Phong cách nghệ thuật truyện ngắn nguyễn công hoan

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

Y THƠM

PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT

TRUYỆN NGẮN NGUYỄN CÔNG HOAN

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.34

TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

Đà Nẵng - Năm 2014

Công trình được hoàn thành tại

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG




Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Phong Nam

Phản biện 1: TS. Cao Thị Xuân Phượng

Phản biện 2: TS. Hà Ngọc Hòa

Luận văn đã được bảo vệ trước Hội đồng chấm Luận văn tốt nghiệp

thạc sĩ Khoa học xã hội và nhân văn họp tại Đại học Đà Nẵng vào

ngày 28 tháng 12 năm 2014

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Nguyễn Công Hoan (1903-1977) là một trong những nhà văn

hiện thực xuất sắc của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại. Ông là

người có công khai phá, mở đường cho dòng văn học hiện thực

phê phán Việt Nam với khuynh hướng hiện thực chủ nghĩa.

Nguyễn Công Hoan đã để lại cho nền văn học nước nhà một số

lượng tác phẩm khá đồ sộ với hơn 200 truyện ngắn, gần 30 truyện

dài và nhiều công trình nghiên cứu văn học có giá trị. Trong đó,

truyện ngắn được coi là sở trường của ông. Nói đến Nguyễn Công

Hoan là nói đến một trong những tác giả nổi tiếng nhất về truyện

ngắn ở nước ta từ trước tới nay.

Thế giới truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan đa dạng, phong

phú về những cảnh ngộ, những kiểu người đang múa máy, khóc

cười trong xã hội cũ. Những câu chuyện độc ác, tàn nhẫn; những

chuyện thương tâm ai oán, cùng những câu chuyện nực cười, lố

lăng trong xã hội thực dân nửa phong kiến đầy rẫy bất công ngang

trái được nhà văn tái hiện một cách độc đáo. Tái hiện bức tranh xã

hội thực dân nửa phong kiến tạp nham, lố bịch, đầy rẫy bất công

dưới ngòi bút trào phúng, đả kích, châm biếm mạnh mẽ và sâu

cay, Nguyễn Công Hoan đã đạt được những thành công nhất định.

Có thể khẳng định, với những gì đã đóng góp cho nền văn học

nước nhà, Nguyễn Công Hoan đã tạo được dấu ấn về phong cách

của mình, đặc biệt ở thể loại truyện ngắn. Truyện của ông luôn tạo

được một sự hấp dẫn đối với người đọc, bởi một lối kể chuyện có

duyên, chủ đề bao giờ cũng rõ ràng, bắt nguồn từ cuộc sống thực,

tình tiết truyện luôn mang tính hài hước.

2

Nghiên cứu phong cách nghệ thuật của một tác gia là vấn đề

có tính lí luận sẽ giúp các nhà nghiên cứu có được một hệ thống

những luận điểm quan trọng để đánh giá giá trị của tác phẩm,

khám phá nét độc đáo trong sáng tác của nhà văn, cũng như sự đi

lên của một nền văn học.

Trong lịch sử nghiên cứu văn học, đã có rất nhiều công trình

nghiên cứu về truyện ngắn Nguyễn Công Hoan nhưng riêng vấn

đề đi sâu khảo sát có hệ thống phương diện nghệ thuật truyện ngắn

của ông để thấy được đặc điểm riêng, thấy được những yếu tố đặc

sắc hình thành nên phong cách nghệ thuật của nhà văn vẫn chưa

có công trình nào thực hiện triệt để.

Với những lý do trên đây, chúng tôi đã lựa chọn đề tài Phong

cách nghệ thuật truyện ngắn Nguyễn Công Hoan để nghiên cứu,

nhằm thấy được tài năng, sự cống hiến cũng như những nét độc

đáo trong sáng tác của ông.

2. Lịch sử vấn đề

Đã có rất nhiều công trình tìm hiểu nội dung cũng như hình

thức nghệ thuật của nhà văn. Có thể chia quá trình nghiên cứu ra

thành hai chặng:

2.1. Giai đoạn trước 1945

Trước cách mạng tháng Tám, khi truyện ngắn Nguyễn Công

Hoan mới ra mắt bạn đọc, đã có rất nhiều bài viết khen ngợi nội

dung hiện thực và giá trị nghệ thuật truyện ngắn của nhà văn. Như

trong bài “Một ngọn bút mới” của Trúc Hà năm 1932 có viết:

“không réo rắt như một khúc đàn, không nhẹ nhàng như một bài

thơ, không man mác như gió thổi mặt nước, không bóng bẩy như

cành hoa trong gương, văn ông có cái hay, rõ ràng, sáng sủa, thiết

thực, hơi văn nhanh và gọn. Lời văn hàm một giọng trào phúng,

3

lại thường hay đệm vào một vài câu hoặc một vài chữ có ý khôi

hài, bông lơn thú vị”.

Tập truyện ngắn Kép Tư Bền ra đời đã trở thành một sự kiện

gây xôn xao đời sống văn học và bắt đầu có những ý kiến khen

chê trái ngược nhau. “Phái nghệ thuật vị nghệ thuật” chê bai, tìm

cách làm giảm đi giá trị của nhà văn. Lê Tràng Kiều viết: “Ai có

đọc hết các tác phẩm của Nguyễn Công Hoan thì thấy ông không

đáng là nhà văn xã hội” và “Nguyễn Công Hoan theo chúng tôi chỉ

là một anh kép hát vài câu bông lơn có duyên thế thôi.

Dưới mắt của Trương Chính : “Nguyễn Công Hoan là một

anh pha trò và một anh pha trò đậm. Anh pha trò ấy đã hiểu nghề,

đã thành thạo lắm, nên anh đã được khán giả hoan nghênh”.

Trương Chính cho rằng: Nguyễn Công Hoan là một nhà văn có tài

quan sát rất tinh vi, cách dùng chữ của ông ngộ nghĩnh, đôi khi

đến vui và cách kể chuyện của ông có duyên.

Năm 1944, Vũ Ngọc Phan trong Nhà văn hiện đại, cũng khen

về cách viết truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan: "Nguyễn Công

Hoan sở trường về truyện ngắn hơn là truyện dài…ở truyện ngắn,

ông tỏ ra là một người kể chuyện rất có duyên. Phần nhiều truyện

ngắn của ông linh động lại có nhiều cái bất ngờ, làm người đọc

khoái trá vô cùng.” Ở nhận định này, những yếu tố mà ông Vũ

Ngọc Phan đã nói ra như: “Một người kể chuyện rất có duyên”,

truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan “linh động”, “nhiều cái bất

ngờ” khiến cho người đọc “khoái trá”, Nguyễn Công Hoan chỉ

“vững vàng” trong “phạm vi tả chân và trào lộng” theo chúng tôi

đó là những yếu tố quan trọng tạo nên phong cách của Nguyễn

Công Hoan.

4

2.2. Giai đoạn sau 1945

Sau Cách mạng tháng Tám, sự nghiệp văn học của Nguyễn

Công Hoan được đánh giá cao hơn, xác đáng hơn. Về cơ bản đều

thừa nhận ông là nhà văn có biệt tài truyện ngắn và có một phong

cách nghệ thuật truyện ngắn riêng biệt.

Tác giả Nguyễn Đức Đàn nhận định: "Về nghệ thuật viết

truyện ngắn phải nói rằng Nguyễn Công Hoan là người có nhiều

khả năng và kinh nghiệm. Truyện của ông thường rất ngắn. Lời

văn khúc chiết, giản dị. Cốt truyện được dẫn dắt một cách có nghệ

thuật để hấp dẫn người đọc. Thường kết cục bao giờ cũng đột

ngột. Mỗi truyện thường như một màn kịch ngắn có giới thiệu,

thắt nút và mở nút."

Năm 1977, Lê Thị Đức Hạnh cũng có những nhận xét về tư

tưởng, chủ đề của truyện ngắn Nguyễn Công Hoan: “Từ một thái

độ sống dứt khoát, từ một động cơ viết rõ ràng, Nguyễn Công

Hoan thường lập ý cho truyện của ông có tư tưởng, chủ đề cụ thể,

rõ ràng khiến người đọc dễ nhận thấy”. “Sau khi đã tìm được tư

tưởng, chủ đề rồi, Nguyễn Công Hoan biết cách tạo dựng một cốt

truyện, thường thường là sắc nhọn…Tạo được cốt truyện, Nguyễn

Công Hoan mới tập trung sức mạnh của ngòi bút vào việc thể hiện

những chi tiết.”

Năm 1978, trong Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của

nhà văn, có bài nghiên cứu của Nguyễn Đăng Mạnh về phong

cách Nguyễn Công Hoan. Ông viết: Nguyễn Công Hoan “thích

bốp chát, đánh vỗ ngay vào mặt đối phương. Tiếng cười đã kích

của Nguyễn Công Hoan thường là những đòn đơn giản mà ác

liệt”. “Mỗi truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan có một chủ đề rõ

ràng, đơn giản (…) gắn được với một mâu thuẫn trào phúng và

5

một tình thế có tính hài hước”. Về đại thể bí quyết chủ yếu vẫn là

nghệ thuật dẫn dắt tình tiết sao cho mâu thuẫn trào phúng, tình thế

hài hước bật ra ở cuối tác phẩm một cách đột ngột bất ngờ".

Nguyễn Thanh Tú đã nhận xét về một số thủ pháp nghệ thuật

biểu hiện cái hài trong câu văn của Nguyễn Công Hoan: “Ngôn

ngữ của Nguyễn Công Hoan là một thứ ngôn ngữ suồng sã để lật

ngửa, lộn trái, nhòm ngó từ dưới và từ trên, đập vỡ vỏ ngoài để

nhìn vào bên trong. Đó chính là một thái độ không biết sợ (…) câu

văn của ông thường mang tính hài hước và đối chọi bên trong

(…); ông có những lối ví von so sánh độc đáo những liên tưởng

bất ngờ, thú vị (…); lối chơi chữ và ghép nghĩa rất phổ biến”.

Tóm lại, trong số bài nghiên cứu về Nguyễn Công Hoan từ

sau Cách mạng tháng Tám đến nay, phần lớn thống nhất ở chỗ: coi

Nguyễn Công Hoan là nhà văn có biệt tài về truyện ngắn, đặc biệt

là truyện ngắn trào phúng. Truyện của ông luôn tạo ra được sự hấp

dẫn đối với người đọc bởi một lối kết chuyện có duyên, chủ đề

bao giờ cũng rõ ràng, tình thế truyện mang tính hài hước.

Nghiên cứu Phong cách nghệ thuật truyện ngắn Nguyễn Công

Hoan là đề tài có ý nghĩa, giúp chúng ta hiểu sâu sắc, cụ thể hơn

nhiều vấn đề về truyện ngắn và về phong cách nghệ thuật của nhà

văn. Và từ những kết quả nghiên cứu của người đi trước, chúng tôi

có được những gợi mở, nhận xét, đánh giá tin cậy để triển khai

nghiên cứu đề tài này.

3. Phương pháp nghiên cứu

3.1. Phương pháp tiếp cận hệ thống

3.2. Phương pháp so sánh đối chiếu

3.3. Phương pháp phân tích, tổng hợp

6

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu.

Đối tượng khảo sát của chúng tôi là phong cách nghệ thuật

truyện ngắn Nguyễn Công Hoan (gồm những nét độc đáo, đặc sắc

về tư tưởng và hình thức nghệ thuật).

4.2. Phạm vi nghiên cứu.

Để thực hiện đề tài, chúng tôi lựa chọn những truyện ngắn

tiêu biểu trong tập Truyện ngắn chọn lọc Nguyễn Công Hoan, Nhà

xuất bản Thời đại, Hà Nội 2010 làm đối tượng khảo sát chính để

viết luận văn này.

5. Đóng góp của luận văn.

Đề tài: “Phong cách nghệ thuật truyện ngắn Nguyễn Công

Hoan” nhằm khẳng định những giá trị đặc sắc cũng như phong

cách nghệ thuật đầy cá tính riêng trong truyện ngắn Nguyễn Công

Hoan, và đóng góp của ông vào truyện ngắn Việt Nam, văn xuôi

Việt Nam hiện đại.

6. Bố cục luận văn.

Ngoài mở đầu và kết luận, luận văn bao gồm 3 chương:

Chương 1: Nguyễn Công Hoan – cây bút truyện ngắn đặc sắc

của văn xuôi Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX.

Chương 2: Nét độc đáo của thế giới nghệ thuật trong truyện

ngắn Nguyễn Công Hoan

Chương 3: Phong cách nghệ thuật truyện ngắn Nguyễn Công

Hoan nhìn từ phương thức thể hiện

7

CHƯƠNG 1

NGUYỄN CÔNG HOAN – CÂY BÚT TRUYỆN NGẮN ĐẶC

SẮC CỦA VĂN XUÔI VIỆT NAM NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX

1.1. CUỘC ĐỜI VÀ SỰ NGHIỆP SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN

CÔNG HOAN

1.1.1. Cuộc đời

Nguyễn Công Hoan sinh ngày 6 tháng 3 năm 1903 tại làng

Xuân Cầu, huyện Văn Giang, tỉnh Bắc Ninh (nay là xã Nghĩa Trụ,

huyện Văn Giang, tỉnh Hải Hưng) trong một gia đình nho học, có

truyền thống yêu nước và đóng góp cho cách mạng nhiều người

con ưu tú. Ông thân sinh ra Nguyễn Công Hoan là Nguyễn Đạo

Khang, đỗ tú tài, làm chức huấn đạo, lương ít lại đông con nên

người anh ruột là Nguyễn Đạo Quán, đỗ phó bảng, làm tri huyện

đã nuôi đỡ em mấy người con, trong đó có Nguyễn Công Hoan.

Tuy con cháu nhà quan nhưng Nguyễn Công Hoan lại có tâm lý

ghét quan, thấy được sự bóc lột tàn nhẫn, dã man và đê tiện của

bọn quan lại, đồng thời cũng tự cao về sự “nghèo trong” của gia

đình mình. Ngay từ nhỏ, Nguyễn Công Hoan đã được bà nội dạy

truyền khẩu nhiều thơ phú, truyện cổ dân gian, những giai thoại có

tính chất trào lộng, châm biếm, đả kích bọn quan lại và người bác

của ông luôn chăm sóc việc học hành cho con cháu, thích sưu tầm

phương ngôn, tục ngữ, ca dao, ngụ ngôn, soạn sách dạy chữ Nho

với đề tài Việt Nam. Vì thế, niêm luật của thơ ca, thanh điệu của

ngôn ngữ và sự say mê văn học đã thấm dần vào ông ngay từ hồi

thơ ấu. Những thơ ca và giai thoại trên đã ảnh hưởng sâu sắc đến

lối viết của ông sau này.

8

Năm lên 6 tuổi, Nguyễn Công Hoan học chữ Nho, rồi chuyển

sang học chữ Pháp. Khi 9 tuổi ông mới bắt đầu lên Hà Nội học

trường Bưởi. Tháng 9 năm 1922, Nguyễn Công Hoan trúng tuyển

vào trường Nam sư phạm ở Hà Nội. Những năm ở trường, Nguyễn

Công Hoan được học văn học một cách tương đối có hệ thống,

nhất là văn học Pháp.

Năm 1926, ông tốt nghiệp trường Cao đẳng Sư phạm, làm

nghề dạy học ở nhiều nơi (như Hải Dương, Nam Sách, Kinh Môn,

Lào Cai, Nam Định, Trà Cổ…) cho đến ngày Cách mạng Tháng

Tám thành công.

Ông bắt đầu viết văn từ 1920 (17 tuổi) lúc đang học ở trường

Bưởi. Năm 1923 (20 tuổi), ông có tập truyện ngắn đầu tiên “Kiếp

hồng nhan” được xuất bản. Đầu năm 1930, ông có nhiều truyện

đăng báo, được mọi người chú ý và đến năm 1935, tập Kép Tư

Bền ra đời thì nổi tiếng khắp Trung, Nam, Bắc.

Sau cách mạng, ông giữ chức Giám đốc kiểm duyệt báo chí

Bắc Bộ, kiêm Giám đốc Sở Tuyên truyền Bắc Bộ.

Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, ông gia nhập quân đội, là

biên tập viên báo Vệ quốc quân, Giám đốc trường Văn hóa quân

nhân, Chủ nhiệm và biên tập tờ Quân nhân học báo. Năm 1948

ông được kết nạp vào Đảng Lao động Việt Nam. Năm 1952 ông

làm việc ở Trại tu thư của ngành giáo dục, viết sách giáo khoa và

biên soạn cuốn “Sử Việt Nam hiện đại từ Pháp thuộc đến năm

1950”.

Từ sau năm 1954, ông trở lại nghề viết văn với cương vị Chủ

tịch Hội nhà văn (khóa đầu tiên 1957-1958), ủy viên Ban Thường

vụ trong các khóa chấp hành Hội tiếp sau đó, đồng thời là ủy viên

Ban chấp hành Hội liên hiệp Văn học nghệ thuật Việt Nam. Tên

9

tuổi của ông đã được ghi trong Từ điển Bách khoa toàn thư của

Liên Xô từ những năm 60 và cũng ngay những năm 60 giáo sư

tiến sĩ Niculin đã gọi ông là “bậc thầy về truyện ngắn châm biếm”.

Khi hòa bình lập lại (1954), ông trở về Thủ đô, làm việc ở Hội

văn nghệ Việt Nam và từ đây ông mới thật sự trở lại viết văn liên

tục. Đến năm 1957, khi Hội nhà văn Việt Nam được thành lập,

ông được bầu làm Chủ tịch Hội khóa đầu tiên và tiếp tục làm Uỷ

viên thường vụ trong các khóa tiếp theo. Sau gần 60 năm cầm bút,

ngày 6/6/1977 Nguyễn Công Hoan mất tại Hà Nội, thọ 74 tuổi.

Nhà văn Nguyễn Công Hoan đã vinh dự được là một trong

14 nhà văn xuất sắc của nền văn học Việt Nam thế kỷ XX được

tặng giải thưởng Hồ Chí Minh đợt I.

1.1.2. Sự nghiệp

Nguyễn Công Hoan viết văn rất sớm, từ khi còn ngồi trên ghế

nhà trường và ngay từ những ngày đầu cầm bút, ông đã xác định

được hướng đi và phong cách viết. Ông chuyên viết về những đề

tài phản ánh hiện thực xã hội, sở trường là bút pháp hiện thực trào

lộng. Ông đã vẽ lên bức tranh sinh động về xã hội thực dân nửa

phong kiến tàn ác, đầy rẫy bất công, giả dối. Ông đả kích không

thương tiếc bọn quan lại tham lam, bỉ ổi, chức cao nhưng ít tài

đức, bọn địa chủ cường hào keo bẩn, ngu dốt, bọn tư sản vô lương

tâm chỉ biết chạy theo đồng tiền và lối sống tư sản lố lăng, đồi bại,

đồng thời ông rất thương cảm với cảnh cơ cực của những người

nghèo khổ, bênh vực họ.

Ông được đánh giá là một trong những nhà văn xuất sắc nhất

của dòng văn học hiện thực phê phán. Tác phẩm in đầu tay “Kiếp

hồng nhan” (viết năm 1920, được Tản Đà thư điếm xuất bản năm

1923) là một đóng góp cho nền văn xuôi Việt Nam bằng tiếng

10

quốc ngữ. Đến “Kép Tư Bền” (viết năm 1927, xuất bản năm 1935)

thì ông thực sự trở thành “một nhà văn bậc thầy về truyện ngắn và

nghệ thuật trào phúng (Lê Thị Đức Hạnh)”. Đây cũng chính là đề

tài cho cuộc bút chiến giữa hai quan điểm “nghệ thuật vị nghệ

thuật” và “nghệ thuật vị nhân sinh”.

Nguyễn Công Hoan viết nhiều trong những năm 1920 – 1945.

Truyện dài của ông cũng chiếm khối lượng lớn, song cái phần đặc

sắc chỉ riêng Nguyễn Công Hoan mới có lại ở truyện ngắn. Từ sau

năm 1954, ông cũng có nhiều truyện ngắn viết về cải cách ruộng

đất và chiến sĩ cách mạng.

1.2. NGUYỄN CÔNG HOAN – NHÀ VĂN TIÊU BIỂU GIAI

ĐOẠN 1930 -1945

1.2.1. Cây bút truyện ngắn xuất sắc

Ngay từ buổi đầu cầm bút, Nguyễn Công Hoan đã tự vạch cho

mình một con đường đi riêng, một mạch riêng với những nét đặc

sắc, độc đáo trong sáng tác.

Cụ thể, thời kỳ (1929 - 1935) là thời kỳ nở rộ với những sáng

tác khẳng định vai trò, vị trí của Nguyễn Công Hoan trên văn đàn.

Riêng về truyện ngắn, ông thường lấy đề tài từ những tin tức thời

sự hằng ngày, hoặc mô tả những việc thật mắt thấy tai nghe hoặc

đọc được ở trên sách báo. Nhiều đề tài tác giả khai thác từ sự đối

lập giữa hai loại người và nói lên được phần nào bản chất xấu xa,

đê tiện của tầng lớp quan lại như trong Thật là phúc, Đàn bà là

giống yếu, Một tấm gương sáng, Chánh bá mất giày, Răng con

chó của nhà tư sản, Báo hiếu trả nghĩa cha, Báo hiếu trả nghĩa

mẹ,….Ông đã công kích sâu cay bọn nhà giàu chuyên sống bằng

cách áp bức, bóc lột những người nghèo khổ với những hành động

vô lương tâm nhưng lại ra vẻ đạo đức.

11

Mỗi truyện ngắn của ông có thể coi là một màn hài kịch được

xây dựng trên cơ sở những tình huống gây cười và kịch hóa trần

thuật có thể xem là một yếu tố đổi mới trong văn học Việt Nam

mà trước đó hầu như chưa xuất hiện và sau này cũng ít ai theo kịp

Nguyễn Công Hoan.

Từ những điều trên, chúng ta có thể khẳng định Nguyễn Công

Hoan là một bậc thầy của truyện ngắn hiện đại.

1.2.2. Một đỉnh cao của văn chương trào phúng

Để tạo nên tiếng cười, Nguyễn Công Hoan “lôi cuốn đối

tượng” vào những tình huống phi lý, nghịch lý về đạo lý như trong

Báo hiếu: Trả nghĩa cha và Báo hiếu: trả nghĩa mẹ không còn là

“báo hiếu” nữa mà là bất hiếu, đại bất hiếu; Răng con chó của nhà

tư sản; Chiếc quan tài; Thịt người chết; Kép Tư Bền; Ngựa người

và người ngựa; Cái vốn để sinh nhai; Được chuyến khách,…tất cả

đều là những tình huống nghịch lý. Bên cạnh đó, truyện cười phải

sử dụng cái ngẫu nhiên cho các yếu tố được gặp nhau để hình

thành nên cốt truyện. Trong truyện Đồng hào có ma, Samandji,

Cái nạn ô tô…

Có thể nói, mỗi nhà văn có những sắc thái riêng trong việc thể

hiện tiếng cười và Nguyễn Công Hoan có chút khác biệt so với hai

nhà văn cùng thời Ngô Tất Tố và Vũ Trọng Phụng. Bằng ngòi bút

của mình, Nguyễn Công Hoan đã đóng góp vào lịch sử văn học

nhiều bức tranh trào lộng sinh động có khi đẫm nước mắt và máu

của những ngày nhân dân ta phải sống cuộc đời nô lệ lầm than. Từ

những điều trên, chúng ta có thể thấy Nguyễn Công Hoan có

những cách tân độc đáo, đặc sắc về mặt nghệ thuật và có sự đổi

mới về quan niệm, về cái nhìn nghệ thuật.