Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết lê khâm qua bên kia biên giới và trước giờ nổ súng.

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

BÙI THỊ LỆ HUYỀN

THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT

TIỂU THUYẾT LÊ KHÂM QUA

BÊN KIA BIÊN GIỚI VÀ TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

ĐÀ NẴNG - 2016

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

BÙI THỊ LỆ HUYỀN

THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT

TIỂU THUYẾT LÊ KHÂM QUA

BÊN KIA BIÊN GIỚI VÀ TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS.PHAN NGỌC THU

ĐÀ NẴNG - 2016

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.

Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng

được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận văn

Bùi Thị Lệ Huyền

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài..................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................... 2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................... 7

4. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................ 7

5. Những đóng góp của luận văn ................................................................ 8

6. Cấu trúc của luận văn.............................................................................. 8

CHƢƠNG 1. VỀ KHÁI NIỆM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT VÀ HÀNH

TRÌNH SÁNG TÁC CỦA LÊ KHÂM.......................................................... 9

1.1 . VỀ KHÁI NIỆM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT ........................................... 9

1.2. CUỘC ĐỜI, QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VÀ HÀNH TRÌNH

SÁNG TÁC CỦA LÊ KHÂM ........................................................................ 10

1.2.1. Cuộc đời của một nhà văn - chiến sĩ............................................... 10

1.2.2. Quan niệm nghệ thuật ..................................................................... 14

1.2.3. Những chặng đường sáng tác.......................................................... 17

CHƢƠNG 2. BỨC TRANH HIỆN THỰC VÀ HÌNH TƢỢNG NHÂN

VẬT TRONG BÊN KIA BIÊN GIỚI VÀ TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG.......... 28

2.1. BỨC TRANH HIỆN THỰC.................................................................... 28

2.1.1. Hiện thực chiến tranh khốc liệt....................................................... 28

2.1.2. Hiện thực cuộc sống........................................................................ 39

2.2. NHỮNG HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT NỔI BẬT.................................. 47

2.2.1. Hình tượng người chiến sĩ .............................................................. 47

2.2.2. Hình tượng người phụ nữ................................................................ 61

2.2.3. Hình tượng nhân vật phản diện...................................................... 68

CHƢƠNG 3. NHỮNG PHƢƠNG THỨC NGHỆ THUẬT NỔI BẬT

TRONG BÊN KIA BIÊN GIỚI VÀ TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG ................... 72

3.1. KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT................................. 72

3.1.1. Không gian nghệ thuật.................................................................... 72

3.1.2. Thời gian nghệ thuật ....................................................................... 83

3.2. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT............................................ 88

3.2.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua tình huống kịch tính...... 88

3.2.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua ngôn ngữ và hành động 92

3.3. NGÔN NGỮ ............................................................................................ 97

3.3.1. Sử dụng hợp lí các phương ngữ và tiếng nước ngoài ..................... 97

3.3.2. Sử dụng kết hợp nhiều thể loại văn học........................................ 100

3.4. GIỌNG ĐIỆU ........................................................................................ 105

3.4.1. Giọng ngợi ca................................................................................ 106

3.4.2. Giọng trữ tình................................................................................ 111

KẾT LUẬN.................................................................................................. 116

TÀI LIỆU THAM KHẢO

QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI LUẬN VĂN (bản sao)

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Cùng với Vùng mỏ (1951) của Võ Huy Tâm, Xung kích (1951) của

Nguyễn Đình Thi, Con trâu (1952) của Nguyễn Văn Bổng, Đất nước đứng lên

(1955) của Nguyên Ngọc; hai tác phẩm Bên kia biên giới (1958) và Trước giờ

nổ súng (1960) của Lê Khâm là những hiện tượng nổi bật, mở đầu báo hiệu

cho sự xuất hiện dòng chảy của tiểu thuyết viết về hai cuộc chiến tranh ái quốc

vĩ đại của dân tộc ta trong gần suốt cả thế kỷ XX. Do vậy, việc tìm hiểu,

nghiên cứu thế giới nghệ thuật của mảng sáng tác này không chỉ để tiếp tục

nhận diện một đặc điểm nổi bật của tiến trình văn xuôi Việt Nam hiện đại; mà

qua đó còn thấy được những đóng góp lớn lao của các thế hệ nhà văn-chiến sĩ

nước ta trong sự nghiệp cao cả bảo vệ Tổ quốc và xây dựng nền văn học mới.

Hơn nữa, trong những thành tựu buổi đầu văn xuôi nước ta sau Cách

mạng tháng Tám 1945, hai tác phẩm Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng,

của Lê Khâm đã góp phần phản ánh kịp thời và bổ sung một mảng thế giới

hiện thực về cuộc chiến đấu với muôn vàn gian khổ hy sinh của những chiến

sĩ quân tình nguyện Việt Nam để sát cánh cùng nhân dân các bộ tộc Lào đứng

lên chống thực dân Pháp xâm lược. Có thể nói được rằng, vào thời điểm hai

tác phẩm này ra đời, văn xuôi nước ta chưa có ai viết về đề tài này; thế nhưng

cho đến nay những đặc điểm nổi bật về thế giới nghệ thuật của hai tác phẩm

Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng dường như cũng chưa được giới

nghiên cứu quan tâm đúng mức.

Mặt khác, trong đội ngũ nhà văn - chiến sĩ trên đất nước ta, Lê Khâm -

Phan Tứ (1930 -1994), là một trong những người con ưu tú của quê hương đất

Quảng đã thực sự sống hết mình cho cuộc đời, cho quê hương và cho sáng tạo

nghệ thuật. Với ông, trang văn và trang đời là một, ngòi bút là vũ khí chiến

2

đấu và cũng chính là ý nghĩa của sự sống. Vì vậy, tìm hiểu về đề tài Thế giới

nghệ thuật tiểu thuyết Lê Khâm qua “Bên kia biên giới” và “Trước giờ nổ

súng” trong toàn bộ sự nghiệp cao cả của ông qua từng chặng đường, sẽ mãi

vẫn là những bài học lớn đầy sức hấp dẫn và bổ ích.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Một số bài viết liên quan gián tiếp đến đề tài

Năm 1983, Lê Thị Đức Hạnh trong bài viết Phan Tứ (Lê Khâm) cho

rằng “Lê Khâm là một trong số các nhà văn mà cách mạng Việt Nam đã sản

sinh và nuôi dưỡng, tài năng và sự nghiệp của anh gắn liền với quá trình phát

triển của công cuộc giải phóng dân tộc, giải phóng đất nước” "[60, tr.328].

Sau khi điểm qua những tác phẩm của Phan Tứ, tác giả bài viết chỉ ra

đặc điểm sáng tác của nhà văn từng giai đoạn. Những tác phẩm viết về chiến

trường Lào “Lê Khâm thật sự say sưa xúc động khi tái hiện những người,

những việc, những tình huống chứa chan tinh thần hi sinh dũng cảm của quân

tình nguyện Việt Nam và tinh thần bất khuất kiên cường của quân dân Lào

đồng thời là tinh thần quốc tế vô sản chân chính giữa hai dân tộc anh em”

[60, tr.332]. Nhà văn đã gởi gắm những suy nghĩ, tâm huyết của mình trong

những trang viết ở chiến trường miền Nam:“Phan Tứ rất nhạy bén nên khi

viết về cuộc chiến tranh cách mạng đã đi sâu thể hiện tâm trạng, vai trò và vị

trí của các tầng lớp quần chúng, những con người làm nên lịch sử” [60,

tr.332]. Theo Lê Thị Đức Hạnh, những trang viết của Lê Khâm đã làm hiện ra

một cuộc chiến đấu đầy cam go, gian khổ, căng thẳng, ác liệt, khẩn trương;

những tình cảm nồng ấm yêu thương; tinh thần lạc quan cách mạng và cả tình

yêu quê hương, yêu đất nước, yêu dân tộc chân thành sâu sắc.

Trần Đăng Suyền trong “Phan Tứ với những tiểu thuyết viết về chiến

tranh”, năm 1983, cho rằng: “Hạt nhân cơ bản chi phối toàn bộ sáng tác của

Phan Tứ là quan niệm của anh về chiến tranh, về con người trong chiến tranh

cách mạng. Với Phan Tứ, chiến tranh không chỉ là điều kiện để con người bộc

3

lộ phẩm chất tốt đẹp, anh hùng mà còn là môi trường sàng lọc phân hóa con

người. Quan niệm đó về chiến tranh cũng nhất quán với quan niệm về cuộc

đời chung của nhà văn” [60, tr.373]. Từ cái nhìn về hiện thực chiến tranh và

con người của nhà văn, theo tác giả bài viết thì Phan Tứ là người có “phong

cách hiện thực tỉnh táo” [60, tr.373].

Trong hầu hết các sáng tác của Phan Tứ, hệ thống nhân vật đều được

sàng lọc từ chiến tranh. Nhân vật trưởng thành hơn từ chiến tranh cách mạng.

Từ đó tác giả nhận xét “Cách nhìn chiến tranh khá toàn diện và sâu sắc đã

góp phần cho tác phẩm của anh có chiều sâu hiện thực, phản ánh được những

khó khăn gian khổ phức tạp của cách mạng tránh được cái nhìn đơn giản

phiến diện một chiều về chiến tranh” [60, tr.382]. Nhờ gắn bó với hiện thực,

bám sát cuộc sống, tiểu thuyết Phan Tứ phát hiện ra những vấn đề mới mẻ

trong tư tưởng và vốn văn hóa sâu rộng của một tâm hồn nghệ sĩ.

Cùng tìm hiểu về đề tài chiến tranh trong sáng tác của Phan Tứ, năm

1994, Trần Ngọc Tuấn trong “Phan Tứ - vài suy nghĩ nhỏ về những trang

viết chiến tranh” viết: “Phan Tứ là một trong số ít nhà văn đi đến cùng với đề

tài chiến tranh và cách mạng. Và đi bằng cả chính cuộc đời cống hiến đầy

nhiệt huyết của mình” [60, tr.390]. Từ truyện ngắn đầu tay Một ngày bên đồn

địch đến những trang viết cuối cùng của bộ tiểu thuyết Người cùng quê, Phan

Tứ cũng chỉ theo đuổi đề tài chiến tranh. Trong các tác phẩm của mình, ông

luôn quan niệm “Không có chỗ đứng giữa trong chiến tranh! Con người bị

sàng lắc dữ dội, để rồi phải chọn một vị trí dứt khoát giữa hai đầu súng”. [60,

tr.392]. Quan niệm đó đã tạo ra ngòi bút quá lí trí tỉnh táo của nhà văn như

một số nhà phê bình nhận xét, nhưng theo tác giả bài viết chính sự lí trí tỉnh

táo và rạch ròi của Phan Tứ đã phản ánh chính xác bản chất, quy luật của

chiến tranh cách mạng.

2.2. Những bài viết trực tiếp liên quan đến đề tài

Có lẽ do sáng tác của Lê Khâm-Phan Tứ càng về sau càng hấp dẫn; cho

4

nên, nhìn chung, những công trình nghiên cứu và những bài viết về hai tiểu

thuyết Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng không nhiều.

Năm 1962, Hữu Hồng trong bài viết “Trước giờ nổ súng của Lê

Khâm” đã nêu nhận xét: Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng “tuy thuộc

loại những tác phẩm đầu tay, nhưng từ chủ đề, nội dung tư tưởng đến cách

biểu hiện, hình thức nghệ thuật đều tương đối tốt, có nhiều sáng tạo đáng chú

ý hiếm thấy ở một nhà văn trẻ ” [60, tr.13]. Chủ đề chính của tác phẩm Trước

giờ nổ súng đó là “phẩm chất anh hùng của những người chiến sĩ cách mạng

không phân biệt là Lào hay Việt” [60, tr.17]. Trong tác phẩm, nhà văn đã “ca

tụng bản chất anh hùng, tâm hồn đẹp đẽ cao quý vô cùng của các chiến sĩ

cách mạng, tác phẩm truyền đến cho người đọc sức cảm thông, kính phục mến

yêu” và “gây cho người đọc một lòng tin mạnh mẽ vào tiền đồ tất thắng của

sự nghiệp cách mạng” [60, tr.21]. Thành công của Trước giờ nổ súng là ở

những điểm sau:

Thứ nhất, tác phẩm có giá trị giúp người đọc nhận thức được bản chất

tốt đẹp của các nhân vật mà còn “kích thích, thôi thúc họ phải suy nghĩ, phải

vươn lên phải với tới một cái gì ” [60, tr.24].

Thứ hai trong quá trình xây dựng nhân vật, tác giả đã tạo ra được những

nhân vật sống cụ thể, có tâm hồn phong phú, có cá tính rõ nét và phục vụ đắc

lực cho chủ đề tác phẩm.

Đề cập đến nội dung của tiểu thuyết Trước giờ nổ súng, năm 1972,

Phong Lê trong Mấy vấn đề văn xuôi Việt Nam 1945 – 1970 viết: Trong

Trước giờ nổ súng, Lê Khâm miêu tả những gian khổ của một đơn vị tình

nguyện quân chiến đấu trên đất Lào. Nhà văn cho ta thấy khung cảnh của đất

nước Lào, ca ngợi mối tình hữu nghị của nhân dân hai dân tộc Việt Lào. Đồng

thời qua hoàn cảnh có ý nghĩa điển hình trong truyện, tác giả còn đặt ra yêu

cầu tìm hiểu xem con người đã được thử thách như thế nào, những phẩm chất

mới của họ đã dược hình thành ra sao [40, tr.94]

5

Năm 1974, trong Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, Phan Cự Đệ khi viết

về sự phát triển mạnh mẽ của tiểu thuyết hiện thực xã hội chủ nghĩa đã nhận

xét về vẻ đẹp của người chiến sĩ trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng: Tác

phẩm đã nói lên được những gian khổ, hi sinh thầm lặng của bộ đội ta trên

một chiến trường mênh mông, xa lạ, rừng núi hoang vu với những vách đá

dựng đứng, những rừng tranh cháy, những vực sâu thẳm, những cơn mưa lũ

bất ngờ… Lê Khâm đã ca ngợi một tập thể anh hùng của đội chuẩn chiến 3

(CC3), những chiến sĩ trinh sát gang thép đã vượt qua một hoàn cảnh phi

thường với những thử thách cao độ [13, tr.118-119].

Nguyễn Văn Long, năm 2000, đánh giá về thế giới nhân vật của tiểu

thuyết Trước giờ nổ súng trong bài viết Sự vận động và những thành tựu

văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1945-1975, như sau: Phan Tứ ngay từ những

tác phẩm đầu vào nghề văn kí tên thật là Lê Khâm, nhất là cuốn tiểu thuyết

Trước giờ nổ súng, đã bộc lộ một cách nhìn hiện thực tỉnh táo, chặt chẽ. Nhà

văn thường đặt nhân vật của mình vào những cảnh ngộ căng thẳng, gay gắt để

bộc lộ chiều sâu tính cách và phẩm chất. Nhân vật của Phan Tứ cũng thường

được soi xét trong nhiều mối quan hệ xã hội. Nhà văn không né tránh việc đề

cập những phức tạp trong mối quan hệ giữa những con người trong cùng

hàng ngũ cách mạng và phần nào cả những mặt tiêu cực, những tổn thất khó

tránh khỏi trong cuộc chiến đấu. Những nhân vật tiêu biểu của Phan Tứ như

đại đội trưởng Lương (Trước giờ nổ súng), Thiêm (Mẫn và tôi) đều là những

con người giàu nghị lực, có ý chí vượt lên những thử thách của hoàn cảnh để

tồn tại [44, tr.175].

Năm 2002, Mai Hương trong bài viết “Phan Tứ - nhà văn chiến sĩ” đã

giúp người đọc cảm nhận: “Phan Tứ khá thành công về đề tài kháng chiến

chống Pháp đặc biệt với hai tiểu thuyết Bên kia biên giới (1958) và Trước giờ

nổ súng (1960) dưới bút danh Lê Khâm” [60, tr.14]. Theo tác giả bài viết,

trong hai tác phẩm, nhà văn đã đặt ra những vấn đề có ý nghĩa sâu sắc đó

6

chính là tinh thần dũng cảm, hi sinh, bản chất anh hùng cách mạng của người

chiến sĩ và tinh thần quốc tế vô sản, tình đoàn kết của hai dân tộc Việt –Lào.

Bên cạnh đó, hiện thực trong hai tiểu thuyết không đơn giản phiến diện mà có

chiều sâu, bởi nhà văn đã phản ánh hiện thực tỉnh táo với những mặt đa diện

của nó. Hiện thực chân thực ấy khiến người đọc “cảm nhận thấm thía trân

trọng hơn bản chất cách mạng, sự hi sinh và phẩm chất anh hùng của người

chiến sĩ” [60, tr.28]. Vì thế “cả hai tiểu thuyết đều được đánh giá là những

tác phẩm có giá trị trong nền văn hóa cách mạng, kháng chiến chống Pháp

của dân tộc” [60, tr.14].

Tiếp nối các công trình nghiên cứu, năm 2011, Phạm Ngọc Hiền trong

bài viết Thi pháp không gian – thời gian trong tiểu thuyết Trước giờ nổ

súng của Phan Tứ đã khái quát: Nói tóm lại không - thời gian cản trở là một

đặc điểm của cốt truyện phiêu lưu, và khi sáng tác Trước giờ nổ súng Phan

Tứ ý thức rất rõ điều đó. Tác giả không chỉ xây dựng thành công xuất sắc

không gian và thời gian nghệ thuật mà còn tỏ ra có tài trong nghệ thuật phân

tích tâm lí nhân vật. Giọng văn linh hoạt uyển chuyển, kết hợp nhiều giọng

điệu khác nhau [24, tr.12].

Nhìn lại một số công trình nghiên cứu trên, người đọc có thể thấy khi

viết về Phan Tứ và tiểu thuyết Trước giờ nổ súng, các tác giả chỉ dừng lại ở

việc tóm tắt hoặc phân tích một vài khía cạnh về nội dung hoặc nghệ thuật của

tác phẩm, chưa có những bài viết trực tiếp về Bên kia biên giới hoặc nếu có

cũng chỉ giới thiệu khái quát cùng với Trước giờ nổ súng. Và chưa có nghiên

cứu nào tập trung đi sâu trực tiếp cụ thể về thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Lê

Khâm qua hai tác phẩm này.

Trên cơ sở tham khảo có chọn lọc, kế thừa kết quả nghiên cứu của

những tác giả đi trước đồng thời tìm hiểu, khảo sát hai tác phẩm Bên kia biên

giới và Trước giờ nổ súng, người viết sẽ cố gắng đi sâu tìm hiểu về thế giới

nghệ thuật tiểu thuyết Lê Khâm qua Bên kia biên giới và Trước giờ nổ

7

súng để phát hiện thêm đóng góp của nhà văn vào tiến trình phát triển của văn

xuôi cách mạng nói riêng và văn học Việt Nam nói chung.

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tƣợng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu chính của luận văn là thế giới nghệ thuật tiểu

thuyết Lê Khâm qua hai tác phẩm Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Luận văn giới hạn ở hai tiểu thuyết Bên kia biên giới và Trước giờ nổ

súng in trong cuốn Phan Tứ toàn tập (tập 1) do Mai Hương sưu tầm, biên soạn

và giới thiệu (Nxb Văn học, Hà Nội, 2002) và có đề cập ít nhiều đến các tác

phẩm khác khi cần thiết so sánh.

4. Phƣơng pháp nghiên cứu

4.1. Phƣơng pháp lịch sử

Phương pháp này gắn cảm hứng nội dung của tác phẩm với bối cảnh

lịch sử tác phẩm ra đời để nhận diện đúng đặc điểm nội dung và nghệ thuật

của tác phẩm.

4.2. Phƣơng pháp tiếp cận hệ thống

Phương pháp này giúp người viết nhìn nhận từng khía cạnh trong tác

phẩm như là một yếu tố nằm trong hệ thống cấu trúc chỉnh thể góp phần làm

nên những nét đặc sắc của thế giới nghệ thuật tác phẩm.

4.3. Phƣơng pháp so sánh - đối chiếu (đồng đại và lịch đại)

Phương pháp này giúp người viết nhận ra những nét tương đồng và

khác biệt của bút pháp Lê Khâm qua từng tác phẩm, đồng thời nhận diện sự

khác nhau giữa sáng tác của Lê Khâm với tiểu thuyết của các nhà văn cùng

thời.

4.4. Phƣơng pháp thống kê, phân tích, tổng hợp

Đây là phương pháp chủ yếu để người viết phát hiện những phương

diện cơ bản về nội dung và nghệ thuật của hai tiểu thuyết. Trên cơ sở đó, luận

8

văn có thể đánh giá những thành tựu và sự đóng góp của nhà văn trong tiến

trình vận động và phát triển của nền văn xuôi cách mạng Việt Nam qua hai

cuộc chiến tranh vệ quốc (1945-1975).

5. Những đóng góp của luận văn

Từ việc nghiên cứu về thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Lê Khâm qua Bên

kia biên giới và Trước giờ nổ súng, luận văn góp phần đi sâu nhận diện chặng

đường đầu trong hành trình sáng tác của Lê Khâm nói riêng và của nền văn

xuôi cách mạng của nước ta nói chung.

Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể bổ sung làm tài liệu tham khảo

thiết thực cho việc dạy học phần văn học Việt Nam hiện đại trong nhà trường

đặc biệt là trong việc tìm hiểu về những đóng góp của một nhà văn xứ Quảng.

6. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần Mở đầu, phần Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn

được triển khai thành 3 chương:

Chƣơng 1: Về khái niệm thế giới nghệ thuật và hành trình sáng tác của

Lê Khâm

Chƣơng 2: Bức tranh hiện thực và hình tượng nhân vật trong Bên kia

biên giới và Trước giờ nổ súng

Chƣơng 3: Những phương thức nghệ thuật nổi bật trong Bên kia biên

giới và Trước giờ nổ súng

9

CHƢƠNG 1

VỀ KHÁI NIỆM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT

VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA LÊ KHÂM

1.1. VỀ KHÁI NIỆM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT

Theo Từ điển thuật ngữ văn học: «Thế giới nghệ thuật là khái niệm

dùng để chỉ tính chỉnh thể của sáng tác nghệ thuật (một tác phẩm, một loại

hình tác phẩm, sáng tác của tác giả, một trào lưu). Thế giới nghệ thuật nhấn

mạnh rằng sáng tác nghệ thuật là một thế giới riêng, được tạo ra theo các

nguyên tắc tư tưởng khác với thế giới thực tại vật chất hay thế giới tâm lí của

con người, mặc dù nó phản ánh các thế giới ấy. Thế giới nghệ thuật có không

gian riêng, thời gian riêng, có quy luật tâm lí riêng, có quan hệ xã hội riêng,

quan niệm đạo đức, thang bậc giá trị riêng… chỉ xuất hiện một cách có ước lệ

trong sáng tác nghệ thuật....Khái niệm thế giới nghệ thuật giúp ta hình dung

tính độc đáo về “tư duy nghệ thuật” của sáng tác nghệ thuật, có cội nguồn

trong thế giới quan, văn hóa chung, văn hóa nghệ thuật và cá tính sáng tạo

của người nghệ sĩ...» [20, tr.251-252].

Từ cách hiểu trên, người viết nhìn nhận thế giới nghệ thuật là toàn bộ

các phương diện về nội dung và hình thức trong một chỉnh thể thẩm mĩ được

xây dựng bằng một hệ thống nguyên tắc tư tưởng nghệ thuật, vừa bị chi phối

bởi cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ, vừa bắt nguồn từ thế giới quan, đặc

điểm văn hóa và cảm hứng của thời đại ấy. Tìm hiểu thế giới nghệ thuật là tìm

hiểu tất cả những yếu tố cấu tạo nên tác phẩm như: bức tranh hiện thực được

phản ánh trong tác phẩm, cốt truyện, nhân vật, kết cấu, không gian, thời gian,

ngôn ngữ và các thủ pháp nghệ thuật...

10

1.2. CUỘC ĐỜI, QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VÀ HÀNH TRÌNH

SÁNG TÁC CỦA LÊ KHÂM

1.2.1. Cuộc đời của một nhà văn - chiến sĩ

Lê Khâm sinh ngày 20 tháng 12 năm 1930 tại thành phố Quy Nhơn,

tỉnh Bình Định. Tuy sinh ở Bình Định nhưng suốt thời niên thiếu, Lê Khâm

sống ở quê cha: Quế Phong, Quế Sơn, Quảng Nam. Ông xuất thân trong một

gia đình mà cả bên nội và bên ngoại đều có truyền thống văn hóa, truyền

thống yêu nước và tinh thần cách mạng. Ông nội của Lê Khâm là cụ Lê Tự,

từng đỗ cử nhân nhưng không ra làm quan mà tham gia tích cực phong trào

Duy Tân. Thân phụ là cố giáo sư toán học Lê Ấm (1897-1976), một nhà giáo

nổi tiếng, từng là đốc học ở trường Quốc học Huế, một người vừa điềm đạm

vừa nghiêm túc và có tinh thần trách nhiệm cao trong nghề nghiệp. Vì thế nhà

giáo Lê Ấm được nhiều thế hệ học trò ở các trường trung học Vinh, Huế và

Qui Nhơn yêu quí, kính trọng. Ông ngoại Lê Khâm là cụ Phan Châu Trinh –

một nhà thơ, nhà văn góp phần thức tỉnh nhân tâm con người trong giai đoạn

lịch sử đầy biến động; người làm dấy lên phong trào yêu nước sôi nổi trong

những thập niên đầu thế kỉ XX; một nhà nho, một chí sĩ cách mạng có tư

tưởng tiến bộ và là người con ưu tú của quê hương Quảng Nam - Đà Nẵng.

Thân mẫu Lê Khâm là bà Phan Thị Châu Liên tục gọi là cô Đậu, con gái đầu

của cụ Phan Châu Trinh - vốn là người phụ nữ cương trực, cá tính, hiểu biết

nhiều. Lê Khâm là con thứ tư cũng là con trai duy nhất trong gia đình có bảy

anh chị em đều tham gia Cách mạng.

Truyền thống yêu nước và làm Cách mạng của gia đình đã tác động đến

sự lựa chọn lẽ sống cho cuộc đời của chính nhà văn. Từ nhỏ, Lê Khâm đã sớm

giác ngộ cách mạng và có ý thức hoạt động xã hội. Ông hăng hái làm liên lạc

chuyển báo chí, tài liệu bí mật cho Việt Minh huyện Quế Sơn (Quảng Nam)

rồi tham gia khởi nghĩa giành chính quyền ở quê nhà khi Cách mạng tháng 8

năm 1945 bùng nổ. Mười sáu tuổi cởi khăn quàng mơ ước, ông tiếp tục làm