Phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải trong tiểu thuyết sau 1980

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

LÊ VĂN GIANG

PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT NGUYỄN KHẢI

TRONG TIỂU THUYẾT SAU 1980

(QUA BA TIỂU THUYẾT: THỜI GIAN CỦA NGƯỜI, MỘT CÕI

NHÂN GIAN BÉ TÍ, THƯỢNG ĐẾ THÌ CƯỜI)

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Thái Nguyên - Năm 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Trang bìa phụ

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

LÊ VĂN GIANG

PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT NGUYỄN KHẢI

TRONG TIỂU THUYẾT SAU 1980

(QUA BA TIỂU THUYẾT: THỜI GIAN CỦA NGƯỜI, MỘT CÕI

NHÂN GIAN BÉ TÍ, THƯỢNG ĐẾ THÌ CƯỜI)

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.34

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Ngƣời hƣớng dẫn: PGS.TS. TRỊNH BÁ ĐĨNH

Thái Nguyên - Năm 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS-TS. Trịmh Bá Đĩnh

Người thầy đã tận tình giúp đỡ em trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn

thành luận văn.

Em xin trân trọng cảm ơn các thầy cô trong khoa Ngữ văn, khoa Sau

đại học trường ĐHSP Thái Nguyên đã nhiệt tình giúp đỡ và động viên em

trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường.

Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn những người thân trong gia đình,

bạn bè, đồng nghiệp đã giúp đỡ tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian qua.

Thái nguyên, ngày 10 tháng 8 năm 2011

Tác giả

Lê Văn Giang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cảm ơn

Mục lục ...................................................................................................................................i

PHẦN MỞ ĐẦU...................................................................................................................1

PHẦN NỘI DUNG...............................................................................................................8

Chƣơng 1. PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ SỰ THAY ĐỔI ĐỀ TÀI TRONG

TIỂU THUYẾT NGUYỄN KHẢI......................................................................................8

1.1. Quan niệm về phong cách nghệ thuật..............................................................8

1.2. Sáng tác Nguyễn Khải trước 1975: “Sản phẩm của một thời lãng mạn”..12

1.3. Sáng tác Nguyễn Khải sau 1975: “Cảm hứng thế sự- Đời tư” .......15

Chƣơng 2. XU HƢỚNG TRIẾT LUẬN TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN KHẢI

SAU 1980 ............................................................................................................................25

2.1. Quan niệm của Nguyễn Khải về nghệ thuật và tiểu thuyết..........................25

2.1.1. Quan niệm về nghệ thuật của Nguyễn Khải .................................. 25

2.1.2. Quan niệm của Nguyễn Khải về tiểu thuyết ................................. 29

2.2. Sự thay đổi của ngòi bút Nguyễn Khải từ chính luận sang triết luận.............35

2.3. Triết luận về các chủ đề “vĩnh cửu”...............................................................41

2.3.1 Khái niệm chủ đề............................................................................. 41

2.3.2. Thời gian cuộc đời mỗi người........................................................ 42

2.3.3. Tôn giáo với chính trị..................................................................... 49

2.3.4. Cá nhân và dân tộc ......................................................................... 52

2.4. Nhân vật tư tưởng trong tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980........................54

2.4.1 Nhân vật tư tưởng............................................................................ 54

2.4.2. Nhân vật “tôi” trong tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980 ............... 59

Chƣơng 3. NGƢỜI KỂ CHUYỆN TƢỜNG MINH, NGÔN NGỮ CHỦ THỂ VÀ

GIỌNG VĂN TRIẾT LÍ ...................................................................................................69

3.1. Nghệ thuật kể chuyện......................................................................................69

3.1.1. Người kể chuyện ............................................................................ 69

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

3.1.2. Điểm nhìn nghệ thuật ..................................................................... 82

3.2. Ngôn ngữ chủ thể .......................................................................................91

3.2.1. Ngôn ngữ đối thoại nội tâm............................................................ 91

3.2.2. Ngôn ngữ độc thoại........................................................................ 94

3.3. Giọng văn triết lí................................................................................. 100

PHẦN KẾT LUẬN ..........................................................................................................108

THƢ MỤC THAM KHẢO .............................................................................................111

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

DANH MỤ C CÁ C CHƢ̃ VIẾT TẮT

Chữ viết tắt Nội dung

XHCN Xã hội chủ nghĩa

NXB Nhà xuất bản

TPHCM Thành phố Hồ chí Minh

H Hà Nội

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1. Trong nền văn xuôi hiện đại Việt Nam sau 1980 với biết bao thách

thức, khó khăn để văn học nói lên tiếng nói đích thực của chính mình. Đứng

trước sứ mệnh của lịch sử đó, các nhà văn phải tìm ra con đường cho chính

mình phù hợp với công cuộc xây dựng đất nước và công cuộc Đổi mới xa hội.

Nguyễn Minh Châu - người mở đường tinh anh- đặt những dấu ấn quan trọng,

chọn đường cho các nhà văn, và tiếp sau là Nguyễn Khải. Với ngòi bút dồi

dào sinh lực và nhiệt huyết và con mắt tỉnh táo đến sắc lạnh, Nguyễn Khải đã

dựng lên một thế giới muôn màu muôn vẻ về con người, cuộc sống và xã hội

nước ta trong thời kì đổi mới đất nước.

2. Nguyễn Khải là nhà văn đa tài, sáng tác thành công ở nhiều thể loại

như: Truyện, tiểu thuyết, kịch, kí, tạp văn … Trong các tác phẩm của Nguyễn

Khải, người đọc nhận thấy một mảng hiện thực rộng lớn có ý nghĩa tiêu biểu

cho đời sống cách mạng của đất nước. Đánh giá về Nguyễn Khải với các sáng

tác sau 1980 với những tìm tòi thể nghiệm, trăn trở và cảm hứng “tinh thần dân

chủ và nhân bản” các nhà nghiên cứu luôn đặt Nguyễn Khải ở vị trí hàng đầu.

Nguyễn Khải tự nhận mình là “giọt nắng nhạt”, những trang viết của

ông luôn đậm nồng hơi thở cuộc sống, kịp thời đem đến cho người đọc nhiều

lí giải đúng đắn và khêu gợi suy nghĩ về những vấn đề xã hội đang đặt ra

trong cuộc sống. Vương Trí Nhàn viết: “Ông là một trong những nhà văn dẫn

đầu của thời đại (…). Muốn tìm hiểu con người và thời đại trong tất cả cái

hay cái dở của họ, nhất là muốn hiểu ý nghĩ của họ, đời sống tinh thần của

họ, phải đọc Nguyễn Khải”.

3. Nguyễn Khải cố gắng nhập cuộc thật sự như một con người có suy

nghĩ, đi vào dòng đời với ý định “qua sự việc hàng ngày” dày đặc, bề bộn,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

phức tạp mà nhìn thấy cái chân lí ở bề sâu đời sống. Dưới ngòi bút của nhà

văn, cuộc đời không hiện ra đơn điệu, phẳng lặng, dịu dàng, êm đẹp. Ông

muốn đi sâu vào cuộc sống thực với tất cả sự phong phú, sinh động, với tất cả

mộc mạc thô nhám, sù sì của nó. Ông không né tránh, ngược lại, nhiều khi

chủ động xông vào những hiện thực gai góc. Nguyễn Khải muốn đào xới,

phanh phui để từ đó tìm ra sự thật. Ông thâm nhập những mũi nhọn của cuộc

sống, nơi đang diễn ra những đấu tranh gay gắt. Hiện thực trong tác phẩm của

Nguyễn Khải là hiện thực luôn “có vấn đề” là những “mảnh đất nóng” đang

sôi sục những sự kiện, hiện tượng phức tạp và đó là cuộc đấu tranh trong con

người. Những mâu thuẫn xung đột trong tâm tư tình cảm, trong những mâu

thuẫn dằng dịt của xã hội. Tiểu thuyết Nguyễn Khải luôn có những “xung

đột” có “chiến trường” mặt trận tư tưởng giăng trải khắp nơi, ở đâu cũng có

hai thái cực, hai chiến tuyến hai phía đương đầu đối chọi nhau, hai giai cấp,

hai đối thủ, hai quan hệ xã hội, hai thế lực, hai lối sống, hai đạo đức, hai

phương pháp tư tưởng.

4. Sớm hình thành một phong cách nghệ thuật, Nguyễn Khải luôn

“đón bắt những vấn đề đạt ra trong cuộc sống hôm nay của cái ngày mai

rất gần”. Ông không ngừng vươn lên chính mình “tự làm mới mình” trong

hành trình lao động nghệ thuật khắt khe trên quan điểm “Nghệ thuật là

khoa học thể hiện lòng người”. Vì vậy Nguyễn Khải là người được trao rất

nhiều giải thưởng văn học.

4. Nguyễn Khải là một trong những nhà văn có vị trí hàng đầu của đội

ngũ nhà văn cách mạng với hai “cuộc chiến” cách mạng và Đổi mới, là một

nhà văn có phong cách riêng, độc đáo ngay từ khi mới vào nghề. Tiểu thuyết

của Nguyễn Khải sau 1980 càng thể hiện rõ phong cách của Nguyễn Khải với

sự thay đổi nhưng vẫn luôn là Nguyễn Khải. Nghiên cứu “Phong cách nghệ

thuật Nguyễn Khải trong tiểu thuyết sau 1980”, xét về mặt ý nghĩa lí luận

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

là góp phần tìm hiểu thi pháp nghệ thuật của Nguyễn Khải- một vấn đề đang

được các nhà nghiên cứu lí luận phê bình hiện nay qua tâm. Đồng thời đề tài

“Phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải trong tiểu thuyết sau 1980” góp

phần quan trọng trong nghiên cứu tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980 mà còn

mang ý nghĩa lí luận khẳng định đúng cho một Nguyễn Khải đa dạng về

phong cách và giàu tính dân chủ, hiện đại , tiên tiến. Vì vậy đây là một đề tài

mang tính cấp thiết, có ý nghĩa thực tiễn, góp phần tìm hiểu toàn diện hơn về

nhà văn Nguyễn Khải- Một nhà văn xuất sắc của thời kì đổi mới; về ý nghĩa

sư phạm: Đề tài sẽ làm tài liệu tham khảo cho giáo viên, sinh viên trong việc

học tập và nghiên cứu về tác giả Nguyễn Khải.

Đây là lí do để chúng tôi chọn đề tài này.

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

Nghiên cứu về Nguyễn Khải và các sáng tác của Nguyễn Khải từ trước

đến nay đã có khá nhiều công trình nghiên cứu quan trọng. Chúng ta có thể kể

một số nhà nghiên cứu và phê bình quen thuộc như: Lại Nguyên Ân, Hà Minh

Đức, Phan Cự Đệ, Đào Thuỷ Nguyên, Nguyễn Văn Hạnh, Đoàn Trọng Huy,

Vương Trí Nhàn, Trần Đình Sử, Bích Thu, Chu Nga, Huỳnh Như Phương…

Tuy Nhiên các tác giả trên mới chủ yếu đi sâu vào vấn đề Nguyễn Khải với

con người và các chặng đường sáng tác văn học gắn với dân tộc và thời đại,

cùng phong cách Nguyễn Khải và sức chinh phục sáng tác của Nguyễn Khải

đối với bạn đọc cũng như chuyện văn chuyện đời của ông.

Hầu như cho đến nay, chưa có công trình chuyên biệt nào nghiên cứu

về phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải trong tiểu thuyết sau 1980. Nếu có chỉ

là những ý kiến riêng lẻ, những nhận xét khái quát, lẻ tẻ hay các bài viết về

phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải.

Công trình đầu tiên có tính “tổng quát” về tác gia Nguyễn Khải là:

“Đặc điểm của ngòi bút hiện thực Nguyễn Khải” của Chu Nga in trong tạp

chí văn học số 2 năm 1974. Sau đó là bài “Đặc điểm sáng tác Nguyễn Khải”

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

in trong cuốn “Tác gia văn xuôi Việt Nam hiện đại sau 1975”, Chu Nga đã

đánh giá một số đặc điểm sáng tác của Nguyễn Khải nhưng mới chỉ mang tính

nhận diện ban đầu.

Năm 1983, công trình nghiên cứu về tác gia Nguyễn Khải in trong cuốn

“Nhà văn hiện đại 1945-1975, tập 2” nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ khẳng

định: “Nguyễn Khải là cây bút trí tuệ luôn luôn suy nghĩ sâu lắng về những

vấn đề cuộc sống đặt ra và cố gắng tìm một lời giải đáp thuyết phục theo

cách riêng của mình. Cho nên trong tác phẩm của nhà văn, thông qua những

sự kiện xã hội, chính trị có tính chất thời sự nóng hổi, bao giờ cũng nổi lên

những vấn đề khái quát có ý nghĩa triết học nhân sinh...”. Phan Cự Đệ đã nêu

lên phong cách hiện thực tỉnh táo của ngòi bút Nguyễn Khải. Đồng thời, ông

cũng phát hiện ra loại nhân vật sắc sảo như một loại nhân vật riêng của nhà

văn, và lí giải những đặc điểm này.

“Tuyển tập Nguyễn Khải”(3 tập), nhà xuất bản Văn học ấn hành 1996

do Vương Trí Nhàn tuyển chọn và giới thiệu, giúp người đọc hình dung khá

rõ nét tinh thần văn chương Nguyễn Khải. Đồng thời Nguyễn Khải được đánh

giá cao trong sự hòa nhập với dân tộc và thời đại, đặc biệt là sự tìm tòi ham

phá hiện thực.

Công trình nghiên cứu “Phương pháp tiếp cận sáng tác của Nguyễn

Khải trong giảng dạy văn học Việt Nam hiện đại” của Đào Thủy Nguyên chủ

yếu tập trung khám phá thế giới nghẹ thuật của Nguyễn Khải qua ba cảm

hứng nghệ thuật đó là: Cảm hứng nghiên cứu - phân tích; Cảm hứng khẳng

định - ngợi ca; Cảm hứng chiêm nghiệm –triết lí. Công trình đã làm nổi bật

phong cách nghệ thuật Nguyên Khải.

Ngoài ra nghiên cứu về Nguyễn Khải còn có rất nhiều các bài viết có

chất lượng cao như: “Vài đặc điểm phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải”

(Đoàn Trọng Huy); “Nguyễn Khải và tư duy tiểu thuyết” (Nguyễn Thị Bình);

“Thế giới nhân vật Nguyễn Khải trong cảm hứng phân tích” (Đào Thủy

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

Nguyên); “Tôi thích cái hôm nay, cái hôm nay ngổn ngang, bề bộn” (Lại

Nguyên Ân - Trần Đình Sử); “Giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn

Nguyễn Khải từ những năm 1980 đến nay” (Bích Thu)...Bên cạnh đó còn rất

nhiều các bài viết, bài phát biểu, nhận xét, đánh giá về tác phẩm của Nguyễn

Khải: “Mùa lạc, một thành công mới của Nguyễn Khải” (Thành Duy);

“Nguyễn Khải và Người trở về” (Hà Minh Đức); “Gặp gỡ cuối năm, một

tiếng nghệ thuật khẳng định cuộc sống” (Lê Thành Nghị); “Thời gian của

người, triết lí sống” (Nguyễn Văn Lưu); “Nguyễn Khải và Thời gian của

người” (Vũ Quần Phương)...Đặc biệt trong những năm gần đây, nhiều luận

văn thạc sĩ và các luận án tiến sĩ khoa học ngữ văn đã chọn Nguyễn Khải làm

đối tượng nghiên cứu.

Nhìn chung những công trình và bài viết về Nguyễn Khải chỉ tập trung

vào quan điểm sáng tác, phong cách nghệ thuật, hướng tiếp cận, nhân vật...

trong sáng tác của Nguyễn Khải. Hầu như chưa có công trình nghiên cứu nào

nghiên cứu riêng về phong cách tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980. Tuy

nhiên, những công trình nghiên cứu trên là những gợi ý quý báu cho chúng tôi

trong việc nghiên cứu và xác định một khuynh hướng tiếp cận mới với đề tài

“Phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải trong tiểu thuyết sau 1980”. Với hướng

tiếp cận này, chúng tôi muốn góp một tiếng nói vào sự khẳng định tài năng

nghệ thuật của Nguyễn Khải trong nền văn xuôi hiện đại Việt Nam.

3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

Với đề tài “Phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải trong tiểu thuyết sau

1980”,chung tôi tập trung vào tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980 (Thời gian

của người, Một cõi nhân gian bé tí, Thượng đế thì cười). Nghiên cứu làm rõ

phong cách tiểu thuyết mang đậm phong cách thông tấn, mang tính hiện thực

và gần gũi với cuộc sống hàng ngày, nhưng vẫn đề xã hội bức xúc đang đặt ra

trong cuộc sông. Đúng như nhà văn đã tuyên bố “Tôi thích cái hôm nay, cái

hôm nay ngổn ngang bề bộn bóng tối và ánh sáng, màu đỏ với màu đen, đầy

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

dãy những biến động, những bất ngờ mới là mảnh đát phì nhiều cho các cay

bút thả sức khai vỡ”(Gặp gỡ cuối năm).

4. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU

Đối tượng nghiên cứu và các vấn đề phong cách nghệ thuật qua ba tiểu

thuyết sau 1980 của Nguyễn Khải, (Thời gian của ngƣời, Một cõi nhân gian

bé tí, Thƣợng đế thì cƣời). Các vấn đề lí thuyết phong cách, các bình diện của

phong cách nghệ thuật trong tiểu thuyết.

5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU

Phạm vi của luận văn, chúng tôi chủ yếu đề cập đến phong cách nghệ

thuật tiểu thuyết sau 1980 cụ thể là ba tiểu thuyết: (Thời gian của ngƣời,Một

cõi nhân gian bé tí, Thƣợng đế thì cƣời) . Ngoài ra trong chừng mực nào đó

cũng đề cập đến một số tập truyện ngắn của ông.

6. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

Thực hiện đề tài này chúng tôi hướng đến việc giải quyết các vấn đề cơ

bản sau:

- Tìm hiểu khái niệm phong cách nhà văn, mở rộng nội hàm khái niệm,

kết hợp với phong cách khác của Nguyễn Khải, xem đó là chìa khoá để mở

rộng đối tượng nghiên cứu nhận diện các tác phẩm của Nguyễn Khải.

- Khảo sát, thông kê, miêu tả phong cách tiểu thuyết Nguyễn Khải sau

1980, trên cơ sở đó đưa ra ý kiến bình luận đánh giá phong cách nguyễn Khải.

7. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

7.1 Phương pháp hệ thống

7.2 Phương pháp thống kê, phân loại

7.3 Phương pháp so sánh, phân tích

8. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN

Nghiên cứu phong cách tiểu thuyết Nguyễn Khải sau 1980, góp phần

khẳng định phong cách tác giả một cách có cơ sở khoa học. Luận văn sẽ giúp

cho người đọc hiểu thêm về cái nhìn, lập trường, tâm lí, tư duy, quan điểm