Sự tương tác thể loại trong tùy bút Nguyễn Tuân sau năm 1945

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC QUY NHƠN

NGUYỄN THỊ HỒNG THU

SỰ TƢƠNG TÁC THỂ LOẠI

TRONG TÙY BÚT NGUYỄN TUÂN SAU NĂM 1945

Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM

Mã số : 8220121

Ngƣời hƣớng dẫn: TS. Chu Lê Phƣơng

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn tốt nghiệp: “Sự tƣơng tác thể loại trong tùy bút

Nguyễn Tuân sau năm 1945” là kết quả nghiên cứu của riêng tôi. Các kết

quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong

bất cứ công trình nào.

Bình Định, ngày 30 tháng 08 năm 2022

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hồng Thu

LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên, tôi xin được gửi lời cảm ơn đến Ban giám hiệu, Phòng Sau

đại học trường Đại học Quy Nhơn và các thầy cô giáo trực tiếp giảng dạy đã

giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập tại trường.

Với tình cảm sâu sắc, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến TS. Chu

Lê Phƣơng – người đã tận tình hướng dẫn, trợ giúp và động viên tôi trong

thời gian nghiên cứu để tôi hoàn thành luận văn này.

Tôi cũng xin gửi lời tri ân tới gia đình, bạn bè đồng nghiệp là những

người đã sát cánh cùng tôi, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian qua để tôi có thể

thực hiện tốt mọi công viêc.

Bình Định, ngày 30 tháng 08 năm 2022

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hồng Thu

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

LỜI CẢM ƠN

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1

2. Tổng quan đề tài nghiên cứu ..................................................................... 2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................... 10

4. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................... 10

5. Đóng góp của luận văn ............................................................................ 11

6. Kết cấu của luận văn................................................................................ 11

Chƣơng 1: SỰ TƢƠNG TÁC THỂ LOẠI TRONG VĂN HỌC VÀ TÙY

BÚT NGUYỄN TUÂN.................................................................................. 12

1.1. Sự tương tác thể loại trong văn học...................................................... 12

1.1.1. Tương tác thể loại bắt nguồn từ đặc trưng của thể loại văn học .... 12

1.1.2. Tương tác thể loại trong văn học là hiện tượng đa dạng, đa chiều 15

1.2. Tùy bút Nguyễn Tuân........................................................................... 17

1.2.2. Thể loại tùy bút .............................................................................. 17

1.2.3. Tùy bút trong sự nghiệp sáng tác Nguyễn Tuân ............................ 26

Tiểu kết Chương 1........................................................................................... 35

Chƣơng 2: BÚT KÝ VÀ DU KÝ TRONG TÙY BÚT NGUYỄN TUÂN

SAU NĂM 1945 ............................................................................................ 36

2.1. Bút ký trong tùy bút.............................................................................. 36

2.1.1. Ghi chép diễn biến chiến tranh, thực tế lao động của quần chúng 36

2.1.2. Ghi chép theo kiểu phỏng vấn nhanh, dẫn lời................................ 41

2.1.3. Nhan đề mang tính sự kiện............................................................. 45

2.1.4. Ngôn ngữ khảo tả ........................................................................... 46

2.2. Du ký trong tùy bút............................................................................... 49

2.2.1. Hành trình qua mọi miền tổ quốc................................................... 50

2.2.2. Con người “xê dịch”, điểm nhìn “xê dịch” .................................... 53

Tiểu kết Chương 2........................................................................................... 57

Chƣơng 3: TRUYỆN, THƠ TRONG TÙY BÚT NGUYỄN TUÂN SAU

NĂM 1945 ...................................................................................................... 58

3.1. Truyện trong tùy bút ............................................................................. 58

3.1.1. Câu chuyện về chiến tranh và thực tế xây dựng đất nước ............. 58

3.1.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ....................................................... 64

3.1.3. Giọng điệu kể chuyện..................................................................... 69

3.2. Thơ trong tùy bút .................................................................................. 71

3.2.1. Hiện thực mang tính trữ tình, thơ mộng......................................... 71

3.2.2. Con người duy cảm ........................................................................ 75

3.2.3. Nhạc điệu trong lời văn tùy bút...................................................... 78

3.2.4. Nghệ thuật xây dựng hình ảnh giàu chất thơ ................................. 81

Tiểu kết Chương 3........................................................................................... 85

KẾT LUẬN.................................................................................................... 86

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................... 88

QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ (BẢN SAO)

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Văn học Việt Nam hiện đại từ đầu thế kỷ XX đến nay đã ghi nhận rất nhiều

thành tựu với nhiều tác phẩm trên đủ mọi thể loại. Trên lĩnh vực văn xuôi, tùy bút là

thể loại có đóng góp đáng kể. Rất nhiều tên tuổi lớn mà phần thành công hơn cả của

sự nghiệp sáng tác được khẳng định bằng tùy bút. Những trang tùy bút đặc sắc của

Thạch Lam, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Vũ Bằng, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Nguyễn

Thi, Nguyễn Trung Thành, Bình Nguyên Lộc, Băng Sơn... không chỉ mang tới cho

độc giả nhã thú văn chương mà còn góp phần vun bồi vốn tri thức phong phú về tự

nhiên, xã hội và nghệ thuật với nền thi pháp nghệ thuật chặt chẽ, đa dạng.

1.2. Nguyễn Tuân là một tác gia lớn của văn học Việt Nam hiện đại. Sự nghiệp sáng

tác của ông trải ra trên hai chặng đường: Trước năm 1945 ông là một nhà văn lãng

mạn tiêu biểu và sau năm 1945 ông đứng trong đội ngũ những nhà văn gắn bó với

sự nghiệp cách mạng. Sáng tác của Nguyễn Tuân thuộc nhiểu thể loại: tùy bút,

truyện ngắn, truyện vừa, truyện dài, phóng sự, tự truyện, bút kí phê bình… Tuy

nhiên, Nguyễn Tuân vẫn trội bật hơn cả ở thể loại tùy bút, khó có tác giả nào vượt

qua được. Hà Văn Đức đã khẳng định: “Có nhiều nhà văn viết tuỳ bút, nhưng hiếm

có một cây bút nào lại thuỷ chung gắn bó với nó suốt một đời sáng tác như Nguyễn

Tuân. Ông gắn với bó với thể loại tuỳ bút và tạo dựng được cho mình một phong

cách riêng ở thể loại này, bởi nó phù hợp với sở trường cũng như cá tính của ông”

[8;140]. Nói như thế, nghĩa là tùy bút đã trở thành máu thịt, sở trường của Nguyễn

Tuân, Cho dù sau cách mạng tháng Tám, nhiều lần Nguyễn Tuân tuyên bố giã từ nó

nhưng rồi những đứa con tinh thần mà ông gọi là tiểu thuyết cũng vẫn quẩn quanh

với nghệ thuật của tùy bút. Chính sự nhập nhằng giữa suy nghĩ lý tính và cảm thức

lý tính về thể loại ấy đã góp phần làm nên sự tương tác thể loại trong tùy bút

Nguyễn Tuân sau năm 1945.

Từ năm 1945 đến 1975, trong bối cảnh chiến tranh vệ quốc khốc liệt, thể loại

ký trở thành một phương tiện gọn nhẹ, cơ động để văn chương có thể phản ánh kịp

thời những biến động của công cuộc chiến đấu và dựng xây của cả dân tộc. Các tiểu

2

loại ký thiên về tự sự như bút ký, ký sự, phóng sự phát triển mạnh. Là một thể loại

linh hoạt, đa năng, tùy bút cũng nhanh chóng thích nghi với yêu cầu mới của hoàn

cảnh lịch sử. Cái tôi trữ tình trong tùy bút mang dáng dấp sử thi và mạch cảm xúc

trở nên đậm màu sắc lãng mạn. Nguyễn Tuân với Đường vui, Tình chiến dịch,

Sông Đà, Hà Nội ta đánh Mỹ giỏi đã chính thức hòa vào cuộc sống đấu tranh cách

mạng và ngày càng hoàn thiện thể loại. Cùng với phong cách tùy bút đã được định

hình từ trước, sau năm 1945, tùy bút Nguyễn Tuân vẫn giữ được sự sắc sảo, điêu

luyện, tài hoa trong từng câu chữ. Không ít người nhận ra sự kết hợp tài tình giữa

nhiều thể loại văn chương trong các tác phẩm tùy bút ở giai đoạn này của ông.

1.3. Nguyễn Tuân là tác gia lớn trong văn học Việt Nam hiện đại. Ông có nhiều tác

phẩm thuộc nhiều thể loại khác nhau với những giai đoạn sáng tác khác nhau được

đưa vào giảng dạy trong nhà trường. Ông được giới nghiên cứu không chỉ ở Việt

Nam mà cả trên thế giới đánh giá rất cao và dành nhiều tình quý mến. Việc tìm hiểu

về Nguyễn Tuân sẽ góp phần đưa đến những kiến thức cần thiết trong quá trình

khám phá, khẳng định những tài năng nghệ thuật của ông và thêm tiếng nói xác lập

vị trí của ông trong tiến trình văn học Việt Nam thế kỷ XX. Từ đó, đề tài về Nguyễn

Tuân có thể trở thành tài liệu tham khảo quan trọng cho những người làm công tác

giảng dạy Ngữ Văn ở trường phổ thông, ở cao đẳng và đại học.

Như vậy, có thể thấy, sự hỗn dung giữa thể loại với loại, thể loại với thể loại,

thể loại và các yếu tố, chi tiết nghệ thuật trong sáng tác tùy bút của Nguyễn Tuân.

Đó chính là cơ sở để chúng tôi lựa chọn đề tài “Sự tƣơng tác thể loại trong tùy

bút Nguyễn Tuân sau năm 1945” để thực hiện với mong muốn góp thêm cái nhìn

mới về các tác phẩm của một tác giả đã khá quen thuộc như Nguyễn Tuân, từ đó

góp phần khẳng định vị trí của ông trong tiến trình văn học Việt Nam hiện đại.

2. Tổng quan đề tài nghiên cứu

2.1. Những nhận định về Nguyễn Tuân và tùy bút sau năm 1945

Nguyễn Tuân là một tác gia văn học lớn. Ông khẳng định tài năng thực sự của

mình ở thể tài tuỳ bút. Có thể nói, tuỳ bút Nguyễn Tuân đã trở thành đối tượng thu

hút được sự quan tâm và chú ý của đông đảo bạn đọc cũng như các nhà nghiên cứu.

Đã có nhiều công trình nghiên cứu về Nguyễn Tuân nói chung, tuỳ bút Nguyễn

3

Tuân nói riêng với nhiều cấp độ, nhiều nội dung khác nhau, nhưng ở đây chúng tôi

muốn nói đến những chuyên gia đã dành nhiều tâm huyết và công sức cho nhà văn

Nguyễn Tuân, như Nguyễn Đăng Mạnh, Phong Lê, Vương Trí Nhàn, Hà Văn Đức...

Tài năng của ông đã được giới nghiên cứu đánh giá hết sức đặc biệt. Nguyễn Đăng

Mạnh khẳng định “Nguyễn Tuân là một hiện tượng văn học phức tạp”.

Trước Cách mạng, do bất hoà với xã hội, ông sống ngông nghênh, quay lưng

với thực tại, chỉ coi trọng cái tôi vị kỷ của mình. Nhưng sau Cách mạng, Nguyễn

Tuân đã có nhiều thay đổi. Không hoàn toàn đoạn tuyệt ngay với quá khứ, nhưng

ông đã nhận thấy ý nghĩa của cuộc sống khi hoà mình vào nhân dân. Nguyễn Tuân

cùng đi, cùng nghĩ, cùng sống với bộ đội, với quần chúng lao động. Bởi vậy

Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng: “Cách mạng tháng Tám đã cứu sống Nguyễn Tuân”.

Cách mạng tháng Tám là cơn bão táp, giúp Nguyễn Tuân hồi sinh trong niềm vui

lớn của đất nước. “Mê say với ánh sáng trắng vừa giải phóng, tôi đã là một dạ lữ

khách không mỏi, quên ngủ của một đêm phong hội mới... Nguyễn cũng sáng suốt

bốc cho mình một vị thuốc nữa: Phải đấu tranh tư tưởng, tiêu diệt con người cũ,

phải “lột xác”. Nguyễn Tuân đã tiến hành một cuộc “cách mạng” trong lòng mình.

Sự chuyển biến thực sự của ngòi bút Nguyễn Tuân sau Cách mạng, có thể xem bắt

đầu từ Đường vui. Đây là kết quả của một chuyến đi dài, không phải như anh chàng

Bạch ngày xưa xê dịch trên xe, trên tàu, thui thủi một mình, mà đi bộ “mình cưỡi

lên mình mà trườn qua núi sông đẫm mùi thuốc súng.” Tiếp theo Đường vui (1949),

Nguyễn Tuân viết Tình chiến dịch (1950). Hai tác phẩm như cùng được viết trong

một mạch văn, một hơi văn, nhưng thực ra, có những điểm khác nhau quan trọng.

So với Đường vui, ở Tình chiến dịch tác giả nhập cuộc hơn vào cuộc kháng chiến

của dân tộc. Trong bài “Thể tài tuỳ bút của Nguyễn Tuân”, Nguyễn Đăng Mạnh

đã khẳng định phong cách nghệ thuật độc đáo và sự tài hoa của nhà văn này qua thể

tài tuỳ bút: “Nguyễn Tuân là cây bút đi đầu của thể loại tùy bút, ông vẫn đi về quẩn

quanh đi về với thể loại này cùng với sự uyên bác, cao nhã của mình” [18;25].

Theo Phong Lê: “Tên tuổi của Nguyễn Tuân gắn với trào lưu văn học lãng

mạn trong văn học Việt Nam sau đại chiến thế giới lần thứ hai”. Trước Cách mạng,

Nguyễn Tuân thất vọng trước hiện tại, nhà văn quay về quá khứ, nhấm nháp những

4

Vang bóng một thời, những thú chơi được xem là thanh lịch như ướp hương bưởi,

thả thơ, đánh thơ...đó là cả một sự bế tắc nằm trong sự bế tắc chung của nền văn học

công khai, dưới ách thống trị của thực dân trong xã hội cũ. Khi cách mạng tháng

Tám thành công, Nguyễn Tuân chính là một trong số các nhà văn lãng mạn hiếm

hoi ngay từ đầu đã có cái may mắn tiếp nhận được ánh sáng mới, để tìm ra con

đường giải thoát cho cuộc sống và nghệ thuật của mình. Nhà văn đã hồ hởi đi theo

cách mạng và có lúc chan hoà vào dòng người, vui cái vui xuống đường trong

những ngày đầu sau khởi nghĩa. Nhưng phải đến cuộc kháng chiến chống Pháp,

sống trong đời sống của nhân dân, trong ngọn lửa của chiến đấu, con người và nghệ

thuật của Nguyễn Tuân mới có điều kiện “gột rửa” dần những mặt tiêu cực để

hướng vào quỹ đạo của văn nghệ cách mạng. Tuỳ bút Đường vui chính là tác phẩm

mở đầu đánh dấu một giai đoạn sáng tác mới của Nguyễn Tuân, là minh chứng cho

sự “nhập cuộc” của nhà văn với cách mạng và kháng chiến. Nhưng phải đến Tình

chiến dịch mới cho thấy hình ảnh một Nguyễn Tuân thật gần gũi. Ông đã thực sự

hoà mình vào cuộc kháng chiến vĩ đại của nhân dân, ông đã đi cùng bộ đội, nhân

dân trên các nẻo đường kháng chiến gian nan. Cuộc kháng chiến đã mang lại cho

Nguyễn Tuân những tình cảm mới mà ông gọi là “nếp tình cảm mới”. Tình cảm đó

không có trong các trang viết trước đây của Nguyễn Tuân. Những mối “tình đơn

vị”, “tình chiến dịch”, hoặc cái “nỗi nhớ miên man” nó gắn bó con người với nhau.

Sau cách mạng, căn bản đã hết rồi cái say sưa tự nhấm nháp mình, Nguyễn Tuân

còn phấn đấu đi xa hơn thế. Trong sáng tác của ông đã dần dần xuất hiện những

con người kháng chiến mà ông yêu mến khâm phục: anh giao thông Dầu Gáo, anh

biệt động, anh tự vệ thủ đô, anh du kích liên xã... Trong cái cố gắng “không viết tuỳ

theo bút”, có lúc ông đã thử bước sang địa hạt truyện ngắn để dựng hẳn một chân

dung quần chúng cách mạng như trong Những con đò danh dự (Độc lập, số 23,

tháng 6 1950), hoặc một khung cảnh chiến thắng với nhiều tâm trạng, nhiều khuôn

mặt khác nhau của quân dân vùng địch hậu như trong Thắng càn (1954). Có thể

nói: con đường đi của Nguyễn Tuân trong ba mươi năm qua là con đường có nhiều

bước thăng trầm. Ông đi vào đời sống, xuất phát từ đời sống (chứ không phải từ cá

nhân mình), gắn bó, chan hoà với quần chúng (chứ không phải đứng tách ra ngoài),