quản lý nhà nước phải dần tiến tới những chuẩn mực chung của thế giới.

Để đáp ứng được những yêu cầu thực tiễn đặt ra trong giai đoạn hiện

nay, công tác thanh tra kinh tế - xã hội nói riêng và hoạt động thanh tra nói

chung cần phải từng bước hoàn thiện. Thời gian qua, cùng với những cải

cách, đổi mới trong hoạt động của bộ máy nhà nước, ngành thanh tra mà

trước hết là Thanh tra Chính phủ đã có những định hướng đổi mới trên hầu

hết các mặt trọng yếu, trong đó có hoạt động thanh tra. Hoạt động thanh tra

những năm qua đã có nhiều nỗ lực cố gắng và thu được những kết quả quan

6

trọng. Tuy nhiên, hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội trong thời gian qua vẫn

chưa đáp ứng được yêu cầu về nhiệm vụ của thanh tra trong quá trình đổi mới

và phát triển kinh tế - xã hội.

Trước tình hình trên, cần có sự tổng kết, đánh giá khách quan, khoa

học, toàn diện, có hệ thống những mặt làm được, những tồn tại, hạn chế trong

hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội của Thanh tra Chính phủ thời gian qua.

Cũng từ đó đưa ra những giải pháp đổi mới, nâng cao hiệu quả hoạt động

thanh tra nhằm kịp thời đáp ứng những yêu cầu, nhiệm vụ của quản lý nhà

nước trong tình hình mới.

Việc triển khai nghiên cứu đề tài “Thực trạng hoạt động thanh tra kinh

tế - xã hội của Thanh tra Chính phủ trong thời gian qua, những giải pháp

nhằm nâng cao hiệu quả trong thời gian tới” là rất cấp thiết, có vai trò, ý

nghĩa quan trọng trong tiến trình đổi mới công tác thanh tra nói chung và hoạt

động thanh tra kinh tế - xã hội nói riêng, đáp ứng yêu cầu phát triển của nền

kinh tế thị trường, xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, cải cách

nền hành chính và hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay.

2. Tiến độ thực hiện Đề tài

Trong nhiệm vụ công tác năm 2007, Tổng thanh tra đã giao Vụ II chủ

trì cùng với các vụ, cục, đơn vị thuộc Thanh tra Chính phủ tiến hành triển

khai nghiên cứu Đề tài khoa học cấp bộ: “Thực trạng hoạt động thanh tra

kinh tế-xã hội của Thanh tra Chính phủ trong thời gian qua, những giải pháp

nhằm nâng cao hiệu quả trong thời gian tới”. (Quyết định số 174/QĐ-TTCP

ngày 26/01/2007 của Tổng Thanh tra).

Để triển khai thực hiện nhiệm vụ trên, Lãnh đạo Vụ II và Ban chủ

nhiệm đề tài đã làm việc và nhận được sự hợp tác nhiệt tình, trách nhiệm của

lãnh đạo các vụ, đơn vị có liên quan, đặc biệt là các Vụ I, Vụ III, Vụ IV (Cục

II) và Viện Khoa học thanh tra. Với sự làm việc tích cực của lãnh đạo Vụ II,

sự chuẩn bị tích cực của Ban chủ nhiệm đề tài và sự hợp tác của các vụ, cục,

đơn vị nêu trên, ngày 25 tháng 6 năm 2007 Chủ tịch Hội đồng khoa học

Thanh tra Chính phủ đã chính thức phê duyệt đề cương nghiên cứu.

Sau khi có quyết định triển khai nghiên cứu Đề tài, trên cơ sở Đề

cương đã được Hội đồng khoa học cơ quan Thanh tra Chính phủ phê duyệt

và nội dung Thuyết minh đề tài, Ban chủ nhiệm đã xây dựng kế hoạch cụ thể

về việc thực hiện các công việc cần triển khai; dự kiến các chuyên đề nghiên

cứu và trực tiếp trao đổi với các cộng tác viên về nội dung của từng chuyên

đề cũng như yêu cầu đặt ra cần giải quyết trong mỗi chuyên đề đó.

Từ tháng 8 năm 2007 đến tháng 6 năm 2008, Ban Chủ nhiệm tiến hành

ký hợp đồng nghiên cứu để các cộng tác viên nghiên cứu theo nội dung đã

7

được xác định. Sau khi các cộng tác viên hoàn thành các chuyên đề nghiên

cứu, Ban Chủ nhiệm đã tổ chức xem xét đánh giá nghiêm túc và nghiệm thu

từng chuyên đề.

Từ tháng 7 năm 2008 đến tháng 10 năm 2008, Ban chủ nhiệm đã tổng

hợp kết quả nghiên cứu từ các chuyên đề, từ đó rút ra những kết luận ban đầu

cũng như xác định các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, trao đổi và thảo luận

làm cơ sở để xây dựng kế hoạch Hội thảo khoa học. Ngoài ra, Nhóm cán bộ

tham gia nghiên cứu Đề tài còn tham dự nhiều cuộc Hội thảo về xây dựng

Quy trình thanh tra kinh tế - xã hội để tổng hợp, tiếp thu các ý kiến từ Thanh

tra các Bộ, ngành, địa phương phục vụ cho việc nghiên cứu Đề tài.

Tháng 11 năm 2008, Ban Chủ nhiệm đã tổ chức Hội thảo khoa học với

sự tham gia của các cộng tác viên, nhiều nhà khoa học, nhà quản lý cũng như

những người có am hiểu thực tiễn về hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội để

thảo luận về những nội dung của Đề tài và những vấn đề còn có ý kiến khác

nhau. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu các chuyên đề và các kết quả thảo luận

tại Hội thảo khoa học, Ban Chủ nhiệm đề tài đã xây dựng Báo cáo tổng thuật

kết quả nghiên cứu Đề tài.

Nhóm nghiên cứu cho rằng những kết quả nghiên cứu của Đề tài sẽ

góp phần hoàn thiện quy trình thanh tra kinh tế - xã hội; sửa đổi, bổ sung thể

chế thanh tra trong giai đoạn mới. Giúp cơ quan thanh tra nhà nước, các

Đoàn thanh tra và đội ngũ thanh tra viên có cách nhìn tổng quát, toàn diện

hơn về những ưu điểm, hạn chế của hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội hiện

nay.

Đề tài cũng hướng tới việc đưa ra những giải pháp nhằm tháo gỡ

những khó khăn, vướng mắc trong hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội, góp

phần phục vụ trực tiếp cho đội ngũ cán bộ, thanh tra viên tham gia mảng

công tác này. Góp phần hình thành cơ sở khoa học, cơ sở thực tiễn để biên

tập, bổ sung nội dung giáo trình, giáo án đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ,

thanh tra viên trong giai đoạn hiện nay.

3. Mục tiêu, phạm vi nghiên cứu của Đề tài

Mục tiêu nghiên cứu:

Theo đề cương đã được phê duyệt, đề tài xác định rõ hai mục tiêu

nghiên cứu, cụ thể:

Thứ nhất: tổng kết, đánh giá tình hình hoạt động thanh tra kinh tế- xã

hội của Thanh tra Chính phủ trong thời gian từ năm 2002 đến năm 2006. Qua

tổng kết nhằm đưa ra một bức tranh tổng thể về những kết quả, những ưu

điểm, hạn chế, những mặt chưa làm được trong thanh tra kinh tế-xã hội;

phân tích toàn diện, sâu sắc nguyên nhân của những thành công và tồn tại.

8

Thứ hai: đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động

thanh tra kinh tế - xã hội trong điều kiện đổi mới và hội nhập kinh tế quốc tế

hiện nay. Trong các giải pháp đề xuất, đặc biệt chú ý đến các giải pháp gắn

với nội dung sớm hoàn thiện quy trình tiến hành thanh tra của các tổ chức

thanh tra nhà nước, gắn với việc sửa đổi, bổ sung Luật Thanh tra và các văn

bản quy phạm pháp luật khác có liên quan trực tiếp đến hoạt động thanh tra

kinh tế - xã hội..

Phạm vi nghiên cứu:

Đề tài khoa học cấp Bộ “Thực trạng hoạt động thanh tra kinh tế - xã

hội của Thanh tra Chính phủ trong thời gian qua, những giải pháp nhằm nâng

cao hiệu quả trong thời gian tới” là một Đề tài khá phức tạp, liên quan đến

nhiều lĩnh vực như: xây dựng cơ bản, đầu tư, thương mại, tài chính, ngân

hàng, văn hóa, xã hội…

Để đạt được mục tiêu nghiên cứu đặt ra, với hệ phương pháp tiếp cận

tổng hợp, toàn diện Đề tài tập trung tổng kết, đánh giá công tác thanh tra kinh

tế - xã hội trong khoảng thời gian 5 năm (2002 - 2006) của Thanh tra Chính

phủ, nghiên cứu giải quyết các vấn đề về vị trí, vai trò của thanh tra kinh tế -

xã hội trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của ngành thanh tra; phân

tích những thuận lợi, khó khăn khi thực hiện hoạt động thanh tra kinh tế - xã

hội hiện nay, từ đó đề xuất những giải pháp để tháo gỡ những khó khăn,

vướng mắc.

Đề tài đưa ra, phân tích và đánh giá những kết quả, kinh nghiệm của

một số cuộc thanh tra kinh tế - xã hội trọng điểm, một số cuộc thanh tra kinh

tế - xã hội diện rộng từ đó tổng kết, rút ra những bài học kinh nghiệm, những

định hướng, giải pháp cho công tác này trong thời gian tới.

4. Phương pháp nghiên cứu của Đề tài

Trong quá trình nghiên cứu, nhóm nghiên cứu đã sử dụng các phương

pháp chung trong nghiên cứu khoa học xã hội nhân văn, trên cơ sở phương

pháp luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, kết hợp chặt chẽ phương pháp lịch sử và

lôgíc, lý luận và thực tiễn, phân tích và tổng hợp. Cụ thể:

- Tổng kết, đánh giá hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội trên quan

điểm lịch sử cụ thể để đưa ra những định hướng, bài học kinh nghiệm, giải

pháp phù hợp với điều kiện vận động, phát triển của nền kinh tế thị trường và

tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay cũng như dự báo xu hướng phát

triển của công tác thanh tra kinh tế - xã hội trong những năm tiếp theo.

- Nghiên cứu, tổng kết, đánh giá thực trạng hoạt động thanh tra kinh tế

- xã hội trong tổng thể quá trình đổi mới ngành thanh tra, đổi mới hoạt động

9

bộ máy nhà nước và cải các hành chính cũng như quá trình hội nhập quốc tế

của Việt Nam.

- Nghiên cứu, tổng kết, đánh giá hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội

của Thanh tra Chính phủ trong thời gian qua, trên cơ sở phân tích sâu, tìm ra

những vấn đề có tính quy luật, những ưu điểm, kinh nghiệm có thể áp dụng

trong điều kiện hiện nay nhằm phát huy hiệu quả hoạt động thanh tra kinh tế -

xã hội.

5. Cơ cấu của Đề tài

Ngoài phần Mở đầu, Đề tài gồm 3 chương:

Chương I: Những vấn đề chung về thanh tra kinh tế - xã hội

Chương II: Thực trạng hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội của Thanh

tra Chính phủ giai đoạn 2002 – 2006

Chương III: Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động thanh

tra kinh tế - xã hội trong thời gian tới

10

Chương I. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THANH TRA KINH TẾ - XÃ

HỘI

I. Khái niệm, đặc điểm hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội

Hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội là một hoạt động phổ biến của

ngành thanh tra, tuy nhiên hoạt động này chưa được quy định tại một văn bản

quy phạm pháp luật. Hiện nay chưa có một khái niệm đầy đủ, thống nhất về

thanh tra kinh tế - xã hội, nhưng hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội vẫn luôn

được coi là một trong những phương diện hoạt động chủ yếu, trở thành một

trong những nhiệm vụ cơ bản của các cơ quan thanh tra nhà nước.

Khi đề cập đến khái niệm thanh tra kinh tế - xã hội, có nhiều quan

điểm, ý kiến khác nhau, thậm chí là trái ngược nhau. Có quan điểm cho rằng:

xuất phát từ thực tiễn hoạt động của các cơ quan thanh tra nhà nước hiện nay,

thanh tra kinh tế - xã hội là những cuộc thanh tra do yêu cầu của việc thực

hiện nhiệm vụ chính trị hay do yêu cầu của công tác chỉ đạo, điều hành của

các cấp, các ngành. Các cuộc thanh tra kinh tế - xã hội được tiến hành chủ

yếu là do yêu cầu của công tác quản lý, chỉ đạo, điều hành của các cơ quan

nhà nước hoặc do yêu cầu của tổ chức Đảng, Quốc hội, Hội đồng nhân dân

hoặc các đoàn thể quần chúng. Thực chất đây là những cuộc thanh tra việc

chấp hành pháp luật, chính sách, nhiệm vụ, kế hoạch Nhà nước của các cơ

quan, tổ chức và cá nhân trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội. Như vậy,

thanh tra kinh tế - xã hội được hiểu là hình thức thanh tra trực tiếp của các cơ

quan thanh tra nhà nước diễn ra trên phạm vi rộng với nhiều đối tượng hoặc

với một đối tượng nhưng có nhiều nội dung liên quan đến công tác quản lý

của nó, thường được thực hiện theo sự chỉ đạo của cấp quản lý nhà nước

nhằm làm rõ ưu khuyết điểm trong việc chấp hành chính sách pháp luật Nhà

nước, giúp uốn nắn, xử lý kịp thời các sai phạm của đối tượng bị quản lý;

phát hiện và điều chỉnh những sơ hở bất cập của cơ chế chính sách nhằm tằng

cường hiệu quả, hiệu lực của công tác quản lý nhà nước trong các lĩnh vực

linh tế- xã hội. Thanh tra kinh tế - xã hội có thể coi là biểu hiện đặc trưng

nhất của các cơ quan thanh tra nhà nước.

Bên cạnh đó, có quan điểm khác cho rằng: thanh tra kinh tế - xã hội là

việc thanh tra mang tính hành chính đối với các hoạt động kinh tế của các

đơn vị dựa trên cơ sở của chế độ sở hữu công cộng về tư liệu sản xuất và cơ

chế quản lý tập trung của Nhà nước đối với các hoạt động kinh tế. Theo quan

điểm, cách hiểu này thì thanh tra kinh tế - xã hội chỉ tồn tại trong cơ chế Bộ

chủ quản, trong cơ chế quản lý mang tính tập trung, bao cấp của Nhà nước

đối với hoạt động kinh tế của các doanh nghiệp Nhà nước. Và về nguyên tắc,

thanh tra kinh tế - xã hội sẽ mất đi khi chúng ta có một nền kinh tế thị trường

11

đầy đủ, khi chúng ta dứt khoát đoạn tuyệt với cơ chế quản lý tập trung, bao

cấp, mang nặng tính chỉ tiêu, pháp lệnh; khi chúng ta có được những kết quả

hiện hữu của quá trình cải cách hành chính theo hướng Nhà nước làm dịch vụ

công, Nhà nước thực sự quản lý bằng cơ chế, chính sách, pháp luật thay vì

bằng các biện pháp mang tính hành chính. Khi đó, thanh tra kinh tế - xã hội

sẽ không còn tồn tại và được xếp vào bảo tàng cùng với những chiếc rìu bằng

đá và những chiếc máy quay sợi.

Dù có những quan điểm khác nhau về hoạt động thanh tra kinh tế - xã

hội, nhưng thực tiễn chỉ ra rằng, thanh tra luôn là một chức năng thiết yếu của

quản lý nhà nước, là một khâu quan trọng trong chu trình quản lý, là một

công cụ hữu hiệu của công tác quản lý. Cần thống nhất rằng, đây là quan

điểm xuyên suốt trong tổ chức và hoạt động của bộ máy Nhà nước ta nói

chung, của hệ thống các cơ quan thanh tra nói riêng. Thanh tra phục vụ cho

quá trình quản lý thông qua thực hiện các nhiệm vụ thanh tra, giải quyết các

khiếu nại, tố cáo và phòng, chống tham nhũng; thực hiện các hoạt động quản

lý nhà nước về công tác thanh tra.

Theo cách hiểu truyền thống, thanh tra kinh tế - xã hội được hiểu: đó là

những cuộc thanh tra việc thực hiện chính sách, pháp luật về quản lý kinh tế,

tài chính của các cơ quan, đơn vị ,với mục đích là phát hiện những sai phạm

để xử lý và kiến nghị xem xét trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cá nhân,

đồng thời phát hiện những cơ chế, chính sách chưa phù hợp để kiến nghị cơ

quan có thẩm quyền bổ sung, sửa đổi. Các cuộc thanh tra kinh tế - xã hội có

thể diễn ra đối với các cơ quan, tổ chức, đơn vị hoạt động trong các lĩnh vực

của đời sống kinh tế, xã hội. Lịch sử đã ghi nhận cuộc thanh tra kinh tế - xã

hội đầu tiên được tiến hành cách đây 52 năm. Đó là cuộc thanh tra Tổng

Công ty Bách hóa, diễn ra từ tháng 4 đến tháng 9 năm 1956 - cuộc thanh tra

đầu tiên của Ban Thanh tra Trung ương của Chính phủ - cơ quan được thành

lập theo Sắc lệnh số 261/SL ngày 28/3/1956 của Chủ tịch nước. Kể từ đó đến

nay ngành thanh tra đã tiến hành hàng chục vạn cuộc thanh tra kinh tế - xã

hội.

Mặc dù không tồn tại như một thuật ngữ pháp lý, không được quy định

trong bất cứ một văn bản pháp luật về thanh tra nào từ trước đến nay nhưng

sự tồn tại của thanh tra kinh tế - xã hội trong hơn nửa thế kỷ qua phải có cơ

sở và hạt nhân hợp lý. Chúng ta cần làm rõ cơ sở kinh tế của hoạt động thanh

tra kinh tế - xã hội.

Kinh tế hiểu theo nghĩa chung nhất là tổng thể các yếu tổ sản xuất, bao

gồm đối tượng lao động, sức lao động, thông tin... và các quan hệ vật chất

giữa người với người trong quá trình sản xuất trực tiếp, lưu thông, phân phối,

12

trao đổi, tiêu dùng của cải vật chất trong những giai đoạn nhất định của lịch

sử. Trong đó mấu chốt là vấn đề sở hữu và lợi ích.

Theo quan điểm chủ nghĩa Mác-Lênin, nền tảng của chủ nghĩa xã hội

dựa trên chế độ sở hữu công cộng về tư liệu sản xuất. Trong thời kỳ quản lý

nhà nước tập trung, bao cấp, các nguồn vốn, đất đai và những tư liệu sản xuất

chủ yếu đều thuộc sở hữu Nhà nước. Trong điều kiện như vậy, để tránh thất

thoát, để bảo vệ tài sản Nhà nước thì việc thanh tra các hoạt động kinh tế của

các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp của nhà nước là một sự cần thiết khách

quan. Sự ra đời của Sắc lệnh số 261/SL ngày 28/3/1956 đã khẳng định những

tiền đề về kinh tế cho hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội. Sắc lệnh này nêu

rõ: "Để bảo đảm việc chấp hành nghiêm chỉnh đường lối, chính sách, mệnh

lệnh của Chính phủ, để giữ gìn pháp luật và bảo hộ tài sản của Nhà nước, nay

thành lập Ban Thanh tra Trung ương của Chính phủ nước Việt Nam dân chủ

cộng hòa". Sắc lệnh cũng đã quy định nhiệm vụ của Ban Thanh tra Trung

ương của Chính phủ là "thanh tra công tác các bộ, các cơ quan hành chính và

chuyên môn các cấp, các doanh nghiệp nhà nước" và "thanh tra việc thực

hiện kế hoạch Nhà nước, việc sử dụng, bảo quản tài sản Nhà nước, chống phá

hoại, tham ô và lãng phí". Kể từ khi Sắc lệnh số 261/SL ngày 28/3/1956 được

ban hành, các văn bản pháp luật sau đó (Nghị định số 164/CP và 165/CP

ngày 31/8/1970, Điều lệ tổ chức và hoạt động của Uỷ ban Thanh tra của

Chính phủ ngày 11/1/1975, Nghị định số 01/CP ngày 3/1/1977, Nghị quyết

số 26/HĐBT ngày 15/2/1984), dù diễn đạt có khác nhau nhưng đều xác định

một trong những nhiệm vụ trọng tâm của thanh tra là bảo vệ tài sản Nhà

nước. Thanh tra nhằm bảo vệ tài sản Nhà nước chính là thanh tra các hoạt

động kinh tế.

Đại hội toàn quốc lần thứ VI của Đảng năm 1986 đánh dấu sự Đổi mới

về cơ chế quản lý kinh tế. Từ cơ chế quản lý tập trung, quan liêu, bao cấp

chuyển sang cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Kinh tế Nhà

nước không còn chiếm vị trí độc tôn, các doanh nghiệp nhà nước được quyền

tự chủ trong hoạt động sản xuất kinh doanh, các doanh nghiệp thuộc mọi

thành phần kinh tế ra đời và phát triển.

Sự hình thành, phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ

nghĩa có làm mất đi cơ sở kinh tế của hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội? Có

quan điểm cho rằng, cơ sở kinh tế của hoạt động thanh tra kinh tế - xã hội sẽ

không tồn tại mãi mãi. Nó sẽ mất đi khi chúng ta có một nền kinh tế thị

trường đầy đủ.

Tuy nhiên, nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là một

nền kinh tế hỗn hợp, nghĩa là vừa vận hành theo cơ chế thị trường, vừa có sự

điều tiết của nhà nước. Các quy luật khách quan của nền kinh tế thị trường