Tài liệu dân số và phát triển (tài liệu dành cho các lớp bồi dưỡng nghiệp vụ dân số kế hoạch hoá

1

TỔNG CỤC DÂN SỐ - KHHGĐ

TRUNG TÂM ĐÀO TẠO, BỒI DƯỠNG

TÀI LIỆU

DÂN SỐ VÀ PHÁT TRIỂN

(Tài liệu dung cho các lớp bồi dưỡng nghiệp vụ

Dân số-Kế hoạch hóa gia đình đạt chuẩn viên chức dân số)

HÀ NỘI, THÁNG 4 NĂM 2015

2

MỤC LỤC

NỘI DUNG TRANG

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT………………………..…... 5

LỜI GIỚI THIỆU………………………………………………… 6

LỜI NÓI ĐẦU……………………………………………………. 7

BÀI 1: NHẬP MÔN “DÂN SỐ VÀ PHÁT TRIỂN”……………. 8

I. Khái niệm cơ bản……………………………………………...

1.1 Dân cư ……………………………………………………......

1.2 Dân số ………………………………………………………..

1.3 Phát triển ……………………………………………………..

1.4 Phát triển bền vững……………………………………………

1.5 Những nội dung cơ bản trong Chương trình hành động của Hội

nghị quốc tế về Dân số và phát triển năm 1994, tại Cai-rô (Ai

cập)…………………………………………………....

1.6 Hệ thống thước đo phát triển…………………………………...

II. Đối tượng nghiên cứu của môn học…………………………

8

8

8

9

9

10

11

12

III. Nội dung và phương pháp nghiên cứu…………………......

3.1 Nội dung nghiên cứu …………………………………………

3.2 Phương pháp nghiên cứu……………………………………..

IV. Ý nghĩa thực tiễn của môn học……………………………..

Câu hỏi thực hành Bài 1…………………………………………..

Câu hỏi lượng giá Bài 1…………………………………………...

BÀI 2: DÂN SỐ VÀ KINH TẾ……………………….................

15

15

16

16

17

17

19

I. Những quan điểm cơ bản về tác động của dân số đến kinh tế…

1.1. Quan điểm bi quan……………………………………………

1.2. Quan điểm lạc quan…………………………………………..

1.3. Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam…………………...

19

19

19

19

II. Mối quan hệ giữa Dân số, lao động và việc làm....................

2.1. Khung lý thuyết về mối quan hệ dân số - lao động và việc

làm………………………………………………………………….

2.2. Quan hệ dân số - lao động và việc làm ở Việt Nam…………

III. Gia tăng dân số và phát triển kinh tế………………………

3.1. Gia tăng dân số và tăng trưởng kinh tế……………………….

3.2 Gia tăng dân số và sự dịch chuyển cơ cấu kinh tế…………….

3.3. Ảnh hưởng của dân số đến tiêu dùng và tích luỹ…………….

20

20

24

25

25

26

26

3.4 Dân số và kinh tế cấp hộ gia đình.......................................... 27

3

IV. Tác động của kinh tế đến dân số ……………………..........

V. Cơ hội “ cơ cấu dân số vàng” ở Việt Nam ………………….

5.1 Tỷ số phụ thuộc và “cơ cấu dân số vàng”…………………….

5.2 Kinh nghiệm tận dụng cơ hội “cơ cấu dân số vàng”………….

VI. Giải quyết mối quan hệ giữa dân số và kinh tế ……………

6.1. Duy trì mức sinh thấp một cách hợp lý………………………

6.2. Tận dụng “cơ cấu dân số vàng”, nâng cao chất lượng dân số

và lao động ………………………………………………………...

6.3. Sử dụng kinh tế như đòn bẩy thực hiện chính sách dân số……

Câu hỏi thực hành Bài 2……………………………………. ……

Câu hỏi lượng giá Bài 2…………………………………………...

BÀI 3: DÂN SỐ VÀ CÁC VẤN ĐỀ XÃ HỘI …………………..

I. Dân số và giáo dục…………………………………………….

1.1 Khái niệm……………………………………………………..

1.2 Ảnh hưởng của dân số đến giáo dục …………………………

1.3. Ảnh hưởng của giáo dục đến dân số………………………….

II. Dân số và y tế ………………………………………………...

2.1 Khái niệm……………………………………………………..

2.2. Tác động của dân số đối với hệ thống y tế…………………..

2.3 Tác động của y tế đối với dân số…………………………......

III. Dân số và bình đẳng giới……………………………………

3.1 Các khái niệm giới, giới tính và bình đẳng giới……………...

3.2. Mối quan hệ giữa dân số với bình đẳng giới ……………….

IV. Dân số và an sinh xã hội……………………………………

4.1 Nhu cầu an sinh xã hội cho số phụ nữ sinh đẻ hàng năm……

4.2 Nhu cầu an sinh xã hội cho những người thực hiện biện pháp

KHHGĐ……………………………………………………………

4.3 Bảo hiểm y tế miễn phí……………………………………......

4.4 Bảo hiểm thất nghiệp…………………………………………..

4.5 Bảo đảm an sinh xã hội cho người cao tuổi……………….......

Câu hỏi thực hành Bài 3……………………………………. ……

Câu hỏi lượng giá Bài 3…………………………………………...

BÀI 4: DÂN SỐ VÀ TÀI NGUYÊN, MÔI TRƯỜNG…………..

I. Các khái niệm…………………………………………………

1.1 Khái niệm tài nguyên………………………………………….

1.2 Cạn kiệt tài nguyên…………………………………………….

1.3 Khái niệm về môi trường……………………………………...

30

31

31

32

32

32

32

33

33

33

36

36

36

37

39

40

40

40

41

42

42

43

44

44

45

45

45

46

46

47

49

49

49

50

50

4

1.4 Ô nhiễm môi trường…………………………………………..

II. Dân số và tài nguyên………………………………………….

2.1 Tác động của dân số đến tài nguyên…………………………...

2.2 Thực trạng dân số và tài nguyên ở Việt Nam…………………….

III. Dân số và môi trường...........................................................

3.1 Tác động của dân số đến môi trường.........................................

3.2Ô nhiễm môi trường ảnh hưởng đến sức khỏe con người …….

3.3Giải pháp để giải quyết mối quan hệ Dân số - Môi trường……

Câu hỏi thực hành Bài 4……………………………………….

Câu hỏi lượng giá Bài 4………………………………………..

BÀI 5: LỒNG GHÉP BIẾN DÂN SỐ VÀO KẾ HOẠCH HOÁ

PHÁT TRIỂN……………………………………………………...

I. Một số khái niệm……………………………………………….

1.1 Khái niệm kế hoạch hóa…………………………………………

1.2. Hệ thống tổ chức và cấp độ lập kế hoạch………………..........

1.3. Quy trình kế hoạch hóa ……………………………………....

1.4 Khái niệm lồng ghép ………………………………………….

II. Phương pháp lồng ghép biến dân số vào quá trình kế hoạch

hóa phát triển ……………………………………...……..

2.1 Các thành phần lồng ghép……………………………………..

2.2 Phương pháp lồng ghép………………………………………..

III. Lợi ích và điều kiện lồng ghép biến dân số vào kế hoạch hóa

phát triển …………………………………………………….

3.1 Lợi ích…………………………………………………………

3.2 Điều kiện lồng ghép ………………………………………….

Câu hỏi thực hành Bài 5 ………………………………………….

Câu hỏi lượng giá Bài 5……………………………………………

TÀI LIỆU THAM KHẢO ……………..…………………............

PHỤ LỤC: Đáp án các câu hỏi lượng giá…………………………

51

51

51

52

54

54

54

57

58

58

60

60

60

60

62

62

64

64

64

67

67

68

69

69

72

73

5

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

AIDS Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải

BPTT Biện pháp tránh thai

DAC Uỷ ban Hỗ trợ Phát triển

DS-SKSS Dân số - Sức khỏe sinh sản

GDP Tổng sản phẩm quốc nội

GDPT Giáo dục phổ thong

IEC Thông tin, giáo dục và truyền thống

KHH Kế hoạch hoá

KHHGĐ Kế hoạch hoá gia đình

HDI Chỉ số phát triển con người

HIV Virus gây suy giảm miễn dịch ở người

THCS Trung học cơ sở

THPT Trung học phổ thong

TFR Tổng tỷ suất sinh

UNCED Hội nghị Liên Hiệp Quốc về Môi trường và Phát triển

UNDP Chương trình Phát triển Liên Hiệp Quốc

UNFPA Quỹ Dân số Liên Hiệp Quốc

6

LỜI GIỚI THIỆU

(Lãnh đạo Tổng cục viết chung cho cả bộ tài liệu)

******

7

LỜI NÓI ĐẦU

"Dân số và Phát triển" là môn học mới ở nước ta. Vào những năm đầu thập

niên 90 của thế kỷ 20, tài liệu về môn học này đã được biên soạn cho sinh viên các

Trường đại học và học viên các khóa bồi dưỡng cán bộ ngành DS-KHHGĐ. Nội

dung của môn học rất phong phú. Đó là sự phân tích mối quan hệ nhân - quả giữa

dân số với kinh tế, dân số với xã hội, dân số với môi trường cả ở cấp độ toàn cầu,

mỗi quốc gia cho đến các địa phương và cấp độ gia đình. Điều này cũng cho thấy

vị trí quan trọng của công tác DS-KHHGĐ đối với chất lượng cuộc sống của từng

người, từng gia đình, mỗi địa phương và toàn xã hội.

Trong “Chương trình bồi dưỡng nghiệp vụ DS-KHHGĐ đạt chuẩn viên chức

dân số”, môn học Dân số và Phát triển được dành thời lượng 16 tiết, bao gồm 8

tiết lý thuyết và 8 tiết thực hành thảo luận, làm bài tập trên lớp. Vì vậy, chúng tôi

lựa chọn những nội dung quan trọng nhất và những kiến thức cơ bản nhất để giới

thiệu trong Tài liệu này. Cụ thể là Bài 1: Nhập môn "Dân số và Phát triển" giới

thiệu các khái niệm cơ bản cũng như đối tượng, nội dung, phương pháp và tác dụng

của môn học. Các Bài 2; 3 và 4 sẽ nghiên cứu mối quan hệ giữa Dân số và các

thành tố của quá trình phát triển, như: Kinh tế, xã hội, môi trường. Bài 5:“Lồng

ghép các biến dân số vào kế hoạch hoá phát triển”, nói về “đích” của môn học, tức

là vận dụng kiến thức các chương trước vào quản lý phát triển.

Mặc dù đã biên soạn cô đọng nhưng với số tiết giảng và thực hành trên lớp có

hạn nên để học tập đạt kết quả tốt, học viên cần tự nghiên cứu kỹ tài liệu này, đọc

thêm các tài liệu, sưu tầm các bài báo liên quan đến từng chủ đề kết hợp với quan

sát và phân tích thực tế tác động của dân số đến kinh tế, xã hội, môi trường và tác

động ngược lại, diễn ra tại chính địa phương.

8

Mối quan hệ Dân số và Phát triển thể hiện trong nhiều lĩnh vực ở cả tầm vi

mô và vĩ mô nhưng thời gian xây dựng và giảng dạy môn học này chưa nhiều. Vì

vậy, tài liệu không tránh khỏi những thiếu sót. Chúng tôi rất mong nhận được ý

kiến đóng góp của các nhà quản lý, các giảng viên và anh chị em học viên để Tài

liệu ngày càng hoàn thiện. Mọi ý kiến xin gửi về Trung tâm Đào tạo, Bồi dưỡng

Tổng cục DS-KHHGĐ, số 8 Tôn Thất Thuyết, quận Nam Từ Liêm, Hà Nội.

Hà Nội, tháng 5-2015

TÁC GIẢ

GS.TS Nguyễn Đình Cử

BÀI 1

NHẬP MÔN DÂN SỐ VÀ PHÁT TRIỂN

(Thời lượng: 01 tiết lý thuyết)

A. MỤC TIÊU:

1.Trình bày được các khái niệm về: Dân số phát triển và phát triển bền vững.

2. Hiểu đúng đối tượng, nội dung, phương pháp nghiên cứu

3. Nắm được ý nghĩa của môn học.

B. NỘI DUNG

Bất kỳ bộ môn khoa học nào cũng phải trả lời được các câu hỏi, như: Nghiên cứu

cái gì? Nghiên cứu trên những phương diện nào? Việc nghiên cứu phải đạt được những

yêu cầu nào? Nghiên cứu bằng cách nào? và nghiên cứu để làm gì? Tức là xác định rõ

ràng đối tượng, nội dung, nhiệm vụ, phương pháp nghiên cứu và ý nghĩa của môn học.

Đối với "Dân số và Phát triển" - một môn học mới ở Việt Nam, việc trả lời những câu

hỏi trên, lại càng cần thiết. Bài này sẽ bắt đầu từ những khái niệm, sau đó luận giải sự

tồn tại mối quan hệ hai chiều giữa dân số và phát triển như là đối tượng nghiên cứu và

sau đó, xác định nội dung, phương pháp nghiên cứu và ý nghĩa của môn học.

I. KHÁI NIỆM CƠ BẢN

1.1. Dân cư

Một hiện tượng đặc sắc trên trái đất là có loài người sinh sống. Tập hợp những

con người cùng cư trú trên một vùng lãnh thổ nhất định gọi là dân cư của vùng đó. Lãnh

thổ ở đây có thể là xã, huyện, tỉnh, cả nước, một châu lục hay toàn bộ Trái Đất... Chẳng

hạn: Dân cư Hà Nội, dân cư Việt Nam, dân cư châu Phi... Dân cư của một vùng lãnh thổ