Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Tô Hoài thời kỳ trước cách mạng tháng tám

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM 

ĐINH THỊ THANH HẢI

THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT

TRONG SÁNG TÁC CỦA TÔ HOÀI

THỜI KÌ TRƯỚC CÁCH MẠNG THÁNG TÁM

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Đào Thuỷ Nguyên

Thái Nguyên - 2013

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu, kết

quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa có ai công bố trong một công

trình nào khác.

Tác giả

Đinh Thị Thanh Hải

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Ngữ văn

trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, cùng toàn thể các thầy cô giáo đã tham gia

giảng dạy và hướng dẫn nghiên cứu khoa học cho tập thể lớp Cao học K19 - Văn

học Việt Nam; Sở Giáo dục và Đào tạo Quảng Ninh; Ban Giám hiệu và tập thể giáo

viên trường THPT Đông Triều huyện Đông Triều đã tạo điều kiện để tôi có cơ hội

học tập và nghiên cứu khoa học.

Xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới PGS.TS Đào Thủy Nguyên

- người thầy, người mẹ tận tình trong công việc đã truyền thụ cho tôi nhiều kiến

thức quý báu cũng như kinh nghiệm nghiên cứu khoa học trong suốt quá trình học

tập và nghiên cứu đề tài.

Thái Nguyên, ngày 12 tháng 04 năm 2013

Tác giả

Đinh Thị Thanh Hải

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan............................................................................................................i

Lời cảm ơn ..............................................................................................................ii

Mục lục ..................................................................................................................iii

MỞ ĐẦU................................................................................................................1

NỘI DUNG ..........................................................................................................13

Chương 1: THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG SÁNG TÁC CỦA TÔ HOÀI THỜI

KÌ TRƯỚC CÁCH MẠNG THÁNG TÁM ...........................................................13

1.1. Khái niệm thế giới nghệ thuật .........................................................................13

1.2. Tô Hoài và hành trình 70 năm viết..................................................................14

1.2.1. Vài nét về tiểu sử và con người nhà văn Tô Hoài.........................................14

1.2.2. Hành trình sáng tạo nghệ thuật của Tô Hoài.................................................16

1.3. Thế giới nhân vật trong sáng tác của Tô Hoài thời kì trước Cách mạng tháng

Tám.......................................................................................................................19

1.3.1. Khái niệm và phân loại nhân vật ..................................................................19

1.3.2. Quan niệm nghệ thuật về con người của Tô Hoài.........................................20

1.3.3. Thế giới nhân vật trong sáng tác của Tô Hoài thời kì trước Cách mạng tháng

Tám.......................................................................................................................22

1.3.3.1. Thế giới nhân vật người dân quê...............................................................22

1.3.3.2. Thế giới loài vật........................................................................................30

1.4. Nghệ thuật xây dựng nhân vật.........................................................................39

1.4.1. Khắc họa nhân vật qua nghệ thuật miêu tả ...................................................39

1.4.2. Khắc họa nhân vật qua nghệ thuật kể chuyện...............................................44

Chương 2: KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT TRONG SÁNG TÁC CỦA TÔ HOÀI

THỜI KÌ TRƯỚC CÁCH MẠNG THÁNG TÁM.................................................52

2.1. Khái niệm và phân loại không gian nghệ thuật................................................52

2.1.1. Khái niệm không gian nghệ thuật.................................................................52

2.1.2. Phân loại không gian nghệ thuật ..................................................................53

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

2.2. Không gian nghệ thuật trong sáng tác của Tô Hoài thời kì trước Cách mạng tháng

Tám .......................................................................................................................54

2.2.1. Không gian bối cảnh thiên nhiên..................................................................54

2.2.1.1. Không gian thiên nhiên trong sáng, thơ mộng...........................................54

2.2.1.2. Không gian thiên nhiên tăm tối, lạnh lẽo và dữ dội ...................................59

2.2.2. Không gian bối cảnh xã hội .........................................................................64

2.2.2.1. Không gian xã hội nhộn nhịp, vui tươi, đầy sinh khí .................................64

2.2.2.2. Không gian xã hội u ám, buồn bã, tan tác, chia lìa ....................................71

Chương 3: THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG SÁNG TÁC CỦA TÔ HOÀI

THỜI KÌ TRƯỚC CÁCH MẠNG THÁNG TÁM.................................................86

3.1. Khái niệm và phân loại thời gian nghệ thuật ...................................................86

3.1.1. Khái niệm thời gian nghệ thuật ....................................................................86

3.1.2. Phân loại thời gian nghệ thuật......................................................................87

3.2. Thời gian nghệ thuật trong sáng tác của Tô Hoài thời kì trước Cách mạng tháng

Tám.......................................................................................................................88

3.2.1. Thời gian sự kiện .........................................................................................88

3.2.1.1. Thời gian sự kiện lịch sử...........................................................................88

3.2.1.2. Thời gian sự kiện đời tư............................................................................96

3.2.2. Thời gian nhân vật .....................................................................................101

3.2.2.1. Thời gian nhân vật được hưởng niềm vui, hạnh phúc..............................101

3.2.2.2. Thời gian nhân vật chịu nhiều cơ cực, lầm than ......................................107

3.2.2.3. Thời gian nhân vật phiêu lưu, trải nghiệm...............................................115

KẾT LUẬN........................................................................................................121

TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................124

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Tô Hoài là cây bút tiêu biểu của nền văn học Việt Nam hiện đại. Hơn 90

năm đời người và 70 năm đời văn, Tô Hoài đã đóng góp cho nền văn học Việt Nam

một khối lượng đồ sộ gồm 160 đầu sách thuộc đủ mọi thể loại (từ truyện ngắn, tiểu

thuyết, truyện đồng thoại cho đến hồi ký, kịch bản phim, tiểu luận…) và đa dạng về

đề tài (cách mạng và đời thường, hòa bình và chiến tranh, miền núi và miền xuôi,

nông thôn và thành thị…). Ở đề tài và thể loại nào, ông cũng để lại những dấu ấn

riêng với độc giả, và thể hiện tài năng phong cách rõ nét của mình “một cây bút văn

xuôi sắc sảo và đa dạng”[19,21].Nói như nhà nghiên cứu Vương Trí Nhàn:“Đời văn

Tô Hoài gợi ra hình ảnh một dòng sông miên man chảy và mang trong mình cả cuộc

sống bất tận”[19,379]. Các chặng đường sáng tác của Tô Hoài gắn bó chặt chẽ với

từng bước đi của lịch sử. Bởi vậy, ông được đánh giá là nhà văn “luôn đồng hành

cùng dân tộc và thời đại”[19,21] trên từng chặng đường lịch sử.

1.2. Tô Hoài sáng tác ở hai chặng: trước và sau Cách mạng tháng Tám. Trước

Cách mạng tháng Tô Hoài được xếp vào nhóm “các tác gia tả chân”(Vũ Ngọc

Phan). Các sáng tác của ông thời kỳ này đã thể hiện đậm nét tài năng, phong cách

và một bản lĩnh nghệ thuật vững vàng. GS.Phong Lê đánh giá Tô Hoài là “một cây

bút sung sức, đứng bên Nam Cao, làm nên một dấu ấn đặc trưng cho trào lưu văn

học hiện thực Việt Nam những năm tiền Cách mạng”[19,21]. Sau Cách mạng, Tô

Hoài đến với đồng bào Tây Bắc, hòa nhập với cuộc sống của các dân tộc miền núi

và đã có những đóng góp đáng kể cho nền văn học Việt Nam hiện đại. Đọc tác

phẩm của ông, người đọc luôn bị cuốn hút bởi những trang văn xuôi giàu chất thơ

miêu tả những phong tục tập quán lâu đời, những sinh hoạt truyền thống của nhiều

vùng văn hóa, hiểu hơn cốt cách của con người Việt Nam ở nhiều miền khác nhau

trong cộng đồng người Việt. Người đọc hiểu hơn tình cảm yêu mến thiết tha của

nhà văn với quê hương xứ sở. Tìm hiểu “Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của

Tô Hoài thời kì trước Cách mạng tháng Tám” là việc làm cần thiết để góp phần

làm rõ nét riêng trong phong cách nghệ thuật của nhà văn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

1.3. Tô Hoài là một trong những tác gia lớn được giảng dạy ở trường đại học,

đồng thời hai tác phẩm đặc sắc của ông được chọn giảng ở trường phổ thông là Dế

mèn phiêu lưu ký và Vợ chồng A Phủ. Vì vậy đề tài được hoàn thành sẽ là tài liệu

tham khảo thiết thực cho việc dạy và học tác giả và tác phẩm Tô Hoài ở các cấp học.

2. Lịch sử vấn đề

Tô Hoài bước chân vào con đường văn học khá sớm. Ông cầm bút và nổi

danh từ trước Cách mạng tháng Tám 1945. Đến nay, Tô Hoài vẫn là nhà văn viết

đều, viết nhiều, dẻo dai, sung sức ở nhiều thể loại. Sáng tác của ông đã được giới

nghiên cứu phê bình chú ý ngay từ những ngày đầu ông tham gia làng viết. Bởi

những sáng tác đó luôn mang đến cho bạn đọc những phát hiện mới mẻ về nhiều

vấn đề của đời sống và văn học nghệ thuật. Trong đó, thế giới nghệ thuật là một

phương diện thẩm mĩ nghệ thuật có nhiều ý nghĩa trong sáng tác của Tô Hoài thời

kỳ trước Cách mạng tháng Tám. Một số nhà nghiên cứu văn học đã dành nhiều thời

gian, tâm huyết để tìm hiểu về ông và có đề cập đến vấn đề này.

2.1. Về thế giới nhân vật trong sáng tác của Tô Hoài

Tô Hoài đến với nghề văn thật ngẫu nhiên và dường như đó cũng là cái

duyên của ông. Ông được người đọc biết sớm qua những truyện ngắn, truyện dài

viết về người dân quê và về loài vật. Trong bài giới thiệu Tô Hoài – Nguyễn Sen,

nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan chủ yếu đưa độc giả tiếp cận với Tô Hoài trên

phương diện tác phẩm. Ông phê bình, giới thiệu về hai tác phẩm: Quê người (tiểu

thuyết) và tập truyện ngắn O Chuột, trên cơ sở đó đưa ra nhận xét về quan niệm và

phong cách sáng tác của Tô Hoài. Đề cập đến thế giới nhân vật và phong cách sáng

tác của Tô Hoài, Vũ Ngọc Phan viết:“Cái tính chất xã hội trong tiểu thuyết của Tô

Hoài hơi thiên về một mặt là trong hầu hết các truyện dài của ông, ông đều tả hạng

dân nghèo nàn, mà hạng người này cũng chỉ là những người ở một miền, một vùng￾vùng Nghĩa Đô, quê hương tác giả”[20,53]. Ông chỉ ra rằng, Tô Hoài tỏ ra là một

nhà tiểu thuyết có con mắt quan sát sâu sắc, đã nhận xét rất kỹ, tỉ mỉ những tính

tình, thói tục và cách sống của người dân quê vùng Bưởi. Đồng thời nhà nghiên cứu

cũng chỉ ra hạn chế của Tô Hoài là đôi khi đã “tiểu thuyết hóa” cái tính tình phác

thực của anh dân quê. Từ đó, Vũ Ngọc Phan kết luận:“Quê người là cuốn tiểu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

thuyết có tính chất đặc thôn quê”[19,62]. Đặc biệt khi nhận xét về phong cách của

Tô Hoài trong tác phẩm, nhà nghiên cứu viết:“Từ ngôn ngữ, cử chỉ, thói tục cho đến

cách sinh hoạt của những người dân quê sống về nghề dệt cửi ở vùng Bưởi, Tô

Hoài đều tả với một nghệ thuật chân sát”[19,65].

Tập truyện ngắn O Chuột cũng được Vũ Ngọc Phan nhận xét rất kỹ. Điều

đặc biệt là khi nghiên cứu về tác phẩm này, Vũ Ngọc Phan đã phát hiện và chỉ ra

cho chúng ta thấy bóng dáng nhân vật người dân quê được miêu tả thông qua thế

giới loài vật trong sáng tác của Tô Hoài. Ông khẳng định:“Những truyện loài vật

của Tô Hoài thường phản chiếu những cảnh sống của người dân nghèo ở thôn quê”

và “những tâm hồn giản dị ấy, cả tâm hồn vật lẫn tâm hồn người, Tô Hoài đã mượn

để diễn những nỗi thương tâm của cảnh ngây dại và nghèo nàn, nên tập truyện O

Chuột này ta nên đọc theo con mắt riêng, không nên phân biệt người với vật, vì ở

đó, vật cũng là người, và nếu có người, thì người cũng gần như vật”[19,62]. Từ việc

xem xét hai tác phẩm, nhà nghiên cứu tiếp tục chỉ ra đặc điểm về thế giới nhân vật

trong sáng tác của Tô Hoài, đó “là những người đáng thương chứ không đáng ghét.

Tuy họ có nhiều thói xấu, nhiều điều mê tín quàng xiên như những dân quê các

nước nhưng bao giờ họ cũng là người cần cù, nhịn nhục, kiên nhẫn, bám lấy gia

đình, lấy đất nước mà sống nghèo nàn, chỉ khi thất cơ lỡ vận, họ mới phải đi xa, và

một khi hơi xa quê hương, họ đã tưởng như họ sang làm ăn “đồng đất nước người”

tuy họ vẫn còn trong Tổ Quốc”[19,62]. Họ là những con người yêu quê hương đến

mức máu thịt và chỉ muốn sống mãi trên mảnh đất thân quen ấy.

GS.Hà Minh Đức nhận ra vẻ đẹp của con người thôn quê trong sáng tác của

Tô Hoài. Đó là những con người yêu lao động, giàu lòng nhân nghĩa và trí sáng

tạo:“Tô Hoài đã có những trang viết đẹp về những ngày hội với cảnh gói bánh

chưng, giã bánh giày, nấu cơm thi. Ông dùng sức tưởng tượng để tạo dựng lại

những khung cảnh hội hè đông vui, ông đi sâu vào từng nghề nghiệp của người lao

động trên đồng ruộng, trên sông nước”[19,128]. Đồng thời, nhà nghiên cứu cũng

chỉ ra nét riêng trong cách thức xây dựng nhân vật của Tô Hoài:“Tô Hoài đã miêu

tả những nhân vật của mình với tình cảm trân trọng, mến yêu. Không có khoảnh

cách giữa tác giả và nhân vật. Ông không nhìn ngắm họ với cặp mắt dò la, tìm hiểu.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

Ông không quan sát họ với sự chăm chú, lạ lùng. Ông đến với họ như những người

bạn chân tình”[19,125]. Chính nhờ sự gần gũi, chân tình này mà các nhân vật hiện

lên trên trang sách của Tô Hoài trở nên chân thực như những con người trong đời

thực.“Thế giới nhân vật của Tô Hoài vốn là những kiểu người bình dị, gần gũi

trong cuộc sống hằng ngày của những vùng quê. Họ quay tơ, dệt lụa, chạy chợ… để

kiếm sống. Gặp buổi thuận thời làng quê vang lên đều đặn tiếng thoi dệt cửi đến

canh khuya, phiên chợ đông vui kẻ mua người bán, hội làng nhộn nhịp trong những

ngày xuân, trai gái hẹn hò lứa đôi…Những trang sách vui chắc chắn là không

nhiều. Cuộc đời cũ dần dần đẩy những người lao động đến chỗ cùng đường, kiệt

sức để rồi phải lang thang biến chất hoặc tan tác chia lìa”[19,115].

GS.Nguyễn Đăng Mạnh trong Bài khảo luận tổng hợp văn học nhận thấy:

“Tô Hoài hay viết về những bà mẹ nghèo suốt đời khó nhọc mà chẳng bao giờ

gặp điều may mắn. Hình ảnh bà cụ Vối trong tác phẩm Mẹ già có cái gì quá tội

nghiệp, gây cảm giác nặng nề cho người đọc. Hình ảnh người mẹ trong U Tám

đạt hơn. Thông qua cái nhìn hồn nhiên của một đứa trẻ trong truyện, U Tám hiện

lên thật thà, chất phác, bình dị đến thô kệch, nhưng tâm hồn thật trong trẻo, đẹp

đẽ biết bao”[37,50]. Hình ảnh của những u Tám hay mẹ già trong truyện ngắn của

Tô Hoài dường như là hình ảnh người mẹ lam lũ, tần tảo và chịu nhiều bất hạnh

của chính tác giả.

Viết về làng quê, Tô Hoài còn chú ý tới một đối tượng nhân vật đặc biệt. Đó

là những con vật nhỏ bé, gần gũi, ngộ nghĩnh và đáng yêu, tiêu biểu nhất là hình

ảnh chú Dế Mèn. Nhận xét về thế giới nhân vật này, GS.Phong Lê khẳng định:“Quả

biết bao là vui thích, là sống động của cả một thế giới nhân vật, gồm cả nhân và

vật, đã được mở rộng đến tối ưu các biên độ sống, dẫu tất cả chỉ diễn ra trong một

khu vườn nhà hoặc một cánh đồng làng. Cái khu vườn vẫn chỉ nhỏ bé và thân thuộc

thế, nhưng lại xiết bao to rộng và khoáng đãng có thể chứa biết bao là cuộc rong

chơi, du lịch cho dế, nó cũng chính là ước mơ của người, của thế giới

người”[25,177]. Sáng tạo ra những loài vật trong thế giới các sinh vật nhỏ bé giữa

thiên nhiên, Tô Hoài cho người đọc thấy được ở ông một cây bút tài năng về nhiều

mặt: “Đó là khả năng hóa thân vào sự sống của vật và đồng thời đưa lại cho thế

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

giới vật sự sống của người. Sự chung sống, sự hòa trộn, sự chuyển hóa của hai thế

giới đã giúp cho bạn đọc cái cảm giác mở rộng, nhân lên các giới hạn sống, trong

một xã hội tù túng, ngột ngạt”[25,177]. Bởi vậy mà nhân vật của Tô Hoài luôn có

“dáng riêng, giọng riêng và đều sắc nét”[25,178].

Gần gũi với nhận định của GS.Phong Lê về thế giới loài vật, nhà nghiên

cứu Trần Hữu Tá cho rằng: “Dưới ngòi bút của Tô Hoài, những con vật ấy cũng

có tình cảm, cá tính và tâm trạng, số phận nữa. Thông qua thế giới loài vật này,

tác giả muốn nói đến chuyện loài người, đến số phận những người nông dân, thợ

thủ công vùng Bưởi”[19,145]. GS.Hà Minh Đức cũng nhận ra: “Thế giới của loài

vật cũng nhiều chia ly, tan tác đau khổ, chết chóc như chính cuộc sống của con

người. Có điều gì khác chăng là ở chỗ trong xã hội con người các quy luật phức

tạp và cuộc sống điên đảo hơn. Còn ở thế giới loài vật mọi sự có thể đơn giản

nhưng kết thúc thì cũng không kém phần cay đắng”[19,115].

Như vậy, có thể khẳng định thế giới nhân vật trong sáng tác của Tô Hoài đa

dạng và phong phú bao gồm cả nhân và vật. Nhưng điều đáng nói ở đây là nhà văn

đã không tách riêng hai kiểu nhân vật này thành hai khía cạnh riêng biệt mà nó có

sự soi chiếu, cộng hưởng lẫn nhau. Mượn cuộc sống của thế giới loài vật, Tô Hoài

muốn nói đến cuộc sống của xã hội loài người. Đó là nét đặc biệt và khác biệt của

Tô Hoài so với các nhà văn cùng thời.

2.2. Về không gian nghệ thuật

- Không gian bối cảnh thiên nhiên

“Thiên nhiên đóng một vai trò quan trọng trong tác phẩm của Tô Hoài”

(Vân Thanh). Phản ánh và tạo dựng bức tranh ca ngợi cảnh đẹp của đất nước chính

là nhà văn đã bộc lộ tình yêu quê hương đất nước của mình. Tô Hoài “đặc biệt

thành công khi ghi lại hình ảnh thiên nhiên bao la tươi đẹp của đất nước”[19,102].

Điều đó khẳng định, ở Tô Hoài tình yêu thôn quê là nguồn cảm hứng bất tận giúp

ông thành công khi viết về phong cảnh thiên nhiên. Nhiều nhà nghiên cứu đã phát

hiện ra điều này ở ông. Tiêu biểu là GS.Hà Minh Đức, người am hiểu sâu sắc văn

Tô Hoài đã nhận định rằng: “Tô Hoài giỏi miêu tả thiên nhiên. Thiên nhiên trong

tác phẩm của ông gồm nhiều màu vẻ từ những cảnh thơ mộng gợi cảm đến một

thiên nhiên khắc nghiệt, hung dữ. Tô Hoài miêu tả thiên nhiên theo một cách nhìn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

ngắm tự nhiên, nhẹ nhàng. Không có dấu vết ngăn cách giữa khung cảnh thiên

nhiên và bức tranh xã hội (…). Trong tác phẩm của ông, thiên nhiên luôn có mặt và

dường như là một nhân vật có cuộc sống, có tâm hồn”[19,138]. Nhà nghiên cứu đã

chỉ ra biệt tài của Tô Hoài là viết về thiên nhiên. Từ đó, tiếp tục khẳng định trong

sáng tác của ông, thiên nhiên vừa mang vẻ đẹp khách quan tồn tại với nhiều màu vẻ

như nó vốn có nhưng cũng có lúc lại hiện diện như một nhân vật trong tác phẩm,

“có cuộc sống” và “có tâm hồn”.

TS.Mai Thị Nhung nhận xét: “Thiên nhiên trong cảm quan của Tô Hoài

mang đậm hình ảnh bình dị, khách quan: có ánh sáng và bóng tối, có mặt trời và

mặt trăng, có nắng và mưa, có cỏ cây hoa lá chim muông như trong cuộc sống thực.

Mỗi bức tranh thiên nhiên trên từng trang sách của ông lại gần gũi, gắn bó, theo

sát với cuộc sống sinh hoạt của con người”[35,53]. Ý kiến này gần gũi với nhận

định của GS.Hà Minh Đức về cách miêu tả thiên nhiên của Tô Hoài. Đó là bức

tranh mang màu sắc bình dị, khách quan như trong đời sống thực với đủ mọi gam

màu và dáng vẻ. Nhưng TS.Mai Thị Nhung còn phát hiện ra rằng thiên nhiên trong

sáng tác của nhà văn rất gần gũi, gắn bó và góp phần thể hiện tâm trạng con người.

Nhận xét về bức tranh thiên nhiên của Tô Hoài, Trần Hữu Tá khẳng định:

“Tô Hoài có khả năng quan sát tinh tế và nghệ thuật miêu tả linh động. Người, vật,

thiên nhiên nổi rõ cái “thần” của đối tượng và thường bàng bạc một “chất

thơ”[19,159]. Nhà nghiên cứu đã nhận thấy tài năng “thiên bẩm” của Tô Hoài là

khả năng quan sát nhạy bén, tinh tế, nhanh chóng nắm bắt bản chất của đối tượng và

miêu tả chúng với ngòi bút chân thực nhưng vẫn thấm đẫm chất lãng mạn.

Tựu chung lại, ý kiến của các nhà nghiên cứu đều thống nhất ở một điểm là:

Thiên nhiên dưới ngòi bút “sắc sảo và đa dạng” của Tô Hoài đều hiện lên“đầy hương vị,

màu sắc”, lãng mạn, sinh động, gần gũi, gắn bó và mang dấu ấn tâm trạng con người.

- Không gian bối cảnh xã hội

Tô Hoài đã đưa vào trong sáng tác của mình những trang viết hết sức tinh tế,

nhạy cảm và hiện thực về đời sống của người dân ở một vùng quê nghèo gần sát “Kẻ

Chợ”. Nhiều nhà nghiên cứu đều có chung nhận định: Không gian trong sáng tác của

Tô Hoài thời kỳ trước Cách mạng tháng Tám là không gian làng Nghĩa Đô - một làng

nghề thủ công truyền thống, nơi ông đã gắn bó suốt cuộc đời mình.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

Nghiên cứu về sáng tác của Tô Hoài trước Cách mạng, PGS.TS Vân Thanh

khẳng định: “Đặc sắc của văn xuôi Tô Hoài trước 1945 là truyện ngắn, gồm truyện

ngắn về loài vật và truyện ngắn về cảnh và người một vùng quê ven đô – quê ngoại

của tác giả, nơi tác giả sống suốt cả cuộc đời”[20,40].

Nhà thơ Hoàng Trung Thông khi đọc những trang viết của Tô Hoài về làng

quê bên dòng sông Tô Lịch đã nhận định: “Tô Hoài trước khi là nhà văn là một

người thợ dệt. Anh viết về quê hương của mình như chính anh viết về cuộc đời của

anh”[19,109]. Nhà thơ cảm nhận được tình yêu tha thiết của Tô Hoài với thôn quê.

Tình yêu đó giúp nhà văn đưa vào trong trang sách của mình hình ảnh làng quê thân

thương như là một cuốn “tự truyện” về bản thân.

Nhìn chung, các nhà nghiên cứu khi tìm hiểu sáng tác của Tô Hoài thời kỳ

trước Cách mạng đều nhấn mạnh: Một trong những “vùng thẩm mĩ nghệ thuật”

đặc sắc của ông là làng – Nghĩa Đô, một làng nghề nằm bên dòng sông Tô Lịch và

nổi tiếng với nghề dệt lụa truyền thống:“Tô Hoài viết về quê ngoại của mình –

làng Nghĩa Đô và các khu vực lân cận như Bưởi, Trích Sài, Thụy Khuê, Võng

Thị… Những đường thôn ngõ xóm, những căn nhà đơn sơ luôn vẳng ra tiếng

khung cửi lách cách, những“ tàu seo” róc rách nước đến khuya…”[19,145].

Một số nhà nghiên cứu đã phát hiện ra nhãn quan phong tục đậm đặc chi

phối ngòi bút của Tô Hoài: PGS.Nguyễn Văn Long: “Ở Tô Hoài, cảm quan hiện

thực nghiêng về phía sinh hoạt phong tục”[19,238]. Và thế giới nhân vật trong sáng

tác của ông cũng rất đa dạng gắn liền với những nét sinh hoạt phong tục cổ xưa như

trong lời nhấn mạnh của GS.Hà Minh Đức: “Làng quê trong sáng tác của Tô Hoài

còn hiện lên với nhiều màu vẻ, nhiều kiểu người sinh động và những phong tục tập

quán từ lâu đời”[19,136]. Bởi vậy: “Dưới ngòi bút của ông, nhiều phong tục tập

quán, nhiều tính cách nhân vật được miêu tả chân thực, sắc sảo”[19,136].

Khác với một số nhà văn Việt Nam thường thể hiện hình tượng con người

Việt Nam trong những biến cố lớn lao, phi thường, Tô Hoài lại bám sát đời sống

bằng cách thể hiện con người với những hành động bình thường nhất và trong

những hoàn cảnh đời thường bằng cái nhìn khách quan, chân thực. Đó là cuộc sống

“nghèo nàn”, đói khổ của người nông dân trước Cách mạng.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

8

GS.Hà Minh Đức nhận ra rằng: “Làng quê của Tô Hoài hiện lên trang sách

với những nét vẽ chân thực, nhẹ nhàng mà thấm thía, xót xa”[19,36]. Nhà nghiên

cứu đã nhìn ra “cảm quan đời thường” của nhà văn, đồng thời cũng cảm nhận được

tấm lòng xót xa, đồng cảm của nhà văn với những người dân nghèo thôn quê. Nhà

phê bình Trần Hữu Tá cũng có nhận xét tương tự: “Tô Hoài đã miêu tả xã hội vùng

ngoại thành Hà Nội với những con người của nó, đã ghi nhận cảnh đời ngày một

lam lũ, bần hàn của người nông dân và cuộc sống quẩn quanh, mòn mỏi của lớp thị

dân nghèo”[19,148]. Tác giả này nhận ra nét riêng của Tô Hoài khi viết về làng quê

là: ông chú ý lột tả một cách chân thực cuộc sống túng quẫn, bần cùng của con

người nơi đây. Từ đó nhà nghiên cứu đi đến một kết luận: “Tô Hoài có riêng một

vùng ngoại thành cần lao, nhưng thơ mộng gắn bó với ông từ thủa lọt lòng. Nhà

văn hiểu nó đến tận chân tơ, kẽ tóc, từ nghề dệt lĩnh đến nghề làm giấy, từ hội hè

đình đám đến chợ búa, tết nhất, phong tục tập quán xưa cũ đến cả quá trình tham

gia cách mạng”[19,148]. Bởi vậy mà muốn hiểu và yêu Hà Nội, trong danh mục tác

giả cần đọc, không thể thiếu Tô Hoài cũng như không thể không đọc Thạch Lam,

Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Tuân. Nhà phê bình Vũ Ngọc Phan, người đỡ đầu cho

Tô Hoài trong những ngày chập chững bước vào nghề cũng nhận thấy:“Ông là một

nhà văn có biệt tài viết về những cảnh nghèo nàn của dân quê”[42,1023].

Cuộc sống của con người nơi thôn quê của Tô Hoài chịu chung số phận như

làng quê của Nam Cao hay Ngô Tất Tố. Nhưng trong đau khổ, nhà văn vẫn thấy ở

họ ánh lên chút niềm vui nho nhỏ. Đấy chính là cái nhìn có phần lãng mạn, thi vị

của Tô Hoài. GS Phan Cự Đệ đã phát hiện ra cái nhìn đời sống vừa chân thực mà

vẫn thấm đấm tinh thần lãng mạn đó trong văn Tô Hoài và khẳng định: “Anh quen

viết về những nhân vật, những cảnh đời hồn nhiên như những hơi thở của sự sống,

khỏe mạnh, thuần phác, lạc quan như những con người trong truyện cổ tích, trữ

tình, trong sáng đẹp ý nhị như ca dao(…). Trong tác phẩm của Tô Hoài, những bức

tranh xã hội dù màu sắc tối thẫm, dù đường nét trần trụi đến đâu vẫn le lói một ánh

sáng, bàng bạc một chút thơ”[1,699].

Qua sự điểm lược những ý kiến, nhận định của các nhà nghiên cứu chúng ta

có thể khẳng định rằng: không gian bối cảnh xã hội trong sáng tác của Tô Hoài

trước Cách mạng tháng Tám là không gian làng Nghĩa Đô hiện lên với hai gam màu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn