Phong cách truyện ngắn Cao Duy Sơn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

–––––––––––––––––––––––––

ĐÀO QUỲNH ANH

PHONG CÁCH TRUYÊṆ NGẮN CAO DUY SƠN

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

--------------------

ĐÀO QUỲNH ANH

PHONG CÁCH TRUYỆN NGẮN CAO DUY SƠN

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã sỗ: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Phan Trọng Thưởng

THÁI NGUYÊN - 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn “Phong cách truyện ngắn Cao Duy Sơn” là

kết quả nghiên cứu của riêng tôi, hoàn toàn không sao chép của bất cứ ai. Các

kết quả của đề tài là trung thực và chưa được công bố ở các công trình khác.

Nội dung của luận văn có sử dụng tài liệu, thông tin được đăng tải trên các

tác phẩm, tạp chí, các trang web theo danh mục tài liệu tham khảo của luận văn.

Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.

Thái Nguyên, tháng 11 năm 2017

Tác giả luận văn

Đào Quỳnh Anh

ii

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Phan Trọng Thưởng về sự

hướng dẫn tận tình, đầy đủ, chu đáo và đầy tinh thần trách nhiệm của thầy trong

toàn bộ quá trình em hoàn thành luận văn.

Em xin trân trọng cảm ơn sự tạo điều kiện giúp đỡ của Ban chủ nhiệm

Khoa Ngữ Văn và các thầy cô giáo Phòng đào tạo Trường Đại học Sư phạm

Thái Nguyên đã giúp đỡ em thực hiện đề tài luận văn này.

Em cũng xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động

viên và nhiệt tình giúp đỡ em trong thời gian hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 11 năm 2017

Tác giả luận văn

Đào Quỳnh Anh

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan ........................................................................................................ i

Lời cảm ơn...........................................................................................................ii

Mục lục ...............................................................................................................iii

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1

2. Lịch sử vấn đề.................................................................................................. 2

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu....................................................................... 8

4. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 9

5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 9

6. Đóng góp của luận văn .................................................................................... 9

7. Bố cục của Luận văn ..................................................................................... 10

NỘI DUNG....................................................................................................... 11

Chương 1: KHÁI NIỆM PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ CÁC YẾU

TỐ TẠO PHONG CÁCH CAO DUY SƠN .................................................. 11

1.1. Lý luận về phong cách................................................................................ 11

1.1.1. Khái niệm phong cách.............................................................................. 11

1.1.2. Các bình diện của phong cách................................................................. 13

1.2. Quá trình sáng tác của Cao Duy Sơn.......................................................... 14

1.2.1. Tiểu sử nhà văn Cao Duy Sơn................................................................. 14

1.2.2. Sự nghiệp sáng tác của nhà văn Cao Duy Sơn........................................ 15

1.3. Các yếu tố tạo nên phong cách truyện ngắn Cao Duy Sơn ........................ 18

1.3.1. Yếu tố quê hương và gia đình.................................................................. 18

1.3.2. Vốn sống, vốn văn hóa ............................................................................ 21

1.3.3. Quan niệm nghệ thuật của Cao Duy Sơn ................................................ 24

Tiểu kết chương 1.............................................................................................. 27

iv

Chương 2: PHONG CÁCH CAO DUY SƠN NHÌN TỪ NGHỆ THUẬT

XÂY DỰNG NHÂN VẬT ............................................................................... 28

2.1. Nhân vật văn học ........................................................................................ 28

2.1.1. Khái niệm nhân vật văn học .................................................................... 28

2.1.2. Vai trò của nhân vật văn học trong tác phẩm văn học ............................ 29

2.2. Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Cao Duy Sơn.................................... 30

2.2.1. Người miền núi thuần phác ..................................................................... 31

2.2.2. Người miền núi với số phận không may mắn ......................................... 36

2.2.3. Người miền núi với thế giới nội tâm đa chiều......................................... 44

2.3. Các biện pháp xây dựng nhân vật............................................................... 50

2.3.1. Nghệ thuật miêu tả chân dung, ngoại hình.............................................. 51

2.3.2. Nghệ thuật miêu tả nội tâm nhiều chiều.................................................. 54

Tiểu kết chương 2.............................................................................................. 60

Chương 3: PHONG CÁCH CAO DUY SƠN NHÌN TỪ NGHỆ THUẬT

KỂ CHUYỆN VÀ SỬ DỤNG NGÔN NGỮ.................................................. 61

3.1. Xử lý cốt truyện.......................................................................................... 61

3.1.1. Cốt truyện đơn tuyến ............................................................................... 61

3.1.2. Cốt truyện trong mối quan hệ đối chiếu, tương phản giữa các nhân vật....... 64

3.2. Kết cấu......................................................................................................... 68

3.2.1. Kết cấu truyện lồng truyện ......................................................................... 69

3.2.2. Kết cấu mở ................................................................................................ 72

3.2.3. Kết cấu chứa nhiều tình tiết bất ngờ............................................................ 74

3.3. Đặc sắc ngôn ngữ........................................................................................ 78

3.3.1. Lối diễn đạt hồn nhiên hay ví von của người miền núi........................... 78

3.3.2. Sử dụng thành ngữ, tục ngữ miền núi ..................................................... 81

3.3.3. Sử dụng ngôn ngữ dân tộc Tày................................................................ 83

Tiểu kết chương 3.............................................................................................. 85

KẾT LUẬN....................................................................................................... 87

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 90

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Tìm hiểu phong cách của một tác giả là một hướng tiếp cận vừa

mang tính chuyên sâu vừa mang tính liên ngành, từ xưa tới nay đã được

nhiều nhà nghiên cứu đề cập. Phong cách là sự phù hợp, ổn định, thống

nhất giữa các thủ pháp nghệ thuật với một cái nhìn độc đáo về đời sống của

tác giả mang tính riêng biệt và có giá trị thẩm mỹ cao. Đó là những yếu tố

“lặp đi lặp lại” một cách có hệ thống và luôn bị chi phối bởi cái nhìn của

nhà văn. Phong cách nghệ thuật là phương thức biểu hiện cách chiếm lĩnh

hình tượng đối với cuộc sống, là phương thức thuyết phục và thu hút độc

giả. Nghiên cứu phong cách giúp ta thấy được mối quan hệ giữa văn bản

với cá tính sáng tạo của nhà văn làm nên dấu ấn cá nhân với những yếu tố

đặc trưng mang tính bản sắc của nhà văn đó.

Phong cách nghệ thuật của một nhà văn có thể được thể hiện qua nhiều

thể loại, song ở đây chúng tôi đi sâu vào thể loại truyện ngắn. Nếu ở tác phẩm

thơ, hiện thực được tái hiện qua những cảm xúc thì ở truyện ngắn, đối tượng

phản ánh chính là bức tranh hiện thực đậm tính khách quan. Sự lựa chọn đề tài

nghiên cứu của chúng tôi xuất phát từ định hướng khoa học đó.

1.2. Cao Duy Sơn là một trong số những cây bút tiêu biểu của mảng văn

học dân tộc thiểu số đương đại thể hiện được phong cách của mình trong cả đời

sống và văn học nghệ thuật. Ông là cây bút trẻ có bút lực sung mãn ở mảng đề

tài miền núi và ít nhiều đã có thành công khi tạo được dấu ấn sâu đậm trong

lòng độc giả.

Tuy mới xuất hiện trên văn đàn nhưng Cao Duy Sơn đã thực sự cho thấy

thiên tư văn chương và sự lao động nghiêm túc của mình trên cánh đồng nghệ

thuật. Nhà văn đã khẳng định vị trí của mình trong lòng độc giả cùng với nhiều

giải thưởng cao và có giá trị như: Giải A giải thưởng Văn học nghệ thuật các

dân tộc thiểu số Việt Nam năm 1993 với tiểu thuyết Người lang thang; giải

2

thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam năm 1997 với tập truyện ngắn Những

chuyện ở lũng Cô Sầu; giải B của Hội văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số

Việt Nam năm 2002 với tập truyện ngắn Những đám mây hình người; giải A Giải

thưởng Văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam năm 2007 với tiểu

thuyết Đàn trời; giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam năm 2008, được đề cử

giải thưởng Văn học ASEAN của Hoàng gia Thái Lan năm 2009 và đạt giải

thưởng Đông Nam Á năm 2009 với tập truyện ngắn Ngôi nhà xưa bên suối.

Trong các tác phẩm của Cao Duy Sơn, thành công nhất là các tác phẩm

thuộc thể loại truyện ngắn. Truyện ngắn của ông đưa lại một nguồn mạch

không mới song độc đáo cho nền văn học nước nhà - đó là mạch nguồn về bản

sắc dân tộc thiểu số. Những tác phẩm đều được đánh giá cao trong nền văn học

Việt Nam hiện đại và thể hiện sự chuyển mình, tìm tòi những hình thức nghệ

thuật mới của tác giả. Chính nguồn mạch này là một trong những lí do thu hút

chúng tôi tìm hiểu đề tài này. Đồng thời đây cũng là một thử thách và động lực

hấp dẫn người viết tìm hiểu đề tài này.

1.3. Thời gian qua đã có nhiều công trình nghiên cứu truyện ngắn Cao

Duy Sơn trên các phương diện thi pháp học, tự sự học, ngôn ngữ, văn hóa...

nhưng nghiên cứu phong cách thì hầu như chưa có. Việc nghiên cứu phong

cách nghệ thuật truyện ngắn Cao Duy Sơn giúp ta tìm hiểu những nét riêng mới

mẻ mang tính đặc trưng trong sáng tác của nhà văn. Từ đó, không chỉ cho ta

thấy vẻ đẹp của truyện ngắn mà còn góp phần tìm hiểu những nỗ lực cách tân

của tác giả Cao Duy Sơn trong một thể loại quan trọng của nền văn học.

Vì những lí do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài: “Phong cách truyện ngắn

Cao Duy Sơn” để phân tích, đánh giá nhằm đưa ra một cái nhìn tương đối hệ

thống và toàn diện về nhà văn Cao Duy Sơn cùng với hành trình sáng tác của mình.

2. Lịch sử vấn đề

Dựa theo kết quả thống kê và phân loại, chúng tôi nhận thấy vấn đề

phong cách truyện ngắn Cao Duy Sơn được nghiên cứu ở hai phương diện.

3

Về phương diện nội dung:

Nhà văn Lê Văn Thảo nhận xét: “Cao Duy Sơn kể về cuộc sống của con

người miền núi, nhưng tác phẩm đã vượt ra khỏi ranh giới địa phận người dân

tộc mà đạt đến một ý nghĩa sâu xa hơn - nỗi đau chung vẫn hằn trong tâm thức

con người”. Những vấn đề Cao Duy Sơn đặt ra trong tác phẩm vì vậy không

chỉ ở phạm vi của dân tộc mình, mà đó còn là những vấn đề mang tính phổ quát

của toàn dân tộc Việt Nam và nhân loại. Sức hút của các tác phẩm của Cao Duy

Sơn chính là cách nhà văn chuyển tải nét văn hóa của đồng bào miền núi, khai

thác tận vào những điều sâu thẳm và cả những bi kịch phận người. Chính vì

vậy, câu chuyện của ông không chỉ đơn thuần là chuyện kể mà còn là một sự

khám phá về đất và người.

Trong Lời giới thiệu tập tiểu luận phê bình Những người tự đục đá kê cao

quê hương của Lê Thị Bích Hồng, Bùi Việt Thắng đãnhân đ̣ inh: ̣ “Một Cao Duy

Sơn thâm trầm, sâu sắc trong văn xuôi, một lối văn xuôi không tự đóng khung

trong giới hạn không gian - thời gian chật hẹp của "thung thổ văn hóa". Trái

lại rất "mở" trong chủ đề, phong cách và bút pháp. Truyền thống và hiện đại

kết hợp nhuần nhuyễn khiến cho văn xuôi Cao Duy Sơn đi ra được biển lớn,

hòa nhập được với khu vực” [27].

Nhà thơ Hữu Thỉnh - Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam nhận xét rất đúng

khi cho rằng tác phẩm của Cao Duy Sơn đã “đem đến cho người đọc mảng

sống đậm đặc, tươi sáng về những con người miền núi, vừa cổ kính vừa hiện

đại mộc mạc, chân chất. Không để đánh mất mình trong hoàn cảnh éo le, đau

đớn. Với bút pháp không khoa trương, không màu mè, Cao Duy Sơn đã dựng

lên một loạt chân dung với những đường nét, góc cạnh riêng biệt nhưng rất đỗi

hồn nhiên, dung dị, tạo nên sức hút với người đọc” [75].

Nhà văn Trung Trung Đỉnh đã bày tỏ cảm xúc của mình khi đọc những

truyện ngắn đầu tiên của Cao Duy Sơn trong bài Cao Duy Sơn - từ chú cầy

hương đến chàng săn gấu rừng già. Điều khiến ông nhớ mãi trong những sáng

4

tác ấy chính là “cái không khí miền núi vừa mơ mơ màng màng lại vừa sâu hun

hút bởi vẻ đẹp của thiên nhiên quyến rũ con người ta, lôi kéo con người ta,

nâng đỡ con người ta từ chốn thâm nghiêm huyền bí của rừng già, hang thẳm,

đến khi trở về với cuộc sống tự nhiên, hồn nhiên của cộng đồng...Văn Cao Duy

Sơn giàu hình ảnh, giàu chất say của người say thiên nhiên” [12, tr.486-487].

Đó

là một vùng biên ải xa xôi với bạt ngàn núi sông bồng bềnh, huyền ảo, với

tình người tha thiết, nghĩa tình.

Ngôi nhà xưa bên suối là tập truyện ngắn thành công của Cao Duy Sơn,

xứng đáng được nhận liên tiếp hai giải thưởng lớn của Hội Nhà văn Việt Nam

năm 2008 và Giải thưởng Văn học ASEAN của Hoàng Gia Thái Lan năm

2009. Giải thưởng không chỉ là sự ghi nhận tinh thần trách nhiệm, trái tim nhân

ái trong quá trình sáng tác, mà còn động viên, kích lệ để nhà văn họ Cao tiếp

tục cặm cụi trên cánh đồng chữ nghĩa. Xung quanh truyên ng ̣ ắn này cũng có rất

nhiều bà

i báo cũng như nhân đ̣ ịnh của các nhà nghiên cứu.

Nhà

thơ Hữu Thỉnh đề cập tới cá

i “chất” làm nên bản sắc dân tộc trong

tập truyện Ngôi nhà xưa bên suối: “Tác phẩm đãđem đến cho người đọc mảng

sống đậm đặc, tươi ròng về những con người miền núi, vừa cổ kính vừa hiện

đại, mộc mạc, chân chất, không để đánh mất mình trong những hoàn cảnh éo

le, đau đớn” [75].

Bài Ngôi nhà xưa bên suối - bức tranh sinh động về cuộc sống của con

người miền núi của tác giả T.Luyến cũng đã đề cập tới những nét bản sắc dân

tộc ở phương diện nội dung của tập truyện ngắn. Tác giả khẳng định: Đây là

“tập truyện viết về cuộc sống của những con người miền núi chân chất, mộc

mạc, với những nét văn hóa đặc trưng... Đọc tập truyện ngắn Ngôi nhà xưa bên

suối độc giả sẽ có dịp tìm hiểu thêm về những phong tục độc đáo của người

dân ở thị trấn Cô Sầu” [74].

Phan Chinh An trong bà

i viết “Đi tìm vẻ đẹp hoài niệm” cho rằng, tác giả

của Ngôi nhà xưa bên suối đã làm “một cuộc hành hương tinh thần tìm về