Tài liệu giải phẫu và sinh lý học

BỘ Y TẾ

VỤ KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO

GIẢI PHẪU – SINH LÝ

SÁCH DÙNG CHO CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC Y TẾ

NHÀ XUẤT BẢN Y HỌC

LỜI GIỚI THIỆU

Thực hiện nghị định 43/2000/NĐ-CP ngày 30/8/2000 của Chính phủ quy

định chi tiết và hướng dẫn triển khai luật Giáo dục, Bộ Y tế đã phê duyệt và ban

hành các chương trình khung cho giáo dục trung học chuyên nghiệp nhóm ngành

sức khỏe. Bộ Y tế tổ chức biên soạn bộ tài liệu dạy - học các môn cơ sở và chuyên

môn theo chương trình mới nhằm từng bước xây dựng bộ sách chuẩn trong công

tác đào tạo trung học ngành y tế.

Cuốn Giải phẫu – Sinh lý được các giảng viên có kinh nghiệm trong công

tác đào tạo nhân lực y tế biên soạn dựa trên chương trình giáo dục của ngành Điều

dưỡng đa khoa, Hộ sinh hệ trung học. Tài liệu chia làm hai phần: giải phẫu học và

sinh lý học, mỗi phần có các chương/mục với số tiết học dựa trên quy định của

chương trình. Mỗi chương/mục đều cấu trúc gồm: mục tiêu, nội dung và tự lượng

giá. Đây là tài liệu tốt, làm cơ sở biên soạn giáo trình dạy – học phù hợp với các

đối tượng đào tạo trong trường Trung học và Cao đẳng y tế. Năm 2005, cuốn sách

đã được Hội đồng chuyên môn thẩm định sách giáo khoa và tài liệu dạy – học của

Bộ Y tế thẩm định, làm tài liệu dạy – học của các trường Trung học ngành y tế

trong giai đoạn hiện nay.

Vụ Khoa học và Đào tạo, Bộ Y tế xin chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Văn

Huy, Trường Đại học Y Hà Nội (biên soạn phần Giải phẫu học) và TS. Lê Bá

Thúc, Trung học Y tế Bệnh viện Bạch Mai (biên soạn phần Sinh lý học) đã tích

cực tham gia hoàn thành tài liệu này. Sách xuất bản lần đầu chắc chắn còn nhiều

khiếm khuyết, chúng tôi mong nhận được ý kiến đóng góp của các thầy, cô giáo và

đồng nghiệp để cuốn sách ngày càng hoàn thiện.

VỤ KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

PHẦN I

GIẢI PHẪU HỌC

CHƯƠNG 1

GIỚI THIỆU MÔN GIẢI PHẪU HỌC NGƯỜI

Giải phẫu học và các phân môn của giải phẫu học

Giải phẫu học người (human anatomy) là ngành khoa học nghiên cứu cấu

trúc cơ thể người. Tùy thuộc vào phương tiện quan sát, giải phẫu học được chia

thành hai phân môn: giải phẫu đại thể (gross anatomy hay macroscopic anatomy)

nghiên cứu các cấu trúc có thể quan sát bằng mắt thường và giải phẫu vi thể

(microscopic anatomy hay histology) nghiên cứu các cấu trúc nhỏ chỉ có thể nhìn

thấy qua kính hiển vi.

Các phương thức mô tả giải phẫu

Tùy theo mục đích nghiên cứu, có nhiều cách mô tả giải phẫu khác nhau. Ba

cách tiếp cận chính trong nghiên cứu giải phẫu là giải phẫu hệ thống, giải phẫu

vùng và giải phẫu bề mặt.

Giải phẫu hệ thống (systemic anatomy) là cách mô tả mà ở đó cấu trúc của

từng hệ cơ quan (thực hiện một chức năng nào đó của cơ thể) được trình bày riêng

biệt. Giải phẫu hệ thống thích hợp với mục đích giúp người học hiểu được chức

năng của từng hệ cơ quan. Các hệ cơ quan của cơ thể có: hệ da, hệ xương, hệ khớp,

hệ cơ, hệ thần kinh, hệ tuần hoàn, hệ tiêu hóa, hệ hô hấp, hệ tiết niệu, hệ sinh dục

và hệ nội tiết. Các giác quan là một phần của hệ thần kinh.

Giải phẫu vùng (regional anatomy) hay giải phẫu dịch khu ( topographical

anatomy) là nghiên cứu và mô tả giải phẫu của tất cả các cấu trúc (thuộc các hệ cơ

quan khác nhau) trong một vùng, bao gồm cả những liên quan của chúng với nhau.

Cơ thể được chia thành những vùng lớn sau đây: ngực, bụng, đáy chậu và chậu

hông, chi dưới, chi trên, lưng, đầu và cổ. Mỗi vùng này lại được chia thành những

vùng nhỏ hơn.

Giải phẫu bề mặt (surface anatomy) là mô tả hình dáng bề mặt cơ thể

người, đặc biệt là những liên quan của bề mặt cơ thể với những cấu trúc ở sâu hơn

như các xương và các cơ. Mục đích chính của giải phẫu bề mặt là giúp người đọc

hình dung ra những cấu trúc nằm dưới da. Ví dụ, ở những người bị vết thương do

dao đâm, thầy thuốc phải hình dung ra những cấu trúc bên dưới vết thương có thể

bị tổn thương.

Vị trí của môn giải phẫu học trong y học

Trong y học, giải phẫu học đóng vai trò của một môn học cơ sở. Kiến thức

giải phẫu học người là kiến thức nền tảng giúp ta hiểu được hoạt động của cơ thể

người (sinh lí học). Ferner nói rằng “Giải phẫu học cần cho sinh lí học giống như

môn địa lí cần cho môn lịch sử”. Giải phẫu học cũng là nền tảng kiến thức căn bản

của tất cả các chuyên ngành lâm sàng.

Tư thế giải phẫu

Tất cả các mô tả giải phẫu được trình bày trong mối liên quan với tư thế giải

phẫu để đảm bảo rằng các mô tả đó được rõ ràng và chính xác. Một người ở tư thế

giải phẫu là một người đứng thẳng với: đầu, mắt và các ngón chân hướng ra trước,

các gót chân và các ngón chân áp sát nhau, và hai tay buông thõng ở hai bên và các

gan bàn tay hướng ra trước.

Các mặt phẳng giải phẫu

Những mô tả giải phẫu được dựa trên bốn loại mặt phẳng giải phẫu cắt qua

cơ thể ở tư thế giải phẫu. Có nhiều mặt phẳng đứng dọc, đứng ngang, và nằm

ngang nhưng chỉ có một mặt phẳng đứng dọc giữa. Tác dụng chính của các mặt

phẳng giải phẫu là để mô tả các mặt cắt và các hình ảnh của cơ thể.

Mặt phẳng đứng dọc giữa (medial sagittal plane) là mặt phẳng thẳng đứng

đi dọc qua trung tâm của cơ thể, chia cơ thể thành các nửa phải và trái.

Các mặt phẳng đứng dọc (sagittal planes) là những mặt phẳng thẳng đứng

đi qua cơ thể song song với mặt phẳng đứng dọc giữa.

Các mặt phẳng đứng ngang (coronal/frontal plane) là những mặt phẳng

thẳng đứng đi qua cơ thể vuông góc với mặt phẳng đứng dọc giữa, chia cơ thể

thành các phần trước và sau.

Các mặt phẳng nằm ngang (horizontal planes) là các mặt phẳng đi qua cơ

thể vuông góc với các mặt phẳng ởđứng dọc giữa và đứng ngang. Một mặt phẳng

nằm ngang chia cơ thể thành các phần trên và dưới.

Các từ chỉ mối quan hệ vị trí và so sánh

Có nhiều tính từ được sử dụng để mô tả mối quan hệ về vị trí của các phần

cơ thể ở tư thế giải phẫu bằng cách so sánh vị trí tương đối của hai cấu trúc với

nhau, một cấu trúc đơn lẻ với bề mặt hoặc đường giữa, hay một cấu trúc với các

cực cơ thể. Dưới đây là những từ thường được sử dụng.

Trên (superior/cranial/cephalic) là nằm gần hơn về phía đầu; ví dụ nói “tim

nằm trên cơ hoành” nghĩa là nói tim nằm gần đầu hơn cơ hoành, nói cái gì đó đi về

phía đầu tức là nói đi về phía trên.

Dưới (inferior/caudal) là nằm gần hơn về phía bàn chân; ví dụ nói “dạ dày

nằm dưới tim” nghĩa là nói dạ dày nằm gần bàn chân hơn tim.

Trước (anterior) là ở gần mặt trước cơ thể hơn.

Sau (posterior) là nằm gần mặt sau cơ thể hơn.

Bên (lateral) và giữa (medial). Bên là nằm xa mặt phẳng dọc giữa hơn, giữa

thì ngược lại. Gần (proximal) và xa (distal). Gần nghĩa là nằm gần thân hoặc là

điểm nguyên ủy (điểm gốc) của một mạch máu, chi hoặc cơ quan… hơn; xa có

nghĩa ngược lại.

Nông (superficial) là nằm gần bề mặt hơn và sâu (deep) là nằm xa bề mặt

hơn.

Bên trong (internal) là ở gần hơn về phía trung tâm của một cơ quan hay

khoảng rỗng; bên ngoài (external) thì ngược lại.

CHƯƠNG 2

HỆ XƯƠNG (SKELETON SYSTEM)

MỤC TIÊU

1. Trình bày được những kiến thức chung nhất về hệ xương: sự phân chia, đặc

điểm cấu tạo của mỗi loại xương, sự hình thành và phát triển của các xương.

2. Mô tả được những đặc điểm hình thể chính của các xương; các mặt khớp, các

chỗ bám của cơ, các mốc bề mặt.

3. Gọi đúng được tên của các chi tiết chính trên các phương tiện thực hành giải

phẫu hệ xương.

1. Đại cương

Xương là những cơ quan được cấu tạo chủ yếu bằng mô xương, một loại mô

liên kết rắn. Bộ xương đảm nhiệm các chức năng: nâng đỡ cơ thể, bảo vệ và làm

chỗ dựa cho các cơ quan, và vận động (cùng hệ cơ - khớp); bộ xương cũng là nơi

sản sinh các tế bào máu và là kho dự trữ chất khoáng và chất béo (H 2.1).

Hình 2.1. Bộ xương người.

1.1 Hình thể ngoài

Dựa vào hình thể ngoài và cấu tạo có thể chia xương thành các loại như

xương dài (long bone), xương ngắn (short bone), xương dẹt (flat bone), xương

không đều (irregular bone), xương có hốc khí (pneumatized bone) và xương vừng

(sesamoid bone). Các loại xương với những hình thể khác nhau kể trên thích hợp

với các chức năng riêng biệt, ví dụ như xương dài có khả năng vận động với động

tác rộng rãi, xương dẹt thiên về chức năng bảo vệ v.v… Các xương dài có một thân

xương và hai đầu xương. Ở xương chưa trưởng thành, thân và mỗi đầu xương dài

được ngăn cách nhau bằng một sụn đầu xương.

1.2. Cấu tạo

1.2.1. Cấu tạo chung của các loại xương

Bất kỳ một xương nào cũng được cấu tạo bằng các phần sau đây, kể từ ngoài

vào trong: màng ngoài xương, mô xương đặc, mô xương xốp và ổ tủy. Mô xương

thuộc loại mô liên kết, bao gồm các tế bào bị vây quanh bởi chất căn bản rất đặc.

Chất căn bản của xương bao gồm 25% nước, 25% sợi protein và 50% muối

khoáng. Các loại tế bào của mô xương là tạo cốt bào, hủy cốt bào và tế bào xương.

Màng ngoài xương (periosteum) là một màng mô liên kết dai giàu mạch

máu bọc quanh bề mặt xương (trừ nơi có sụn khớp). Màng này gồm hai lớp: lớp

ngoài là mô sợi, lớp trong chứa các tế bào sinh xương (osteogenic cells). Màng

ngoài xương giúp xương phát triển về chiều rộng. Nó cũng có tác dụng bảo vệ và

nuôi dưỡng xương, giúp liền xương gãy và là nơi bám cho các dây chằng và gân.

Sụn khớp là một lớp sụn trong bao phủ mặt khớp của các xương. Nó làm giảm ma

sát và làm giảm sự va chạm tại những khớp hoạt dịch.

Xương đặc (compact bone) là thành phần đóng vai trò chính trong chức

năng bảo vệ, nâng đỡ và kháng lại lực nén ép của trọng lực hay sự vận động. Mô

xương đặc được tổ chức thành những đơn vị được gọi là các hệ thống havers. Mỗi

hệ thống Havers bao gồm một ống Havers ở trung tâm chứa các mạch máu, mạch

bạch huyết và thần kinh. Bao quanh ống này là các lá xương đồng tâm. Giữa các lá

xương là những khoang nhỏ (gọi là các hồ) chứa các tế bào xương và dịch ngoại

bào. Ống Havers và các hồ được nối liền bởi những kênh nhỏ gọi là các tiểu quản

xương. Vùng nằm giữa các hệ thống Havers chứa các lá xương kẽ. Các lá xương

bao quanh xương ở ngay dưới màng xương là các lá chu vi ngoài.

Xương xốp (spongy bone) do nhiều bè xương bắt chéo nhau chằng chịt tạo

nên một mạng lưới vây quanh các khoang nhỏ, trông như bọt biển. Khoang nằm

giữa các bè xương chứa tủy đỏ (red bone marrow), nơi sản xuất các tế bào máu.

Mỗi bè của xương xốp cũng được cấu tạo bằng các lá xương, các hồ chứa các tế

bào xương và các tiểu quản nhưng không có các hệ thống Havers thực sự.

Ổ tủy (medullary cavity) là khoảng rỗng bên trong thân xương dài chứa tủy

vàng (yellow bone marrow). Thành ổ tủy được lót bằng nội cốt mạc (endosteum).

Tủy vàng chứa nhiều tế bào mỡ.

1.2.2. Đặc điểm cấu tạo riêng của mỗi loại xương (H 2.2)

Xương dài. Ở thân xương (diaphysis), lớp xương đặc dày ở giữa và mỏng

dần về phía hai đầu; Lớp xương xốp thì ngược lại. Ở hai đầu xương (epiphysis),

lớp xương đặc chỉ còn là một lớp mỏng, bên trong là khối xương xốp chứa tủy đỏ.

Xương ngắn có cấu tạo giống như đầu xương dài. Xương dẹt gồm hai bản

xương đặc kẹp ở giữa là một lớp xương xốp.

Hình 2.2. Cấu trúc của các loại xương.

1.3. Các mạch máu của xương

Xương được cấp máu tốt nhờ hai loại động mạch: các động mạch nuôi

xương và các động mạch mạch màng xương.

Với một xương dài, các động mạch nuôi xương thường gồm một động mạch

lớn chạy chếch qua xương đặc qua một lỗ nuôi xương (nutrient foramen) ở gần

giữa thân xương đến ổ tủy xương và một số động mạch nhỏ đi vào đầu xương.

Trong ổ tủy xương động mạch lớn chia thành các nhánh nhỏ dần đi vào mô xương

của thân xương, các động mạch còn lại nuôi dưỡng cho mô xương và tủy đỏ của

đầu xương.

Các động mạch màng xương cấp máu cho màng ngoài xương (trừ các mặt

khớp); một số nhánh mạch rất nhỏ chui qua màng ngoài xương tới phần ngoài

xương đặc và nối tiếp với các nhánh của động mạch nuôi xương từ phía ổ tủy đi ra.

1.4. Sự hình thành và phát triển của xương

Xương được hình thành trong thời kỳ phôi thai (vào cuối tháng thứ nhất của

phôi) và tiếp tục phát triển cho tới tuổi trưởng thành. Có hai giai đoạn hình thành

xương.

Ở giai đoạn thứ nhất, mô liên kết lỏng lẻo của phôi (thuộc trung mô, mà

trung mô bắt nguồn từ trung bì) biến thành thể đặc dưới dạng một màng dai; xương

được hình thành trên màng dai này.

Giai đoạn thứ hai diễn ra khi các tế bào của thể đặc (màng dai0 biến thành

xương theo hai cách:

Một số ít xương (gồm các xương vòm sọ, xương hàm dưới và xương đòn)

được hình thành bằng cách chuyển trực tiếp màng thành xương. Ví dụ vòm sọ của

phôi trước hai tháng chỉ là một màng; từ tháng thứ hai trên màng này xuất hiện

những điểm cốt hóa lan rộng dần ra tạo nên những xương dẹt của vòm sọ. Quá

trình biến màng thành xương được gọi là màng cốt hóa và xương được hình thành

theo cách này là xương màng.

Các xương còn lại (chiếm hầu hết các xương) được hình thành từ sụn. Trước

hết thể đặc trưng mô tạo ra mô hình xương bằng sụn (ở đầu tháng thứ hai). Từ cuối

tháng thứ hai, khi sụn phát triển, nó bị mạch máu xâm lấn. Các tế bào do mạch

máu mang tới phá hủy sụn và chỗ sụn bị phá hủy được thay thế bằng mô xương.

Quá trình này được gọi là sụn cốt hóa và xương được hình thành theo cách này

được gọi là xương sụn. Với xương dài, thường thì mô hình sụn bị mạch xâm lấn ở

trung tâm (ứng với giữa thân xương). Các tạo cốt bào do mạch máu mang tới tạo ra

xương bằng cách: tế bào tạo xương tiết ra chất cốt giao; chất này ngấm muối calci

biến thành xương; điểm tạo xương ban đầu này là trung tâm cốt hóa nguyên phát

(primary ossification centre). Khi trung tâm cốt hóa này phát triển rộng ra tới dưới

màng ngoài xương, xương được tiếp tục được sinh ra bởi màng ngoài xương. Sự to

ra về đường kính của xương sụn là do màng ngoài xương xây đắp thêm các lá

xương đồng tâm kế tiếp nhau (về cơ bản giống xương màng). Với xương sụn ngắn

và nhỏ (xương cổ tay, cổ chân), sụn được thay thế dần chỉ bằng một trung tâm cốt

hóa nguyên phát. Xương cột sống và xương dài của chi được hình thành từ nhiều

trung tâm cốt hóa gồm; trung tâm cốt hóa nguyên phát (chính) tạo ra thân xương và

các trung tâm cốt hóa thứ phát (secondary ossification centre) hay các trung tâm

cốt hóa đầu xương tạo ra các đầu (epiphyses) hay mỏm xương. Các trung tâm cốt

hóa đầu xương phần lớn xuất hiện sau khi sinh. Trong quá trình phát triển, các

trung tâm cốt hóa đầu xương ngăn cách với trung tâm cốt hóa chính bằng một tấm

sụn đầu xương (epiphysial cartilage). Sụn này giúp xương phát triển về chiều dài.

Tấm sụn đầu xương tăng sinh về phía thân xương và phần tăng sinh này được

chuyển thành xương. Khi tốc độ cốt hóa sụn lớn hơn tốc độ tăng sinh sụn thì sụn

dần được thay thế hết bằng xương và xương ngừng tăng trưởng về chiều dài.

Sự tăng trưởng của xương màng về cơ bản là bằng một quá trình bồi đắp

thêm xương trên bề mặt và các bờ xương. Ví dụ như sự đóng dần của các thóp

(vùng nằm giữa các bờ và góc xương vòm sọ): xương tiến dần vào màng thóp bằng

cách bồi đắp thêm xương vào các bờ xương; đồng thời màng xương bồi đắp thêm

xương lên bề mặt xương.

Thực ra quá trình cốt hóa bao gồm hai công việc diễn ra đồng thời: quá trình

kiến thiết nhờ các tạo cốt bào và quá trình phá hủy nhờ các hủy cốt bào. Sự phá

hủy xương giúp tạo nên các hốc tủy ở xương xốp, ổ tủy ở xương dài và các ống

Haver của mô xương.

1.5. Số lượng và phân chia.

206 xương của bộ xương người (H 2.1) được sắp xếp thành phần: 80 xương

của bộ xương trục và 126 xương của bộ xương treo. Bộ xương trục (axial

skeleton) gồm 22 xương sọ, 1 xương móng, 6 xương nhỏ của tai và 51 xương thân

(gồm 26 xương cột sống, 24 xương sườn và 1 xương ức). Bộ xương treo hay

xương chi (appendicular skeleton) gồm 64 xương chi trên và 62 xương chi dưới.

2. xương sọ (bone of cranium) (các H 2.3-2.8)

Xương sọ là một khối gồm 22 xương nằm ở đầu trên của cột sống.

Phân chia. Sọ do hai nhóm xương hợp thành: các xương hộp sọ và các

xương mặt. Hộp sọ là hộp xương bảo vệ cho não do tám xương tạo nên: hai xương

đỉnh, một xương trán, một xương chẩm, một xương bướm, một xương sàng và hai

xương thái dương. Các xương mặt tạo nên khung xương của mặt , gồm mười ba

xương dính thành một khối và dính với hộp sọ, và một xương liên kết với khối

xương sọ bằng khớp hoạt dịch. Mười bốn xương mặt là: hai xương lệ, hai xương

xoăn mũi dưới, hai xương mũi, hai xương hàm trên, hai xương khẩu cái, hai xương

gò má, một xương hàm dưới và một xương lá mía.

Những đặc điểm chung. Ngoài việc tạo nên hộp sọ, các xương sọ cũng tạo

nên một số khoang nhỏ khác, bao gồm ổ mũi và các ổ mắt mở ra phía trước. Một

số xương sọ chứa những khoang được lót bằng niêm mạc và thông với mũi; chúng

được gọi là những xoang cạnh mũi. Trong xương thái dương có những khoang nhỏ

chứa các cấu trúc liên quan tới thính giác và thăng bằng.

Trong các xương sọ, chỉ có xương hàm dưới là có thể chuyển động được,

các xương còn lại dính chặt với nhau thành một khối bằng các đường khớp bất

động.

Hộp sọ có một nền để não nằm trên và một vòm bao quanh và đậy trên não.

Các xương của vòm sọ được tạo nên từ hai bản xương đặc (bản ngoài và bản trong)

ngăn cách nhau bằng một lớp xương xốp gọi là lõi xốp. Mặt trong hộp sọ dính với

màng não cứng, mặt ngoài tạo nên chỗ bám cho các cơ đầu mặt. Ngoài việc tạo nên

khung xương của mặt, các xương mặt còn bảo vệ cho đường vào của các hệ hô hấp

và tiêu hóa. Cả khối xương sọ bảo vệ và nâng đỡ cho các giác quan chuyên biệt về

nhìn, nếm, ngửi, nghe và thăng bằng.

2.1, Các xương hộp sọ (brain box)

Xương trán (frontal bone). Xương trán gồm hai phần chính: một phần tạo

nên trán (phần trước của hộp sọ) là trai trán, một phần nằm ngang tạo nên trần ổ

mắt và hầu hết phần trước của nền sọ (hố sọ trước). Ở mặt ngoài, hai phần của

xương trán gặp nhau tại bờ trên ổ mắt. Ngay trên bờ này, bên trong trai trán có hai

xoang trán.

Các xương đỉnh (parietal bone). Hai xương đỉnh tạo nên phần lớn của các

mặt bên và đỉnh sọ. Chúng tiếp khớp với nhau tại đường khớp dọc, với xương trán

tại đường khớp vành, với xương chẩm tại đường khớp lambda và với các xương

thái dương tại các đường khớp trai. Mặt trong của xương đỉnh lõm và có những

rãnh để các mạch máu đi qua.

Hình 2.3. Xương sọ: nhìn trước.

Các xương thái dương (temporal bone). Mỗi xương thái dương tạo nên một

mặt dưới-bên của hộp sọ và một phần của nền sọ. Nó tiếp khớp với các xương

đỉnh, chẩm, bướm và gò má bằng các khớp bất động. Xương thái dương do ba

phần tạo nên: phần đá, phần trai và phần nhĩ.

Phần đá có hình tháp tam giác nằm ngang qua nền sọ, giữa xương bướm và

xương chẩm. Phần này chứa tai giữa và tai trong, và những ống cho động mạch

cảnh trong và thần kinh mặt đi qua. Ống động mạch cảnh có một lỗ ngoài mở ra ở

mặt dưới phần đá và một lỗ trong mở ra ở đỉnh phần đá. Mỏm nhọn từ mặt dưới

phần đá nhô xuống dưới là mỏm trâm. Nền phần đá hướng ra ngoài và ra sau.

Mỏm lồi trên nền phần đá, ở ngay sau lỗ tai ngoài, được gọi là mỏm chũm. Trong

mỏm chũm có nhiều xoang nhỏ. Ở giữa mỏm trâm và mỏm chũm có lỗ trâm-chũm,

nơi ra khỏi sọ của thần kinh mặt. Trên mặt sau phần đá có lỗ và ống tai trong, nơi

các thần kinh sọ VII và VIII đi qua. Bờ sau phần đá cùng với xương chẩm giới hạn

nên lỗ tĩnh mạch cảnh, nơi đi qua của tĩnh mạch cảnh trong.

Hình 2.4. Xương sọ nhìn bên.

Phần trai là mảnh xương mỏng hình quạt. Phần dưới của trai thái dương tách

ra mỏm gò má chạy ra trước tiếp khớp với mỏm thái dương của xương gò má,

mỏm của hai xương cùng nhau tạo nên cung gò má. Hố lõm nằm ở mặt sau dưới

mỏm gò má là hố hàm dưới và chỗ lồi tròn ở trước hố này là củ khớp. Hố và củ

tiếp khớp với chỏm xương hàm dưới tạo nên khớp thái dương-hàm dưới.

Phần nhĩ là mảnh xương mỏng vây quanh lỗ và ống tai ngoài.

Xương chẩm ( occipital bone). Xương chẩm tạo nên phần sau của vòm và

nền sọ. Xương chẩm gồm ba phần vây quanh lỗ lớn xương chẩm. Lỗ lớn là nơi

hành não liên tiếp với tủy sống. Trước lỗ lớn là phần nền, hai bên là các phần bên

và ở sau là trai chẩm. Mặt trên phần nền dốc đứng và được gọi là dốc. Trên mỗi

phần bên có một lồi cầu chẩm tiếp khớp với mặt trên của khối bên đốt đội và một

phần bên ống thần kinh hạ thiệt, nơi đi qua của thần kinh sọ XII. Mặt sau trai chẩm

có ụ chẩm ngoài ở giữa và các đường gáy ở mỗi bên. Giữa mặt trước (hay mặt

trong) trai chẩm có ụ chẩm trong. Gờ xương từ ụ này đi tới lỗi chẩm là mào chẩm

trong, còn hai rãnh kế tiếp nhau từ ụ chạy sang hai bên là rãnh xoang nang và rãnh

xoang sigma. Rãnh xoang ngang ngăn cách hai hố ở mặt trong trai chẩm; hố đại

não ở trên và hố tiểu não ở dưới.

Xương bướm (sphenoid/sphenoidal bone). Xương bướm nằm ở giữa nền sọ

và tiếp khớp với tất cả các xương khác của hộp sọ. Ngoài hộp sọ, nó còn góp phần

tạo nên trần ổ mũi và các thành ổ mắt. Các phần của xương bướm là thân, cánh

nhỏ, cánh lớn và các mỏm chân bướm. Thân nằm giữa xương bướm, tiếp giáp với

xương sàng ở trước và xương chẩm ở sau. Mặt trên của thân xương bướm có rãnh

trước giao thoa và hố tuyến yên. Mỗi cánh nhỏ dính vào phần trước thân bướm

bằng hai rễ và cùng thân bướm giới hạn nên ống thị giác, nơi đi qua của thần kinh

sọ II. Ở phía sau mỗi cánh lớn cũng từ một bên thân bướm chạy sang bên, tạo nên

phần giữa của nền sọ. Hai cánh cùng với thân bướm giới hạn nên khe ổ mắt trên,

nơi đi qua của các thần kinh V1, III, IV và VI. Trên cánh lớn có lỗ tròn và lỗ bầu

dục, lần lượt là nơi đi qua của thần kinh V2 và V3. Các mỏm chân bướm từ thân

chạy xuống các thành bên ổ mũi. Trong thân xương bướm có các xoang bướm

thông với ổ mũi.

Xương sàng ( ethmoid/ethmoidal bone). Xương sàng nằm trên đường giữa,

ở phần trước nền sọ. Nó còn góp phần tạo nên vách mũi, trần ổ mũi, thành ngoài ổ

mũi và thành trong ổ mắt. Các phần của xương sàng gồm mảnh sàng, mảnh thẳng

đứng và các mê đạo sàng. Mảnh sàng lắp vào chỗ khuyết của phần ổ mắt xương

trán, ngăn cách hố sọ trước với ổ mũi, giữa mặt trên của mảnh sàng nhô lên một

mỏm hình tam giác gọi là mào gà, hai bên mào có các lỗ sàng. Mảnh thẳng đứng

chạy vào vách mũi. Mỗi mê đạo sàng là một khối xương xốp nằm giữa ổ mắt và ổ

mũi. Khối này chứa các xoang sàng thông với ổ mũi. Hai mảnh xương từ mặt trong

mỗi mê đạo sàng nhô vào ổ mũi được gọi là các xoăn mũi trên và dưới.

2.2. Các xương mặt (facial skeleton)

Hình 2.5. Xương sọ nhìn từ sau.

Xương hàm trên (maxilla). Hai xương hàm trên (đã dính lại) tạo nên hàm

trên và tiếp khớp với tất cả các xương mặt khác, trừ xương hàm dưới. Nó tạo nên

một phần của sàn ổ mắt, một phần của thành bên và sàn ổ mũi, và hầu hết khẩu cái

cứng. Xương hàm trên gồm thân và các mỏm. Thân có các mặt hướng về ổ mắt, ổ

mũi, hố dưới thái dương (được gọi lần lượt là mặt ổ mắt, mặt mũi và mặt dưới thái

dương) và về phía trước (mặt trước). Những chi tiết quan trọng trên các mặt này là:

rãnh dưới ổ mắt ở mặt ổ mắt, lỗ dưới ổ mắt và khuyết mũi ở mặt trước, củ hàm ở

mặt dưới thái dương, rãnh lệ và lỗ xoang hàm trên ở mặt mũi. Thân xương chứa

một xoang lớn mở vào ổ mũi, xoang hàm trên. Có bốn mỏm từ thân xương nhô ra:

mỏm trán chạy lên tiếp khớp với xương trán; mỏm gò má tiếp khớp với xương gò

má; mỏm huyệt răng là một cung mang các huyệt răng của các răng hàm trên; và

mỏm khẩu cái tạo nên ¾ trước khẩu cái cứng. Xương hàm trên cùng cánh lớn

xương bướm giới hạn nên khe ổ mắt dưới.

Xương hàm dưới (mandibula). Xương hàm dưới gồm một thân và hai

ngành hàm. Thân xương hàm dưới cong hình móng ngựa, gồm một nền dày ở dưới

và phần huyệt răng ở trên. Giữa mặt trước nền hàm dưới lồi ra ở thành lồi cằm và

mỗi bên có một lỗ cằm. Phần huyệt răng cong thành cung huyệt răng và mang các

lỗ huyệt chân răng hàm dưới. Từ đây, ngành hàm chạy lên trên gần như vuông góc

với thân hàm. Đầu trên của ngành hàm tách ra thành mỏm vẹt ở trước và mỏm lồi

cầu ở sau, giữa hai mỏm này là khuyết hàm dưới. Mỏm lồi cầu có một chỏm tiếp

khớp với hố hàm dưới và củ khớp của xương thái dương. Trên mặt trong của

ngành hàm có một lỗ cho thần kinh huyệt răng dưới đi vào xương hàm, lỗ hàm

dưới. Lỗ này là cửa vào của ống hàm dưới. Miệng lỗ được chắn bằng một mảnh

xương gọi là lưỡi hàm dưới.

Xương mũi (nasal bone). Các xương mũi gặp nhau trên đường giữa và tạo

nên một phần của cầu mũi.

Xương lệ (lacrimal bone).Hai xương lệ là những xương nhỏ nằm ở sau và

ngoài các xương mũi và tạo nên một phần thành trong ổ mắt. Xương lệ cùng với

mỏm trán xương hàm trên giới hạn nên hố lệ, nơi mà túi lệ nằm.

Xương gò má (zygomatic bone). Xương gò má làm cho gò má lồi lên thành

gò và tạo nên một phần của thành ngoài và sàn ổ mắt. Nó tiếp khớp với các xương

trán, hàm trên, bướm và thái dương.

Hình 2.6. Xương sọ: (nhìn từ trên).

Xương khẩu cái (palatine bone). Xương này gồm mảnh nằm ngang và

mảnh thẳng đứng hợp thành hình chữ L. Mảnh nằm ngang cùng với mảnh nằm

ngang của xương bên đối diện tạo thành phần sau của khẩu cái cứng. Mảnh thẳng

đứng nhô lên trên để tạo nên một phần của thành ngoài ổ mũi và một phần sàn ổ

mắt.

Xương xoăn mũi dưới (inferior nasal concha). Mỗi xương này là một

xương mỏng cuộn lại và nhô vào ổ mũi ở dưới xương xoăn mũi giữa.

Xương lá mía (vomer). Đây là một xương mỏng hình tam giác tạo nên một

phần vách mũi. Nó tiếp khớp ở dưới với các xương của khẩu cái cứng tại đường

giữa và ở trên với mảnh thẳng đứng của xương sàng và xương bướm.

Xương móng (hyoid bone). Xương này không thuộc xương sọ nhưng được

mô tả cùng xương sọ cho tiện. Nó là một xương rời hình móng ngựa nằm trong các

mô mềm của vùng cổ, ở ngay trên thanh quản và dưới xương hàm dưới. Xương

móng gồm một thân nằm ngang và hai sừng ở mỗi bên: sừng lớn và sừng nhỏ.

Hình 2.7. Mặt ngoài nền sọ.

Hình 2.8. Mặt trong nền sọ.

3. Xương thân

Xương của thân bao gồm cột sống và các xương ngực.

3.1 Cột sống (vertebral column) (H 2.9)

Cột sống là một cấu trúc vừa mềm dẻo vừa vững chắc. Nó vừa có thể vận

động linh hoạt vừa bao bọc và bảo vệ tủy sống, nâng đỡ cho đầu, và tạo chỗ bám

cho các xương sườn, đai chậu và các cơ lưng. Cột sống tạo nên khoảng 2/5 chiều

cao cơ thể và do 26 xương tạo nên, bao gồm xương cùng, xương cụt và 24 đốt sống

rời. Các đốt sống rời gồm 7 đốt sống cổ, 12 đốt sống ngực và 5 đốt sống thắt lưng.

Xương cùng do 5 đốt sống cùng dính liền nhau mà thành; xương cụt thường do 4

đốt sống cụt dính lại. Cột sống sẵn có hai đường cong lồi ra sau ngay từ lúc sinh ra

và không mất đi: cong ngực và cong cùng. Khi trẻ lớn lên và có thể đứng thẳng,

cột sống xuất hiện thêm hai đường cong mới (đường cong thứ phát): cong cổ và

cong thắt lưng (đều lồi ra trước).

Hình 2.9. Cột sống nhìn trước (A) và bên (B).

3.1.1. Các phần của một đốt sống điển hình (H 2.10)

Mỗi đốt sống (vertebra) gồm có thân đốt sống và cung đốt sống vây quanh lỗ

đốt sống.

Thân đốt sống (vertebral body) có hình trụ dẹt, mặt trên và mặt dưới là các

mặt gian đốt sống tiếp khớp với đốt sống kế cận qua đĩa gian đốt sống.

Cung đốt sống (vertebral arch) ở phía sau thân đốt sống, cùng với thân đốt

sống giới hạn nên lỗ đốt sống. Cung gồm mảnh cung đốt sống (lamina of

vertebral arch) rộng và dẹt nằm ở sau; các cuống cung đốt sống (pedicle of

vertebral arch) ở trước mảnh, dính với thân; và các mỏm từ cung mọc ra. Các bờ

trên và dưới của cuống đều lõm và được gọi là các khuyết sống (trên và dưới).

Khuyết sống dưới của đốt sống trên cùng khuyết sống trên của đốt sống dưới liền

kề giới hạn nên lỗ gian đốt sống (intervertebral foramen), nơi mà các dây thần kinh

sống và các mạch máu đi qua. Cung đốt sống tách ra các mỏm:

Một mỏm gai (spinous process) từ giữa mặt sau của mảnh cung đốt sống

chạy ra sau và xuống dưới, sờ thấy được ở dưới da lưng;

Hai mỏm ngang (transverse process) từ chỗ nối giữa cuống và mảnh chạy

ngang ra hai bên; và 4 mảnh khớp, gồm hai mảnh khớp trên và hai mảnh khớp dưới

(superior and inferior articular process) mang các mặt khớp, cùng tách ra từ

khoảng chỗ nối giữa cuống và mảnh; khi các đốt sống tiếp khớp với nhau thì hai

mỏm khớp dưới của đốt sống trên tiếp khớp với hai mỏm khớp trên của đốt sống

dưới.

Hình 2.10. Các phần của một đốt sống điển hình.