Sự phát triển và phân bổ mạng lưới đô thị tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

–––––––––––––––––––––

NGUYỄN TRẦN NGỌC MẠNH

SỰ PHÁT TRIỂN VÀ PHÂN BỐ MẠNG LƯỚI

ĐÔ THỊ TỈNH THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ

THÁI NGUYÊN, NĂM 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

–––––––––––––––––––––

NGUYỄN TRẦN NGỌC MẠNH

SỰ PHÁT TRIỂN VÀ PHÂN BỐ MẠNG LƯỚI

ĐÔ THỊ TỈNH THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ

THÁI NGUYÊN, NĂM 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

–––––––––––––––––––––

NGUYỄN TRẦN NGỌC MẠNH

SỰ PHÁT TRIỂN VÀ PHÂN BỐ MẠNG LƯỚI

ĐÔ THỊ TỈNH THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ

THÁI NGUYÊN, NĂM 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––––

NGUYỄN TRẦN NGỌC MẠNH

SỰ PHÁT TRIỂN VÀ PHÂN BỐ MẠNG LƯỚI

ĐÔ THỊ TỈNH THÁI NGUYÊN

Chuyên ngành: Địa lí học (Địa lí kinh tế - xã hội)

Mã số: 60 31 05 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Xuân Trường

THÁI NGUYÊN, NĂM 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của tôi. Các số

liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được

công bố trong bất kì công trình nào khác. Các thông tin, số liệu trích dẫn trong

quá trình nghiên cứu đều được ghi rõ nguồn gốc.

Học viên

NGUYỄN TRẦN NGỌC MẠNH

ii

LỜI CẢM ƠN

Trước tiên, tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo (bộ

phận Sau đại học) Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên và các thầy

giáo, cô giáo Khoa Địa lí đã quan tâm giúp đỡ tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá

trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận văn.

Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS. Nguyễn Xuân Trường, người

hướng dẫn khoa học, đã tận tình chỉ bảo và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này.

Nhân đây, tôi cũng xin trân trọng cảm ơn UBND tỉnh Thái Nguyên, Cục

Thống kê Thái Nguyên, Sở Tài Nguyên và Môi trường, Sở Xây dựng tỉnh Thái

Nguyên và cơ quan chính quyền địa phương đã tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ,

cung cấp tài liệu và những thông tin quan trọng cho tôi trong quá trình nghiên cứu

và điền dã.

Dù đã tôi đã có nhiều cố gắng trong quá trình thực hiện đề tài, nhưng do còn

hạn chế về trình độ chuyên môn nên không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất

mong nhận được sự chỉ dẫn, góp ý và giúp đỡ quý báu của các thầy, cô giáo và các

bạn đồng nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Tác giả

NGUYỄN TRẦN NGỌC MẠNH

(Học viên thạc sĩ, khóa 2015 -2017)

iii

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cam đoan............................................................................................................ i

Lời cảm ơn................................................................................................................. ii

Mục lục.....................................................................................................................iii

Danh mục chữ viết tắt.............................................................................................. iv

Danh mục bảng ......................................................................................................... v

Danh mục hình......................................................................................................... vi

MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài................................................................................................... 1

2. Lịch sử nghiên cứu đề tài ..................................................................................... 2

3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 4

4. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu.......................................................................... 4

5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ............................................................. 5

6. Đóng góp của luận văn......................................................................................... 7

7. Cấu trúc luận văn .................................................................................................. 7

NỘI DUNG............................................................................................................... 8

Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐÔ THỊ ......................... 8

1.1. Cơ sở lý luận ...................................................................................................... 8

1.1.1. Các khái niệm ................................................................................................. 8

1.1.2. Vai trò và phạm vi ảnh hưởng của đô thị.................................................... 12

1.1.3. Phân loại đô thị ............................................................................................. 15

1.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố đô thị...................... 15

1.1.5. Các chỉ tiêu đánh giá phát triển đô thị......................................................... 18

1.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................. 21

1.2.1. Khái quát sự phát triển của đô thị thế giới................................................. 21

1.2.2. Sự phát triển của đô thị Việt Nam............................................................... 22

1.2.3 Mạng lưới đô thị ở vùng Trung du và miền núi phía Bắc........................... 29

Tiểu kết chương 1 ................................................................................................... 31

Chương 2. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG, HIỆN TRẠNG PHÁT TRIỂN

VÀ PHÂN BỐ MẠNG LƯỚI ĐÔ THỊ TỈNH THÁI NGUYÊN.................. 32

iv

2.1. Các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển và vân bố đô thị tỉnh Thái Nguyên....32

2.1.1. Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ....................................................................... 32

2.1.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên ............................................. 34

2.1.3. Tài nguyên du lịch tự nhiên và nhân văn .................................................... 39

2.1.4. Kinh tế - xã hội ............................................................................................. 40

2.2. Hiện trạng phát triển và phân bố đô thị tỉnh Thái Nguyên............................ 57

2.2.1. Sự hình thành và phát triển đô thị................................................................ 57

2.2.2. Dân số đô thị và tỉ lệ dân số đô thị .............................................................. 60

2.2.3. Sử dụng đất đô thị......................................................................................... 61

2.2.4. Mật độ dân số đô thị..................................................................................... 63

2.2.5. Cơ sở hạ tầng đô thị...................................................................................... 64

2.2.6. Sự phân bố mạng lưới đô thị chủ yếu.......................................................... 67

2.2.7. Thành phố Thái Nguyên - Thành phố trung tâm vùng .............................. 70

2.2.8. Các thành phố, thị xã.................................................................................... 71

2.2.9. Đánh giá chung về phát triển và phân bố đô thi tỉnh Thái Nguyên........... 73

Chương 3. ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ TỈNH

THÁI NGUYÊN ĐẾN NĂM 2020, TẦM NHÌN ĐẾN NĂM 2030............... 76

3.1 Cơ sở định hướng phát triển đô thị tỉnh Thái Nguyên.................................... 76

3.1.1. Cơ sở pháp lí ................................................................................................ 76

3.1.2. Thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội và đô thị............................................. 79

3.1.3. Đánh giá tổng hợp ........................................................................................ 80

3.2. Quan điểm, mục tiêu, định hướng phát triển và phân bố đô thị ở tỉnh Thái

Nguyên..................................................................................................................... 82

3.2.1. Quan điểm..................................................................................................... 82

3.2.2 Mục tiêu.......................................................................................................... 82

3.2.3. Định hướng .................................................................................................. 83

3.3. Giải pháp phát triển và và tổ chức không gian đô thị tỉnh Thái Nguyên .... 93

3.3.1. Nhóm giải pháp quy hoạch xây dựng phát triển đô thị.............................. 93

3.3.2. Nhóm các giải pháp cụ thể........................................................................... 94

Tiểu kết chương 3 ................................................................................................. 100

KẾT LUẬN.......................................................................................................... 101

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................. 103

PHỤ LỤC

iv

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Chữ viết tắt Cụm từ đầy đủ

CCN Cụm công nghiệp

CNH Công nghiệp hóa

ĐT Tỉnh lộ

ĐTH Đô thị hóa

FDI Foreign Direct Investment

GDP Gross Domestic Product

KCN Khu công nghiệp

ODA Official Development Assistance

PPP Purchasing power parity

QL Quốc lộ

TD&MNPB Trung du và miền núi phía Bắc

TP Thành phố

TX Thị xã

UBND Ủy ban nhân dân

v

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1. Dân số trung bình, dân số thành thị và tỉ lệ dân đô thị của Việt Nam giai đoạn

2000 -2015 ..................................................................................................................................25

Bảng 1.2. Tỉ lệ dân số đô thị cả nước và các vùng giai đoạn 2005 - 2015 ...........................27

Bảng 1.3. Đô thị và số đô thị phân theo vùng của Việt Nam năm 2015...............................28

Biểu đồ 1.1. Tỉ lệ đô thị hóa vùng trung du và miền núi phía Bắc giai đoạn 2005 - 2015 29

Bảng 1.4. Số lượng các đô thị vùng TD&MNPB đến năm 2015..........................................30

Bảng 2.1. Diện tích, dân số và mật độ dân số năm 2015 của Thái Nguyên phân theo đơn vị

hành chính...................................................................................................................................42

Bảng 2.2. Tỷ lệ hộ nghèo tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2013-2015.......................................43

Bảng 2.3. Cơ cấu thành phần kinh tế tỉnh Thái Nguyên thời kì 2005 – 2015......................50

Bảng 2.4. Nguồn vốn đầu tư của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 – 2015........................54

Bảng 2.5. Qui mô dân số, dân số đô thị và tỷ lệ dân số đô thị tỉnh Thái Nguyên giai đoạn

2000 – 2015.................................................................................................................................60

Bảng 2.6. Hiện trạng sử dụng đất đô thị tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2015................61

Bảng 2.7. Mật độ dân số đô thị phân theo các huyện, thị xã, thành phố tỉnh Thái Nguyên

giai đoạn 2010 - 2015.................................................................................................................63

Bảng 2.8. Số cơ sở y tế (Nhà nước) phân theo đơn vị hành chính tỉnh Thái Nguyên năm

2015 .............................................................................................................................................64

Bảng 2.9. Diện tích, dân số trung bình, mật độ dân số của các đô thị tỉnh Thái Nguyên năm

2015 .............................................................................................................................................68

vi

DANH MỤC HÌNH

Hình 1.1. Biểu đồ tỉ lệ đô thị hóa vùng trung du và miền núi phía Bắc giai đoạn 2005 –

2015 .............................................................................................................................................29

Hình 2.1. Bản đồ hành chính tỉnh Thái Nguyên......................................................................33

Hình 2.2. Biểu đồ cơ cấu sử dụng đất tỉnh Thái Nguyên năm 2015 .....................................36

Hình 2.3. Các nhân tố tự nhiên ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố mạng lưới đô thi

tỉnh Thái Nguyên .......................................................................................................................38

Hình 2.4. Quy mô và gia tăng dân số tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2005 – 2015 ..............40

Hình 2.5. Các nhân tố kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến phát triển ..........................................41

Hình 2.6. Biểu đồ cơ cấu lao động phân theo nhóm ngành kinh tế tỉnh Thái Nguyên năm

2015 ............................................................................................................................................44

Hình 2.7. Biểu đồ cơ cấu lao động phân theo thành phần kinh tế của tỉnh Thái Nguyên năm

2015 ............................................................................................................................................44

Hình 2.8. Quy mô GDP của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2005 – 2015 ...............................49

Hình 2.9. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2005 – 2015 ...............49

Hình 2.10. Bản đồ hiện trạng phát triển và phân bố mạng lưới đô thị Thái Nguyên.................59

Hình 2.11. Bản đồ hiện trạng phát triển và phân bố mạng lưới đô thị Thái Nguyên . ...........59

Hình 2.12. Biểu đồ tỉ lệ dân thành thị của Thái Nguyên so với cả nước và so với một số

tỉnh vùng Trung du miền núi phía Bắc năm 2015...................................................................60

Hình 3.1. Mối liên hệ không gian kinh tế giữa tỉnh Thái Nguyên với vùng Bắc Bộ...........80

Hình 3.2. Sơ đồ định hướng phát triển không gian vùng và hệ thống đô thị đến năm 2020,

tầm nhìn 2035 .............................................................................................................................85

Hình 3.3. Bản đồ địa giới hành chính thành phố Thái Nguyên và phần dự kiến được mở

rộng phía đông bắc .....................................................................................................................88

Hình 3.4. Sơ đồ thành phố Thái Nguyên và mối liên hệ không gian khu vực lân cận....... 88

vii

vi

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Đô thị là một hình thức quần cư đặc biệt của xã hội loài người. Hiểu một cách

đơn giản, đô thị là một tổ chức không gian cư trú, sinh sống tập trung với mật độ dân

số cao của cộng đồng người với các hoạt động chủ yếu trong những lĩnh vực phi nông

nghiệp. Hệ thống đô thị là kết quả tất yếu của quá trình phát triển kinh tế - xã hội, đặc

biệt gắn bó hữu cơ với các cuộc cách mạng phát triển công nghiệp, cách mạng khoa

học và kỹ thuật. Vì vậy, vai trò của hệ thống đô thị trong quá trình phát triển lãnh thổ

thể hiện khác nhau theo từng giai đoạn lịch sử. Ngày nay, đô thị không chỉ đơn thuần

là nơi tập trung dân cư đông đúc với các hoạt động mang tính chất phi nông nghiệp;

các trung tâm đơn chức năng về hành chính hoặc thương mại,...mà đô thị đã trở thành

một không gian cư trú của dân cư, là kết quả tất yếu của một quá trình phát triển

kinh tế - xã hội, đóng vai trò là trung tâm tổng hợp hoặc về một số mặt: hành chính,

kinh tế - xã hội... của một vùng hoặc quốc gia, biểu hiện của nó là sự tập trung dân

cư với mật độ cao với lối sống đô thị và các hoạt động phi nông nghiệp chiếm ưu thế,

có cơ sở hạ tầng phát triển ngày càng hiện đại,... Hệ thống đô thị là những “đại biểu”

chủ yếu của quá trình đô thị hoá, phát triển đô thị. Do đó, phát triển hệ thống đô thị

như là một qui luật tất yếu của quá trình phát triển kinh tế - xã hội ở các quốc gia trên

thế giới, nhằm tiến tới một xã hội văn minh và hiện đại.

Hệ thống đô thị đóng vai trò như một hệ thống “khung xương” phát triển của

mỗi lãnh thổ, mỗi quốc gia. Những quốc gia phát triển là những nước có mạng lưới

đô thị dày đặc với sự phân hoá sâu sắc về qui mô dân số và lãnh thổ, cũng như cấu

trúc không gian của nó. Sự tiến bộ của cách mạng khoa học - kĩ thuật nói riêng và

tiến bộ xã hội nói chung đã giúp cho đô thị phát triển, hạn chế nhiều mặt tiêu cực của

đô thị, làm cho đô thị và nông thôn gần nhau hơn thông qua sự phân công lao động xã

hội. Tuy vậy, xã hội luôn luôn vận động, phát triển và tác động không nhỏ đến hệ

thống đô thị. Tuỳ theo điều kiện phát triển của mỗi quốc gia, mỗi khu vực, các đô thị

còn gặp nhiều khó khăn phải khắc phục, giải quyết trong quá trình phát triển bền

vững, như các vấn đề: di dân từ nông thôn ra thành thị, công bằng xã hội, ô nhiễm

môi trường, quản lí đô thị,..

Trên phương diện vĩ mô, có các vấn đề được đặt ra như: hệ thống đô thị sẽ

phát triển như thế nào, quy mô, tốc độ đô thị hóa, các vấn đề môi trường, nhà ở, việc

làm... Trên phương diện vi mô: ở mỗi thành phố, việc đầu tư xây dựng, cung cấp các

dịch vụ hạ tầng, dịch vụ công cộng, quản lý đất đai... còn nhiều vấn đề bất cập. Để có

2

sự phát triển và phân bố đô thị một cách khoa học và hiệu quả, cần phải có những giải

pháp đúng đắn. Điều đó đòi hỏi sự nhận thức đúng các nhân tố hình thành đô thị và

hoàn cảnh cụ thể của từng quốc gia, từng thành phố và bối cảnh chung của khu vực

và thế giới. Vì vậy, việc nghiên cứu cơ sở lý luận, phương pháp luận, phương pháp và

thực tiễn phát triển đô thị của nước ta là điều hết sức cần thiết.

Thái Nguyên là tỉnh có tốc độ phát triển kinh tế khá nhanh, đặc biệt là công

nghiệp và dịch vụ. Điều này khiến quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh, hệ thống đô thị

phát triển nhanh, đặc biệt là trong năm 2010, thành phố Thái Nguyên được công nhận

đô thị loại I; năm 2015 thị xã Sông Công được công nhận là thành phố loại III và

huyện Phổ Yên được công nhận là thị xã Phổ Yên. Quá trình phát triển kinh tế - xã

hội đã làm cho bộ mặt đô thị của tỉnh có nhiều chuyển biến tích cực, hệ thống đô thị

ngày càng được mở rộng. Tuy nhiên, cũng giống như cả nước, sự phát triển đô thị của

tỉnh còn nhiều vấn đề đặt ra. Hơn nữa, cho đến nay, có rất ít nghiên cứu về hệ thống

đô thị của tỉnh. Vì vậy, tác giả chọn đề tài “Sự phát triển và phân bố mạng lưới đô

thị tỉnh Thái Nguyên” làm đối tượng nghiên cứu luận văn thạc sĩ của mình.

2. Lịch sử nghiên cứu đề tài

Phương Tây và châu Âu nghiên cứu Địa lí đô thị và đô thị hóa hết sức cụ thể

và chi tiết, đặc biệt là các nghiên cứu thường mang tính thực tiễn cao. Có ý nghĩa

nhất là nghiên cứu của Walter Christaller về thuyết “vị trí trung tâm”, giải thích

nguyên nhân hình thành đô thị và đưa ra mô hình lý thuyết mạng lưới đô thị 5 cấp

được phân bố hợp lý trên không gian lục lăng dựa vào khả năng cung ứng dịch vụ của

các điểm trung tâm. Khu vực mà ông lấy ví dụ là vùng Rua của Đức, một vùng có

mạng lưới đô thị hết sức dày đặc.

Năm 1939, M.Jefferson sau khi nghiên cứu tư liệu đô thị của 51 nước và phát

hiện quy luật về quy mô dân số đô thị: đô thị quy mô càng nhỏ thì càng nhiều và quy

mô càng lớn thì càng ít. Đặc biệt ông cũng phát hiện ra một hiện tượng tồn tại phổ

biến là: các đô thị hàng đầu so với các đô thị hạng 2, 3 có sự chênh lệch về quy mô dân

số khác thường: gấp từ 3 - 4 lần, nhiều khu vực tới 7 - 8 lần, cá biệt tới 13 - 14 lần.

Năm 1961, Berry công bố nghiên cứu của mình về sự phân bố quy mô đô thị

dựa trên tư liệu đô thị của 38 nước với 4.187 đô thị có quy mô dân số trên 20.000

người. Bằng phương pháp định lượng, ông đã đưa ra các giai đoạn đô thị hóa và phát

triển đô thị.

Ở Việt Nam việc nghiên cứu đô thị cũng được sự quan tâm của nhiều nhà khoa

học thuộc các lĩnh vực khác nhau trong đó có Địa lí học. Hàng loạt các quy hoạch