Thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự theo luật tố tụng hình sự Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

TRẦN KIM CHI

THẨM QUYỀN KHỞI TỐ VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO LUẬT TỐ TỤNG

HÌNH SỰ VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

CHUYÊN NGÀNH LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2019

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

THẨM QUYỀN KHỞI TỐ VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO LUẬT TỐ TỤNG

HÌNH SỰ VIỆT NAM

Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự

Mã số: 60380104

Người hướng dẫn khoa học: TS. Lê Huỳnh Tấn Duy

Học viên: Trần Kim Chi

Lớp: Cao học luật, Khóa 27

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2019

LỜI CAM ĐOAN

Luận văn là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện. Nội dung, ý tưởng

của các tác giả trong các tài liệu chuyên khảo được kế thừa trong luận văn đều đã

được chú thích đầy đủ và theo đúng quy định. Nội dung luận văn là tổng hợp kiến

thức của tôi về đề tài “Thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự theo luật tố tụng hình

sự Việt Nam” và không sao chép từ bất kì luận văn hay tài liệu nào khác. Tác giả sẽ

hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính trung thực của luận văn.

Tác giả luận văn

Trần Kim Chi

MỤC LỤC

Trang

PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................1

CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THẨM QUYỀN KHỞI TỐ VỤ

ÁN HÌNH SỰ.............................................................................................................8

1.1 Khái niệm khởi tố vụ án hình sự, thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự.........

..........................................................................................................................8

1.1.1 Khái niệm khởi tố vụ án hình sự...........................................................8

1.1.2 Khái niệm thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự.....................................12

1.2 Cơ sở của việc quy định thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự ....................14

1.2.1 Cơ sở lý luận .......................................................................................14

1.2.2 Cơ sở thực tiễn ....................................................................................22

1.3 Căn cứ phân định thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự ..............................25

1.3.1 Căn cứ vào nguyên tắc tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước ......

.............................................................................................................25

1.3.2 Căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan có thẩm quyền tiến

hành tố tụng...........................................................................................................27

1.3.3 Căn cứ vào dấu hiệu liên quan đến người phạm tội và hành vi có dấu

hiệu tội phạm.........................................................................................................28

1.3.4 Căn cứ vào yếu tố lãnh thổ .................................................................31

1.4 Ý nghĩa của việc phân định thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự ..............32

Kết luận Chương 1 ..................................................................................................34

CHƯƠNG 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VỀ THẨM

QUYỀN KHỞI TỐ VỤ ÁN HÌNH SỰ..................................................................35

2.1 Khái quát nội dung các quy định về thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự

trước năm 2015........................................................................................................35

2.1.1 Giai đoạn từ năm 1988 đến trước năm 2003 ......................................35

2.1.2 Giai đoạn từ năm 2003 đến trước năm 2015 ......................................37

2.2 Quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành về thẩm quyền khởi

tố vụ án hình sự .......................................................................................................39

2.2.1 Thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự của Cơ quan điều tra ...................39

2.2.2 Thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự của Viện kiểm sát........................46

2.2.3 Thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự của Hội đồng xét xử....................51

2.2.4 Thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự của cơ quan được giao nhiệm vụ

tiến hành một số hoạt động điều tra ......................................................................52

2.3 Quy định về thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự trong pháp luật một số

quốc gia trên thế giới...............................................................................................58

Kết luận Chương 2 ..................................................................................................65

CHƯƠNG 3: THỰC TIỄN THỰC HIỆN QUY ĐỊNH VỀ THẨM QUYỀN

KHỞI TỐ VỤ ÁN HÌNH SỰ VÀ ĐỊNH HƯỚNG HOÀN THIỆN....................66

3.1 Thực tiễn thực hiện quy định về thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự ..........

........................................................................................................................66

3.1.1 Những kết quả đạt được trong việc thực hiện quy định về thẩm quyền

khởi tố vụ án hình sự.............................................................................................66

3.1.2 Hạn chế trong việc thực hiện quy định về thẩm quyền khởi tố vụ án

hình sự .............................................................................................................69

3.2 Nguyên nhân của những hạn chế trong việc thực hiện quy định về thẩm

quyền khởi tố vụ án hình sự...................................................................................75

3.2.1 Nguyên nhân từ quy định của pháp luật .............................................75

3.2.2 Nguyên nhân từ phía cơ quan có thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự......

.............................................................................................................78

3.3 Kiến nghị hoàn thiện quy định của pháp luật về thẩm quyền khởi tố vụ

án hình sự và nâng cao hiệu quả thực hiện...........................................................80

3.3.1 Kiến nghị hoàn thiện quy định của pháp luật về thẩm quyền khởi tố vụ

án hình sự .............................................................................................................80

3.3.2 Kiến nghị nâng cao hiệu quả thực hiện quy định của pháp luật về thẩm

quyền khởi tố vụ án hình sự..................................................................................87

Kết luận chương 3 ...................................................................................................90

KẾT LUẬN..............................................................................................................91

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................. i

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

Từ viết tắt Nguyên văn

BLHS 2015 Bộ luật hình sự năm 2015 (sửa đổi bổ sung năm

2017)

BLTTHS 2015 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ

sung năm 2017)

BLTTHS Pháp Bộ luật tố tụng hình sự Cộng hòa Pháp năm

2005

BLTTHS Trung Quốc Bộ luật tố tụng hình sự Cộng hòa nhân dân

Trung Hoa năm 1979 (sửa đổi, bổ sung năm

2018)

LTCCQĐTHS 2015 Luật Tổ chức cơ quan điều tra hình sự năm 2015

CQĐT Cơ quan điều tra

CSĐT Cảnh sát điều tra

ĐTHS Điều tra hình sự

ANĐT An ninh điều tra

CAND Công an nhân dân

QĐND Quân đội nhân dân

HĐXX Hội đồng xét xử

KTVAHS Khởi tố vụ án hình sự

TAND Tòa án nhân dân

TANDTC Tòa án nhân dân tối cao

TNHS Trách nhiệm hình sự

VAHS Vụ án hình sự

VKSND Viện kiểm sát nhân dân

VKSNDTC Viện kiểm sát nhân dân tối cao

VKSQSTW Viện kiểm sát quân sự trung ương

LLCAND Lực lượng Công an nhân dân

LLQĐND Lực lượng Quân đội nhân dân

VKS Viện kiểm sát

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

TTHS là quá trình bao gồm nhiều giai đoạn khác nhau như khởi tố, điều tra,

truy tố, xét xử. Các giai đoạn này tuy đều nhằm thực hiện mục đích chung của

TTHS là phát hiện kịp thời, nhanh chóng tội phạm và người phạm tội, xác định sự

thật khách quan của vụ án, xử lý nghiêm minh mọi hành vi phạm tội, nhưng mỗi

giai đoạn tố tụng lại có tính độc lập tương đối, có nhiệm vụ, chủ thể và đặc thù về

hoạt động tố tụng.1 Trong tất cả các giai đoạn của TTHS, khởi tố giữ một vị trí quan

trọng. Bởi lẽ, quyết định KTVAHS là một văn bản tố tụng thể hiện rõ ý chí của Nhà

nước đối với hành vi vi phạm pháp luật hình sự. Thông qua việc ra quyết định này,

quá trình chứng minh vụ án hình sự được bắt đầu. Nói cách khác, KTVAHS là giai

đoạn mở đầu của quá trình TTHS mà trong đó quyết định KTVAHS là cơ sở pháp

lý đầu tiên để tiến hành các hoạt động tố tụng tiếp theo là điều tra, truy tố, xét xử.

Chính vì vậy, KTVAHS có ý nghĩa to lớn trong việc phát hiện nhanh chóng, kịp

thời xử lý hành vi phạm tội, ngăn chặn việc bỏ lọt tội phạm và hơn nữa là đảm bảo

không truy cứu trách nhiệm hình sự oan sai đối với người vô tội. Như vậy,

KTVAHS vừa phải đảm bảo mọi hành vi phạm tội đều phải được phát hiện, xử lý

kịp thời, đảm bảo tính công bằng, nghiêm minh của pháp luật và đồng thời phải

không làm ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của công dân.

Tình hình tội phạm diễn biến phức tạp, hành vi phạm tội ngày càng tinh vi đã

đòi hỏi công cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm của các cơ quan có thẩm quyền

tiến hành tố tụng đặc biệt là các cơ quan có thẩm quyền khởi tố phải hiệu quả hơn,

bởi vì giai đoạn khởi tố là giai đoạn rất quan trọng trong suốt tiến trình giải quyết

một vụ án hình sự. Các hoạt động tố tụng, biện pháp ngăn chặn thường được tiến

hành sau khi có quyết định KTVAHS. Mặt khác, việc thu thập các tài liệu, chứng cứ

xác định các tình tiết quan trọng của vụ án phải được tiến hành nhanh chóng, kịp

thời. Việc thu thập những chứng cứ ban đầu này đóng một vai trò cần thiết trong

việc giải quyết đúng đắn, khách quan vụ án, xác định đúng người, đúng tội.

Sự ra đời của Hiến pháp 2013, BLTTHS 2015 và LTCCQĐTHS 2015 đã

phần nào đáp ứng được những yêu cầu đặt ra trong tiến trình cải cách tư pháp nhằm

1 Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh (2018), Giáo trình Luật tố tụng hình sự Việt Nam

(tái bản có sửa đổi, bổ sung), Võ Thị Kim Oanh (chủ biên), Nxb. Hồng Đức Hội luật gia Việt Nam, tr. 356.

2

xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, vẫn còn một số vướng

mắc tồn tại khi áp dụng quy định về thẩm quyền KTVAHS vào thực tiễn. Cụ thể là,

thứ nhất, BLTTHS 2015 vẫn giữ lại thẩm quyền khởi tố của HĐXX. Đồng thời

cũng theo đánh giá tại Kết luận số 92-KL/TW ngày 12/03/2014 của Bộ chính trị về

việc tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 49-NQ/TW về chiến lược cải cách tư pháp đến

năm 2020 thì “việc thực hiện những nhiệm vụ cải cách tư pháp vẫn còn một số hạn

chế như: Việc xác định Tòa án có vị trí trung tâm, xét xử là hoạt động trọng tâm

chưa được nghiên cứu và xác định đầy đủ, chưa có cơ chế đảm bảo vai trò trung

tâm của Tòa án”. Thứ hai, rất nhiều trường hợp khởi tố sai, thể hiện những vấn đề

còn yếu kém về mặt nhận thức và các yếu tố khách quan tác động đến các chủ thể

có thẩm quyền khởi tố vụ án2

. Thứ ba, căn cứ xác định thẩm quyền khởi tố không rõ

ràng. Thẩm quyền khởi tố vụ án được giao cho các cơ quan tiến hành hoạt động

điều tra nghĩa là thẩm quyền khởi tố vụ án dựa trên thẩm quyền điều tra. Quy định

này còn tồn tại nhiều bất cập. Thứ tư, cơ chế phân công, phối hợp, kiểm soát giữa

CQĐT và VKS trong quy định về thẩm quyền khởi tố vẫn chưa thật sự đảm bảo

hiệu quả

3

. Chính vì lẽ đó, việc nghiên cứu, hoàn thiện các quy định liên quan đến

thẩm quyền KTVAHS trong TTHS Việt Nam vẫn mang tính cấp thiết trong giai

đoạn hiện nay.

Với những lí do trên, tác giả đã chọn đề tài “Thẩm quyền khởi tố vụ án hình

sự theo Luật tố tụng hình sự Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu ở cấp độ luận văn

thạc sĩ Luật học với mong muốn hoàn thiện hơn nữa quy định của pháp luật TTHS

Việt Nam về vấn đề này nhằm góp phần nâng cao hiệu quả của hoạt động KTVAHS

trong thực tiễn.

2 Khởi tố khi không có sự việc phạm tội năm 2017 là 25 trường hợp; khởi tố khi hành vi không cấu

thành tội phạm năm 2017 là 512 trường hợp; khởi tố khi đã hết thời hiệu truy cúy trách nhiệm hình sự năm

2017 là 162 trường hợp (Phạm Thái (2018), Khởi tố vụ án hình sự trong tố tụng hình sự Việt Nam, Luận án

tiến sĩ luật học, Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 134, 135).

3 Yêu cầu cơ bản công tác cải cách tư pháp được đề ra trong Kết luận số 92-KL/TW ngày

12/03/2014 của Bộ chính trị về việc tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 49-NQ/TW về việc tiếp tục thực hiện

chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 trong thời gian tới cần phải tập trung vào các nội dung: “Bổ sung

một số nội dung về quan điểm, phương hướng, nhiệm vụ cải cách tư pháp cho phù hợp với các chủ trương,

đường lối mới được Đại hội XI của Đảng thông qua và các quy định của Hiến pháp năm 2013. Cụ thể là:

Ngoài việc phân công phối hợp, bổ sung nội dung “kiểm soát” giữa các cơ quan trong việc thực hiện các

quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp, tăng cương và phát huy dân chủ trong xây dựng xã hội chủ nghĩa;

xác định Tòa án nhân dân là cơ quan thực hiện quyền tư pháp; Viện kiểm sát nhân dân thực hành quyền

công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Đổi mới mô hình tố tụng theo hướng kết hợp mô hình tố tụng thẩm

vấn và mô hình tố tụng tranh tụng. Tổ chức lại các Cơ quan điều tra theo hướng thu gọn đầu mối, bảo đảm

gọn nhẹ, hiệu quả, không để lọt tội phạm nhưng cũng không làm oan, sai”.

3

2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài

Nhìn chung, đề tài “Thẩm quyền khởi tố vụ án theo Luật tố tụng hình sự Việt

Nam” đã được một số nhà khoa học, cán bộ nghiên cứu, những người làm công tác

thực tiễn quan tâm. Liên quan đến vấn đề này, có một số công trình nghiên cứu như

sau:

Thứ nhất, Luận án tiến sĩ “Khởi tố vụ án hình sự trong tố tụng hình sự Việt

Nam” của tác giả Phạm Thái, trường đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh năm

2018 là công trình đáng chú ý hơn cả. Luận án đã nghiên cứu chi tiết, phân tích làm

rõ nội hàm khái niệm KTVAHS trong TTHS Việt Nam và cơ sở lý luận cũng như

cơ sở thực tiễn hình thành quy định này. Đồng thời nghiên cứu quá trình hình thành

và phát triển các quy định về KTVAHS. Luận án phân tích so sánh giữa quy định về

KTVAHS trong cả hai Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 và Bộ luật Tố tụng hình sự

2003. Song song đó, tác giả cũng nghiên cứu khái quát quy định của pháp luật

TTHS về vấn đề KTVAHS như Liên bang Nga, Trung Quốc, Pháp, Đức… là những

nước mà pháp luật Việt Nam có ảnh hưởng nhất định và từ đó rút ra kinh nghiệm

cho Việt Nam. Bên cạnh đó, luận án cũng phân tích, đánh giá thực tiễn KTVAHS,

những bất cập, vướng mắc mà các cơ quan có thẩm quyền gặp phải và nguyên nhân

của những hạn chế này. Trên cơ sở nghiên cứu về mặt lý luận, thực tiễn của vấn đề

KTVAHS, luận án đã đề ra các giải pháp hoàn thiện quy định của pháp luật về

KTVAHS cũng như các giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện quy định này trên

thực tế.

Thứ hai, nghiên cứu về vấn đề thẩm quyền khởi tố có khóa luận tốt nghiệp

cử nhân luật “Thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự” của tác giả Trần Thị Trâm Anh,

trường đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh, niên khoá 1998 – 2002. Khóa luận

nhìn chung đã giải quyết được cơ bản một số vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan

đến quy định về thẩm quyền KTVAHS. Tuy nhiên, những số liệu và thông tin phân

tích trong khóa luận là từ trước năm 2002. Mặt khác, khóa luận phân tích quy định

của Bộ luật Tố tụng hình sự 1988, cho đến nay thì không còn phù hợp với thực tiễn

cũng như những đổi mới trong BLTTHS 2015.

Thứ ba, một số bài viết liên quan đến vấn đề thẩm quyền khởi tố gồm có:

Một số ý kiến về tăng thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự của Viện kiểm sát của tác

giả Nguyễn Đức Hạnh đăng trên tạp chí Kiểm sát số 5/2009, trang 15 – 18; Thẩm

4

quyền khởi tố vụ án hình sự của Viện kiểm sát và Tòa án của tác giả Vũ Gia Lâm

đăng trên tạp chí Luật học số 8 (123)/2010, trang 32 – 37; Bàn về thẩm quyền khởi

tố vụ án hình sự của Hội đồng xét xử của tác giả Đỗ Mạnh Quang đăng trên tạp chí

Kiểm sát số 19/2014, trang 33 – 35; Bàn về thẩm quyền khởi tố của Hội đồng xét xử

của tác giả Nguyễn Văn Vinh đăng trên tạp chí Dân chủ và Pháp luật số 8

(245)/2012, trang 25 – 28; Về thẩm quyền khởi tố vụ án của Hội đồng xét xử (Tòa

án) của tác giả Nguyễn Văn Vinh đăng trên tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 19

(227)/2012, trang 50 – 53. Những bài viết này chủ yếu thảo luận về việc thu hẹp hay

mở rộng thẩm quyền KTVAHS và nghiên cứu về vấn đề thẩm quyền khởi tố vụ án

của Tòa án cụ thể là HĐXX để từ đó nêu ra những bất cập và kiến nghị hoàn thiện

quy định của pháp luật.

Qua những phân tích trên, có thể kết luận rằng rất ít tác giả nghiên cứu toàn

diện, có hệ thống, đi từ cơ sở lý luận đến cơ sở thực tiễn của vấn đề thẩm quyền

KTVAHS (trừ luận án tiến sĩ của tác giả Phạm Thái, nhưng phạm vi nghiên cứu của

luận án là cả giai đoạn khởi tố chứ không riêng về vấn đề thẩm quyền KTVAHS).

Ngoài ra, nội dung của các công trình nghiên cứu về thẩm quyền KTVAHS cũng

chỉ đề cập đến một số khía cạnh của vấn đề, chủ yếu phân tích, đánh giá các quy

định của pháp luật để làm rõ các bất cập, vướng mắt trong thực tiễn để đề ra các

phương án hoàn thiện pháp luật. Các công trình nghiên cứu sâu về vấn đề thẩm

quyền khởi tố chủ yếu tồn tại ở dạng bài báo. Mặc dù vậy, có rất ít bài nghiên cứu

các quy định về vấn đề này theo BLTTHS 2015, mà chủ yếu là nghiên cứu vấn đề

thẩm quyền KTVAHS theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2003 vì tại thời

điểm thực hiện việc nghiên cứu thì BLTTHS 2015 chưa có hiệu lực. Mặc khác, các

đề xuất, kiến nghị hoàn thiện pháp luật chưa đặt trong tổng thể mô hình TTHS, định

hướng cải cách tư pháp theo Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ

Chính trị. Bên cạnh đó, các công trình nghiên cứu trước đây cũng không có sự

nghiên cứu khái quát pháp luật một số nước để tham khảo, vận dụng kinh nghiệm từ

các nước cho phù hợp với điều kiện của Việt Nam. Chính vì lẽ đó, việc nghiên cứu

về vấn đề “thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự trong tố tụng hình sự Việt Nam” dưới

góc độ nghiên cứu các quy định của BLTTHS 2015 vẫn mang tính mới, có giá trị về

mặt lý luận cũng như thực tiễn.

3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn