Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng thời kỳ trước năm 1945

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

ĐÀO THỊ LÝ

THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT CỦA NGUYÊN HỒNG

THỜI KỲ TRƯỚC NĂM 1945

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

ĐÀO THỊ LÝ

THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT CỦA NGUYÊN HỒNG

THỜI KỲ TRƯỚC NĂM 1945

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 62 22 01 21

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. Trần Đăng Xuyền

2. PGS.TS. Trần Thị Việt Trung

THÁI NGUYÊN - 2015

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết

quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ

công trình nào khác.

Tác giả luận án

Đào Thị Lý

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, các cán bộ Khoa Ngữ văn,

Phòng Quản lý và Đào tạo Sau đại học, Ban Giám hiệu Trường Đại học Sư

phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện cho tôi học tập và nghiên cứu.

Đặc biệt, tôi xin trân trọng cảm ơn GS.TS. Trần Đăng Xuyền, PGS. TS

Trần Thị Việt Trung - những người thầy đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ rất

nhiều để tôi có thể hoàn thành luận án này.

Tôi xin trân trọng cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã

động viên, khuyến khích, tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học

tập và nghiên cứu.

Tác giả luận án

Đào Thị Lý

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii

MỤC LỤC................................................................................................................. iii

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài.....................................................................................................1

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu..........................................................................2

3. Đối tượng nghiên cứu..............................................................................................3

4. Giới hạn, phạm vi nghiên cứu.................................................................................3

5. Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................4

6. Đóng góp mới của đề tài .........................................................................................4

7. Kết cấu của đề tài ....................................................................................................5

Chương 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU..............................................6

1.1. Tình hình nghiên cứu chung về Nguyên Hồng ....................................................6

1.2. Tình hình nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng .....15

1.2.1. Về đề tài sáng tác ............................................................................................15

1.2.2. Về chủ đề sáng tác...........................................................................................16

1.2.3. Về nhân vật .....................................................................................................17

1.2.4. Về không gian và thời gian .............................................................................20

1.2.5. Về ngôn ngữ, giọng điệu nghệ thuật ...............................................................23

Chương 2. KHÁI NIỆM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT VÀ NHỮNG CƠ SỞ

HÌNH THÀNH NÊN THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT CỦA NGUYÊN HỒNG................. 31

2.1. Giới thuyết chung về Thế giới nghệ thuật..........................................................31

2.2. Những cơ sở hình thành Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng ......................37

2.2.1. Hoàn cảnh lịch sử - xã hội...............................................................................38

2.2.2. Hoàn cảnh gia đình, môi trường sống và hoạt động văn học của Nguyên Hồng ......43

2.2.3. Cá tính Nguyên Hồng......................................................................................51

Chương 3. THẾ GIỚI NHÂN VẬT.......................................................................55

3.1. Một thế giới nhân vật phong phú, phức tạp thuộc tầng lớp thị dân và lao

động dưới đáy xã hội....................................................................................55

3.1.1. Những người phụ nữ nghèo khổ, bất hạnh, cùng đường, nổi loạn .................57

iv

3.1.2. Những đứa trẻ nghèo dưới đáy xã hội, “không có tuổi thơ”...........................67

3.1.3. Những người trí thức tiểu tư sản nghèo, giàu hoài bão nhưng bất lực và

bế tắc ............................................................................................................73

3.1.4. Những nhân vật con người tha hoá .................................................................79

3.2. Một số thủ pháp nghệ thuật tiêu biểu xây dựng nhân vật ..................................85

3.2.1. Nghệ thuật tạo dựng hoàn cảnh và tình huống................................................85

3.2.2. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình ........................................................................92

3.2.3. Nghệ thuật miêu tả tâm lý ...............................................................................96

Chương 4. THỜI GIAN, KHÔNG GIAN VÀ NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT .........101

4.1. Thời gian nghệ thuật ........................................................................................101

4.1.1. Thời gian gắn liền với những sự kiện và biến cố dữ dội của cuộc đời

nhân vật ......................................................................................................101

4.1.2. Thời gian của con người cá nhân ..................................................................107

4.2. Không gian nghệ thuật .....................................................................................110

4.2.1. Không gian xã hội đen tối, nhức nhối, đầy bất công và tội lỗi .....................110

4.2.2. Không gian gia đình đầy bi kịch buồn đau, tan tác.......................................114

4.2.3. Không gian mang sắc thái tôn giáo - trầm, buồn ảm đạm ............................116

4.3. Ngôn ngữ nghệ thuật........................................................................................124

4.3.1. Ngôn ngữ đầy ắp chất liệu của cuộc sống cần lao ........................................125

4.3.2. Ngôn ngữ mang sắc thái tôn giáo..................................................................142

KẾT LUẬN............................................................................................................146

DANH MỤC BÀI BÁO, CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

LUẬN ÁN..................................................................................................151

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................152

PHỤ LỤC...............................................................................................................164

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Nguyên Hồng (1918-1982) là một trong những nhà văn xuất sắc nhất của

trào lưu văn học hiện thực nói riêng, của nền văn học Việt Nam hiện đại nói

chung. Ông là người đến với nghề văn khá sớm và đã thành công ngay từ tác

phẩm đầu tay: Bỉ vỏ (1937). Nguyên Hồng có sức viết phi thường, viết với tất cả

sự đam mê và nhiệt huyết của mình. Hơn bốn mươi năm cầm bút, ông đã để lại

hơn sáu mươi tác phẩm, trong đó có những sáng tác đặc sắc và có những tác

phẩm được đánh giá là một trong những tác phẩm bề thế nhất của tiểu thuyết Việt

Nam hiện đại.

1.2. Như đã biết, “Thế giới nghệ thuật” là chỉnh thể của hình thức văn học”,

[140, tr. 29, 30], “Thế giới nghệ thuật là khái niệm chỉ tính chỉnh thể của sáng

tác nghệ thuật (một tác phẩm, một loại hình tác phẩm, sáng tác của tác giả, một

trào lưu)... Thế giới nghệ thuật có không gian riêng, thời gian riêng, có quy

luật tâm lý riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niệm đạo đức, thang bậc giá trị

riêng” [52, tr. 251]... Trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, ở mọi phương

diện nghệ thuật như: đề tài, chủ đề, nhân vật, không gian, thời gian, ngôn ngữ nghệ

thuật,... đều được thống nhất trong một chỉnh thể nghệ thuật, giúp người đọc dễ

hình dung ra những nét riêng biệt những đóng góp cụ thể trong quá trình sáng tạo

không ngừng của nhà văn.

Với một số lượng tác phẩm khá lớn ở nhiều thể loại (tiểu thuyết, truyện ngắn,

bút ký, thơ...) qua hai giai đoạn sáng tác, trước và sau năm 1945, Nguyên Hồng đã

phản ánh một cách chân thực, cảm động cuộc sống với những số phận cụ thể của

những người lao động nghèo khổ và quá trình đổi đời nhờ Đảng, nhờ Cách mạng

của họ. Khi viết về vấn đề này, Nguyên Hồng đã thể hiện được cái nhìn hiện thực

sâu sắc và tấm lòng nhân đạo thiết tha của nhà văn đối với những con người lao

động. Vì vậy, khi đặt vấn đề nghiên cứu: Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng

thời kỳ trước năm 1945 cũng có nghĩa là đã đi vào nghiên cứu về những đặc

điểm nổi bật trong nội dung và nghệ thuật của các tác phẩm, khẳng định giá trị

hiện thực sâu sắc và giá trị nhân đạo cao cả trong sáng tác của nhà văn hiện thực

xuất sắc này trong một giai đoạn sáng tác cụ thể của ông.

2

1.3. Theo khảo sát của chúng tôi, cho tới nay đã có khoảng hơn 50 công trình

viết về Nguyên Hồng và riêng việc nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật của ông đã

có trên 20 bài (đề cập đến nhiều khía cạnh, ví dụ như: Chủ đề, đề tài sáng tác, cảm

hứng sáng tạo, chủ nghĩa nhân đạo, cảm quan tôn giáo, lời văn nghệ thuật,... trong

sáng tác của nhà văn). Trong các công trình nghiên cứu này, các tác giả đã chú ý

đề cập đến giai đoạn sáng tác trước Cách mạng tháng 8/1945 của Nguyên Hồng,

trong đó đã có sự khảo sát, đề cập đến một số phương diện trong Thế giới nghệ

thuật của ông như: đề tài, chủ đề nhân vật, không gian và thời gian, lời văn nghệ

thuật... nhưng chúng tôi nhận thấy rằng, phần lớn đây là những nhận xét, nhận định

mang tính khái quát; hoặc đó có thể là những khảo sát, phân tích khá cụ thể ở một

số phương diện trong Thế giới nghệ thuật chứ chưa phải toàn bộ Thế giới nghệ

thuật của Nguyên Hồng. Do đó, vẫn rất cần phải có một công trình chuyên biệt

nghiên cứu một cách khá hệ thống và toàn diện về Thế giới nghệ thuật của nhà

văn Nguyên Hồng. Thực hiện đề tài nghiên cứu này, chúng tôi muốn góp phần

nhìn nhận một cách tương đối toàn diện, hệ thống về Thế giới nghệ thuật của

Nguyên Hồng trong một giai đoạn sáng tác cụ thể - giai đoạn trước Cách mạng

tháng Tám năm 1945, để chỉ ra những đặc điểm riêng, những sáng tạo riêng trong

Thế giới nghệ thuật của nhà văn; đồng thời qua đó khẳng định những đóng góp

đáng trân trọng của ông đối với sự vận động và phát triển của trào lưu văn học hiện

thực phê phán nói riêng, của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại nói chung một cách

cụ thể và đầy đủ hơn.

1.4. Hiện nay, một số tác phẩm tiêu biểu của Nguyên Hồng đã được đưa vào

trong chương trình giáo dục ở bậc phổ thông và đại học. Nếu đề tài này được thực

hiện thành công, đây sẽ là cuốn tài liệu tham khảo có ý nghĩa đối với học sinh, sinh

viên, giáo viên các cấp và những ai quan tâm đến nhà văn hiện thực xuất sắc suốt

đời nặng lòng với những người nghèo khổ này.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu: Nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật của nhà văn

Nguyên Hồng, luận án góp phần khẳng định: Trong quá trình sáng tác của mình,

Nguyên Hồng đã tạo ra một Thế giới nghệ thuật riêng độc đáo và đặc sắc; và qua

đó ghi nhận những đóng góp quan trọng của ông đối với quá trình phát triển của

3

văn học hiện thực phê phán Việt Nam nói riêng và văn xuôi Việt Nam hiện đại giai

đoạn đầu thế kỷ XX đến năm 1945 nói chung.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Nghiên cứu những phương diện quan trọng của

Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trước Cách mạng

tháng Tám năm 1945, nhằm chỉ ra những đặc điểm cơ bản trong Thế giới nghệ

thuật của nhà văn (nghệ thuật xây dựng nhân vật; không gian, thời gian nghệ thuật

và ngôn ngữ nghệ thuật). Qua đó khẳng định những giá trị nghệ thuật và giá trị

hiện thực sâu sắc, giá trị nhân đạo cao cả trong những sáng tác của Nguyên Hồng -

“nhà văn của những người khốn khổ” Việt Nam giai đoạn trước năm 1945.

3. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận án là những sáng tác của Nguyên Hồng

giai đoạn trước 1945. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu, những sáng tác sau

Cách mạng tháng Tám năm 1945 của ông cũng được chúng tôi quan tâm khảo sát,

nhằm so sánh làm rõ hơn những đặc điểm riêng trong Thế giới nghệ thuật của

Nguyên Hồng thời kỳ trước năm 1945, cũng như một số đặc điểm chung trong quá

trình sáng tác của nhà văn sau Cách mạng.

Bên cạnh đó, chúng tôi cũng tiến hành khảo sát một số tác phẩm tiêu biểu của

các tác giả cùng khuynh hướng, cùng thời với ông để so sánh, đối chiếu nhằm chỉ

ra những nét riêng, nét độc đáo trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng.

4. Giới hạn, phạm vi nghiên cứu

Như chúng ta đã biết, Thế giới nghệ thuật bao gồm nhiều phương diện như:

đề tài, chủ đề, nhân vật, nghệ thuật xây dựng nhân vật, thời gian, không gian nghệ

thuật và ngôn ngữ nghệ thuật... Tuy nhiên, trong khuôn khổ luận án của mình,

chúng tôi xác định phạm vi nghiên cứu cụ thể là đi sâu vào nghiên cứu một số

phương diện cơ bản của Thế giới nghệ thuật như: thế giới nhân vật và nghệ thuật

xây dựng nhân vật, thời gian, không gian nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật trong

các sáng tác của nhà văn Nguyên Hồng giai đoạn trước Cách mạng tháng Tám

năm 1945 - vì đây là giai đoạn sáng tác nhiều, tiêu biểu và thành công nhất của

Nguyên Hồng. Còn một số phương diện khác như: đề tài, chủ đề, lời văn nghệ

thuật, giọng điệu nghệ thuật... cũng đã được một số tác giả đề cập đến khá rõ trong

các chuyên luận và bài báo của mình, nên chúng tôi không chủ trương đi sâu vào

nghiên cứu.

4

5. Phương pháp nghiên cứu

Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi đã sử dụng các phương pháp

nghiên cứu sau:

- Phương pháp phân tích, tổng hợp: phân tích tác phẩm để tìm hiểu kỹ

những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai

đoạn trước Cách mạng. Đó là cơ sở để có những nhận xét, đánh giá tổng hợp nhất

về Thế giới nghệ thuật của nhà văn.

- Phương pháp thống kê, phân loại: Phương pháp này được áp dụng trong

quá trình khảo sát các tác phẩm cụ thể của nhà văn, thống kê và phân loại từng

kiểu nhân vật, ngôn ngữ, không gian và thời gian nghệ thuật trong Thế giới nghệ

thuật của Nguyên Hồng.

- Phương pháp so sánh, đối chiếu: để có sự đối sánh và có cái nhìn sâu hơn

về đối tượng nghiên cứu, chúng tôi nghiên cứu và so sánh sáng tác của Nguyên

Hồng trước và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945; so sánh với một số tác phẩm,

một số nhân vật trong tác phẩm của các tác giả cùng thời, cùng hoặc khác khuynh

hướng sáng tác của Nguyên Hồng, nhằm chỉ ra những nét riêng, nét độc đáo trong

Thế giới nghệ thuật của nhà văn.

- Vận dụng lý thuyết thi pháp học (về thời gian, không gian nghệ thuật,

ngôn ngữ nghệ thuật...) để phục vụ trong quá trình nghiên cứu.

6. Đóng góp mới của đề tài

6.1. Đây là công trình chuyên biệt đầu tiên nghiên cứu một cách khá toàn

diện và hệ thống về Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng thời

kỳ trước 1945. Luận án đi sâu vào khảo sát, nghiên cứu các sáng tác của

Nguyên Hồng nhằm chỉ ra những đặc điểm nổi bật trong Thế giới nghệ thuật

của nhà văn, nhất là trong việc dựng lên một thế giới nhân vật phong phú, phức

tạp, độc đáo và sinh động của những con người lao động sống dưới đáy xã hội

thực dân phong kiến; Chỉ ra những đặc điểm về không gian và thời gian nghệ

thuật, cũng như những nét đặc sắc riêng về ngôn ngữ nghệ thuật trong sáng tác

của nhà văn. Qua đó khẳng định: Trong quá trình sáng tác của mình, Nguyên

Hồng đã xây dựng được một Thế giới nghệ thuật riêng, độc đáo không lẫn với

5

bất cứ nhà văn nào. Và qua Thế giới nghệ thuật này, nhà văn đã thể hiện được

một cách sâu sắc và cảm động chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa nhân đạo cao

cả của mình.

6.2. Kết quả nghiên cứu trên là cơ sở để khẳng định những đóng góp quan trọng

của Nguyên Hồng vào quá trình phát triển trào lưu văn học hiện thực phê phán giai

đoạn 1930 - 1945 nói riêng và đối với nền văn xuôi Việt Nam hiện đại nói chung.

6.3. Nếu luận án này thành công, hy vọng đây sẽ là một tài liệu tham khảo hữu

ích cho học sinh, sinh viên và những người quan tâm đến tác giả Nguyên Hồng nói

riêng và văn xuôi Việt Nam thời kỳ hiện đại giai đoạn trước Cách mạng tháng Tám

nói chung.

7. Kết cấu của đề tài

Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Tài liệu tham khảo, kết cấu của luận án

bao gồm bốn chương. Cụ thể như sau:

Chương 1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu.

Chương 2. Khái niệm Thế giới nghệ thuật và những cơ sở hình thành nên Thế

giới nghệ thuật của Nguyên Hồng.

Chương 3. Thế giới nhân vật.

Chương 4. Thời gian, không gian và ngôn ngữ nghệ thuật.

6

Chương 1

TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU

1.1. Tình hình nghiên cứu chung về Nguyên Hồng

Gần 3/4 thế kỷ trôi qua - kể từ khi cuốn tiểu thuyết Bỉ vỏ của Nguyên Hồng

ra đời và được nhận Giải thưởng của Tự lực văn đoàn (1937) - đã có rất nhiều bài

viết, những công trình nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp, những đóng góp của

nhà văn. Cho đến nay, việc nghiên cứu về Nguyên Hồng cũng vẫn đang được tiếp

tục và đã đạt được nhiều thành tựu đáng trân trọng. Điều đó chứng tỏ sức sống của

tác phẩm Nguyên Hồng rất bền vững trong lòng người đọc nhiều thế hệ, và theo

thời gian những giá trị đặc biệt của nó ngày càng được phát hiện, được khẳng định

một cách trân trọng.

Theo khảo sát của chúng tôi, đến nay đã có khoảng hơn 50 công trình

nghiên cứu chung về Nguyên Hồng, trong đó có khoảng 20 bài nghiên cứu có đề

cập đến phương diện Thế giới nghệ thuật. Bên cạnh đó có hàng chục luận án, luận

văn khoa học nghiên cứu về sáng tác của ông. Đặc biệt khi ông qua đời, đã có hơn

20 bài viết về những Hồi ức và kỷ niệm về nhà văn, thể hiện tình cảm trân trọng tài

năng và nhân cách của Nguyên Hồng trong lòng bạn bè, đồng nghiệp và bạn đọc.

Ngay từ trước năm 1945, có một số nhà nghiên cứu đã phát hiện tài năng

văn học của nhà văn, đã đánh giá được những mặt mạnh, mặt hạn chế của ngòi bút

Nguyên Hồng. Theo khảo sát của chúng tôi, đã có một số bài viết nhận xét, đánh

giá về văn chương của Nguyên Hồng của các tác giả: Thạch Lam, Trọng Quy,

Trương Chính, Vũ Ngọc Phan… Cụ thể, khi tiểu thuyết Bỉ vỏ được nhận Giải

thưởng của Tự lực văn đoàn, Thạch Lam đã nhận xét về văn của Nguyên Hồng

như sau: ''Văn lúc nào cũng minh bạch, giản dị, một đôi khi thấm thía, rung động,

có nhiều đoạn đẹp đẽ và sâu sắc… ông quan sát khéo, chỉ tả những cái gì đáng để

ý, những tình cảm chân thật, những cảm giác đúng” [116, tr. 39]. Đồng thời tác giả

cũng chỉ ra nhược điểm khó tránh khỏi của một người mới vào nghề viết văn, đó

là:“Nhiều chỗ vụng về, cẩu thả, nhiều câu văn chưa gãy gọn. Nhưng đó là những

lỗi của một người mới viết văn và sẽ mất đi với kinh nghiệm và từng trải trong

nghề ” [116; tr. 39]. Tuy nhiên, trong khuôn khổ nhận xét của một Giải thưởng,

Thạch Lam mới chỉ dừng lại ở một vài dòng như vậy về tác giả trẻ tuổi này.

7

Cũng năm 1938, khi giới thiệu Bỉ vỏ, tác giả Trọng Quy đã nhận xét: “Tác

phẩm không hổ thẹn với sự được Ban giám khảo chú ý đến”, vì đây là “một thiên

phóng sự tả rõ cách sinh hoạt của một hạng người” của “một cán bút linh hoạt mới

mẻ”, “biết làm cho người khác phải cảm động” [127, tr. 8]). Trọng Quy đã khẳng

định vị trí xứng đáng của Bỉ vỏ khi được nhận Giải thưởng Tự lực văn đoàn chính là

ở sự mới mẻ của cây bút Nguyên Hồng cũng như tính nhân đạo của tác phẩm.

Tuy nhiên, không chỉ có những ý kiến ghi nhận sự thành công của Bỉ vỏ, mà

còn có những đánh giá về hạn chế của tác phẩm này. Năm 1939, Trương Chính đã

nhận xét về Bỉ vỏ khi ông nhìn nhận từ góc độ Dưới mắt tôi như sau: “Quyển Bỉ

vỏ là một quyển tiểu thuyết tầm thường, không đặc sắc. Tác giả còn thiếu nghệ

thuật, thiếu kinh nghiệm, ngòi bút của ông còn non nớt, vụng về”...; các tình tiết

“được sắp đặt một cách thô sơ… Nhà văn ấy kiên tâm và thành thực, nhưng ông

chỉ thành công lúc ông giản dị và sâu sắc hơn” [17, tr. 173], đây là một nhận xét

nghiêm khắc và khách quan về nghệ thuật của một cuốn tiểu thuyết đầu tay của

Nguyên Hồng.

Năm 1940, khi viết Lời tựa cho tập tiểu thuyết tự truyện Những ngày thơ ấu,

Thạch Lam đã nhận thấy khả năng thể hiện “những rung động cực điểm của một

linh hồn trẻ dại” của ngòi bút Nguyên Hồng… Tác giả của Gió lạnh đầu mùa đã

rất tinh tế khi nhận thấy những cảm xúc chân thành của một trái tim dễ xúc động

qua từng trang hồi ký đẫm nước mắt của nhà văn hiện thực trẻ tuổi này.

Trong cuốn Nhà văn hiện đại, năm 1942, Vũ Ngọc Phan đã công phu giới

thiệu gương mặt 78 nhà văn Việt Nam, trong đó có nhà văn Nguyên Hồng. Về

Nguyên Hồng, tác giả đã khẳng định sự thành công của nhà văn qua những sáng

tác đầu tay, nhất là cuốn Bỉ vỏ của ông. Vũ Ngọc Phan nhận xét: “truyện thật là

hay… cách viết có mạch lạc mà đi đến đoạn kết một cách tự nhiên”, đồng thời ông

cũng đưa ra một nhận định khái quát khá chính xác về tư tưởng nghệ thuật của

“nhà văn xã hội này”: “Ở tập văn nào của Nguyên Hồng cũng vậy, tư tưởng nhân

từ, bác ái của tác giả bao giờ cũng tràn lan và đó chính là cái phần cốt yếu của

nhà văn xã hội cầu mong ánh sáng” [116, tr. 48]. Như vậy, nhà phê bình Vũ Ngọc

Phan đã chỉ ra được cái cốt lõi, cái đặc trưng và giá trị trong sáng tác của Nguyên

Hồng, đó là: Tư tưởng nhân đạo và khát vọng có một xã hội công bằng tốt đẹp hơn,

nhất là đối với những người nghèo khổ.

8

Năm 1944, trong cuốn “Văn chương và xã hội” (Đại học Thư xã Hà Nội),

khi nghiên cứu một số tác phẩm của Nguyên Hồng thời kỳ trước cách mạng như

“Bỉ vỏ”, “Bảy Hựu”, “Những ngày thơ ấu”, tác giả Lương Đức Thiệp nhận xét:

đây là “cây bút linh động cho ta cảm thấy sâu xa lòng yêu thiết tha của chính tác

giả đối với các nhân vật trong truyện” [159, tr. 98]. Nhận xét này khẳng định thêm

tính nhân đạo của nhà văn Nguyên Hồng.

Qua một số ý kiến, nhận xét trên, chúng ta nhận thấy khá rõ một điểm: ngay

đương thời, người ta cũng đã chỉ ra những mặt mạnh, những thành công của nhà

văn Nguyên Hồng. Đó là chủ nghĩa nhân đạo, là tư tưởng nhân từ bác ái, cũng như

đã chỉ ra những mặt hạn chế của Nguyên Hồng khi buổi đầu đến nghề văn còn đầy

non nớt này.

Đồng thời cũng qua khảo sát, chúng tôi nhận thấy: Trong vòng 10 năm

(1936 - 1945), Nguyên Hồng đã có khá nhiều sáng tác (54 truyện ngắn, 03 truyện

vừa, 01 hồi ký, 03 tiểu thuyết) với mảng nội dung hiện thực đặc sắc nhưng thực sự

những sáng tác này của Nguyên Hồng cũng chưa thu hút được sự quan tâm của

giới nghiên cứu, phê bình như những trường hợp nhà văn hiện thực khác. Hầu hết

các ý kiến nhận định, phê bình chỉ tập trung vào hai tác phẩm nổi tiếng của

Nguyên Hồng là: Bỉ vỏ và Những ngày thơ ấu, còn những sáng tác khác của ông

đều chưa hoặc rất ít đề cập đến. Các tác giả (do những lý do chủ quan và khách

quan nào đó) cũng chưa thấy hết được giá trị nhiều mặt của các sáng tác ấy, cũng

như chưa phát hiện và đánh giá đúng mức được tài năng và cống hiến của Nguyên

Hồng, mặc dù bước đầu cũng đã ít nhiều động chạm vào những vấn đề đó khi nhận

xét đánh giá về ông.

Từ sau năm 1945 cho tới tận hiện nay, Nguyên Hồng và tác phẩm của ông

tiếp tục được nhiều người quan tâm, chú ý nhìn nhận, đánh giá và khẳng định

những giá trị nổi bật về nội dung và nghệ thuật. Những tác phẩm của nhà văn vẫn

tiếp tục trở thành đối tượng nghiên cứu hấp dẫn trong đời sống nghiên cứu, phê

bình văn học của nước nhà. Trong khi đó, một số những nhà văn hiện thực khác

như Vũ Trọng Phụng, Nam Cao... vẫn chưa thu hút được sự quan tâm của giới

nghiên cứu, phê bình, mà phải đợi đến thời kỳ đổi mới, các tác phẩm của họ mới

được chú ý nghiên cứu và được đánh giá sâu sắc, công bằng và toàn diện hơn.

Có thể nhắc đến những công trình nghiên cứu của các nhà nghiên cứu, phê

bình tiêu biểu như: Nguyễn Đăng Mạnh, Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức, Vũ Ngọc

9

Phan, Chu Nga, Trần Đăng Suyền,... cùng các mục từ giới thiệu về Nguyên Hồng,

tiểu thuyết Bỉ vỏ, Hồi ký Những ngày thơ ấu trong cuốn Từ điển Văn học của tác

giả Nguyễn Hoành Khung; Những đề tài nghiên cứu về sáng tác của nhà văn

Nguyên Hồng của các tác giả: Lê Hồng My, Bạch Văn Hợp, Phạm Hồng Lan,

Nguyễn Duy Tờ, Lê Thị Hải Vân... Qua các công trình nghiên cứu này, chúng tôi

thấy các vấn đề về tư tưởng nghệ thuật, phong cách nghệ thuật, lời văn nghệ thuật,

cảm hứng sáng tạo,… trong sáng tác của Nguyên Hồng đã được đề cập đến ở

những mức độ khác nhau. Các ý kiến, nhận xét đều sâu sắc và tinh tế nhưng phần

lớn là những nhận xét, nhận định có tính chất khái quát, hoặc nghiên cứu sâu một

phương diện nào đó thuộc về nội dung hoặc nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên

Hồng, cụ thể là một số ý kiến tiêu biểu như sau:

- Đánh giá sự đóng góp của Nguyên Hồng đối với sự vận động và phát triển

khuynh hướng văn học hiện thực phê phán Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám

năm 1945 nói riêng và đối với nền Văn học hiện đại Việt Nam nói chung trên

những phương diện cụ thể. Tiêu biểu cho xu hướng đánh giá này là các công trình

nghiên cứu: “Nguyên Hồng” [Phan Cự Đệ -116], “Nguyên Hồng, con người và sự

nghiệp” [Nguyễn Đăng Mạnh -116], “Nguyên Hồng và quá trình sáng tác của anh”

[Chu Nga -116]...

- Khẳng định chủ nghĩa nhân đạo thống thiết của Nguyên Hồng khi viết về

các nhân vật dưới đáy xã hội thực dân phong kiến, đặc biệt là nhân vật người phụ

nữ và trẻ em. Xu hướng này được thể hiện trong các công trình nghiên cứu:

“Nguyên Hồng, con người và sự nghiệp” [Nguyễn Đăng Mạnh -116], “Một cuộc

đời sáng tạo trong đau khổ” [Vương Trí Nhàn - 111], “Cảm hứng cần lao trong

sáng tác của Nguyên Hồng” [Phan Diễm Phương -116]...

- Chỉ ra đặc điểm phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng là “nhà văn của

niềm tin và ánh sáng”, “nhà văn của lòng thương cảm thống thiết”, “một ngòi bút

hiện thực giàu chất lãng mạn”… “Nguyên Hồng, nhà văn của những khát vọng

sống” [Hà Minh Đức - 116], “Phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng” [77],

“Nhà văn của tình thương” [1]...

- Khẳng định mặt mạnh của Nguyên Hồng trong nghệ thuật xây dựng nhân vật,

cũng như trong nghệ thuật sử dụng ngôn từ, giọng điệu... như bài viết: “Đặc sắc hồi ký

Nguyên Hồng” [Nguyễn Đăng Điệp -116], “Giọt lệ lớn và đoàn tàu chợ” [Linh Thi -

116]; hay chuyên luận: “Lời văn nghệ thuật Nguyên Hồng” [Lê Hồng My - 101]...