Phối hợp các phương pháp và phương tiện dạy học nhằm tích cực hóa hoạt động nhận thức của Học sinh THPT miền núi khi dạy chương

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

..……..*&*……….

LÊ THỊ BẠCH

PHỐI HỢP CÁC PHƢƠNG PHÁP VÀ PHƢƠNG TIỆN

DẠY HỌC NHĂM TÍCH CỰC HOÁ HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC

CỦA HỌC SINH THPT MIỀN NÚI KHI DẠY CHƢƠNG

“DÒNG ĐIỆN TRONG CÁC MÔI TRƢỜNG”

(VẬT LÝ 11 – CƠ BẢN)

Chuyên ngành: Lí luận và PPGD vật lí

Mã số: 60 14 10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

PGS.TS. Nguyễn Văn Khải

Thái nguyên năm 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS TS Nguyễn Văn Khải,

người thầy đã tận tâm giúp đỡ, hướng dẫn, động viên tác giả trong suốt

quá trình thực hiện đề tài.

Xin chân thành cảm ơn các trường THPT Bộc Bố, Ba Bể, Nà Phặc

của Tỉnh Bắc Kạn đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tác giả T/NSP và

hoàn thành luận văn.

Xin chân thành cảm ơn trường Đại học sư phạm - Đại học Thái

Nguyên; Khoa Vật lí và Khoa Sau Đại học trường Đại học sư phạm Thái

nguyên đã tạo điều kiện tốt nhất cho tác giả hoàn thành luận văn này. Tác

giả cũng bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới các Thầy, Cô thuộc tổ bộ môn

PP khoa Vật lí trường Đại học sư phạm Thái Nguyên.

Cuối cùng, tác giả bày tỏ lòng biết ơn tới sự giúp đỡ tận tình của các

Thầy, Cô cộng tác T/NSP, anh chị em đồng nghiệp và những người thân

trong gia đình đã động viên, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất

cho tác giả hoàn thành luận văn này. Tác giả bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc

đến mọi người.

Luận văn này được hoàn thành tại Bộ môn phương pháp, Khoa Vật lí,

Trường Đại học sư phạm Thái Nguyên.

Tác giả luận văn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC TƢ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

1. DH : Dạy học

2. ĐC : Đối chứng

3. CĐ : Chuyển động

4. GV : Giáo viên

5. HS : Học sinh

6. PT : Phổ thông

7. HĐNT : Hoạt động nhận thức

8. PPDH : Phương pháp dạy học

9. PTDH : Phương tiện dạy học

10. KL : Kim loại; dd: Dung dịch

11. LTKT : Lý thuyết kiến tạo.

12. SGK,SBT : Sách giáo khoa, sách bài tập

13. STK, SGV : Sách tham khảo, Sách giáo viên

14. THPT : Trung học phổ thông.

15. TN : Thí nghiệm

16. T/NSP : Thực nghiệm sư phạm

17. TTC : Tính tích cực

18. TTCNT : Tính tích cực nhận thức

19. KT : Kiểm tra

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Lời cảm ơn Trang

Danh mục các từ viết tắt

Mục lục

Mở đầu...........................................................................................................1

Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc phối hợp các phƣơng

pháp và phƣơng tiện dạy học để tích cực hoá hoạt động nhận thức

của học sinh ...................................................................................................5

1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu ..............................................................5

1.2. Hoạt động nhận thức và vấn đề tích cực hoá hoạt động nhận thức ............7

1.2.1. Hoạt động nhận thức..............................................................................7

1.2.2. Tích cực hoá hoạt động nhận thức và các biểu hiện của tính tích

cực nhận thức ..................................................................................................9

1.2.3. Tính tích cực với vấn đề chất lượng học tập ........................................12

1.2.4. Các biện pháp phát huy hoạt động nhận thức của học sinh ..................13

1.3 Phối hợp các phương pháp và phương tiện dạy học để tích cực hoá

hoạt động nhận thức của học sinh..................................................................16

1.3.1.Các phương pháp dạy học tích cực .......................................................16

1.3.2. Các phương pháp dạy học có khả năng tích cực hoá hoạt động

nhận thức của học sinh ..................................................................................19

1.3.2.1. Phương pháp thế nào được coi là phương pháp dạy học tích cực ................19

1.3.2.2. Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề............................................23

1.3.2.3. Phương pháp mô hình trong dạy học Vật lí......................................26

1.3.2.4. Phương pháp thực nghiệm trong dạy học Vật lí................................29

1.3.2.5. Phương pháp làm việc độc lập của học sinh......................................31

1.3.2.6. Tổ chức dạy học theo quan điểm kiến tạo .........................................33

1.3.3. Các phương tiện dạy học hiện nay.......................................................36

1.3.4. Vấn đề lựa chọn và phối hợp các phương pháp và phương tiện dạy học .............40

1.3.4.1. Phân tích ưu nhược điểm của các phương pháp ................................41

1.3.4.2. Cơ sở lựa chọn các phương pháp ......................................................42

1.3.4.3. Quy trình lựa chọn và phối hợp các phương pháp dạy học ...............44

1.4. Tìm hiểu thực trạng vận dụng các phương pháp và phương tiện dạy

học trong các trường THPT miền núi khi dạy một số kiến thức “Dòng

điện trong các môi trường”............................................................................46

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1.4.1. Mục đích điều tra.................................................................................46

1.4.2. Phương pháp và nội dung điều tra .......................................................46

1.4.3. Kết quả điều tra ...................................................................................47

1.4.3.1. Những khó khăn của giáo viên và học sinh.......................................52

1.4.3.2. Những hiểu biết quan niệm sai mà học sinh gặp phải khi học một

số kiến thức về “ Dòng điện trong các môi trường” .......................................53

1.4.3.3. Nguyên nhân dẫn đến các quan niệm sai hoặc chưa đầy đủ ..............56

1.4.3.4. Hướng khắc phục khó khăn trong việc dạy học Vật lí và kiến nghị...................57

Kết luận chƣơng 1 .......................................................................................59

Chƣơng 2: Xây dựng tiến trình dạy học một số bài chƣơng “Dòng điện

trong các môi trƣờng”( Vật lí 11-cơ bản) theo hƣớng phối hợp các

phƣơng pháp và phƣơng tiện dạy học để tích cực hoá hoạt động nhận

thức của học sinh ............................................................................................... 60

2.1. Cấu trúc, vai trò và các mục tiêu dạy học của chương “Dòng điện

trong các môi trường” ...................................................................................60

2.1.1. Cấu trúc của chương “Dòng điện trong các môi trường” .....................60

2.1.2. Vai trò, vị trí của chương “Dòng điện trong các môi trường”....................60

2.1.3. Kiến thức, kĩ năng và thái độ cần đạt được của chương “Dòng điện

trong các môi trường” ...................................................................................61

2.2. Phối hợp các phương pháp và phương tiện dạy học, xây dựng tiến

trình dạy học một số kiến thức về chương “Dòng điện trong các môi

trường”..........................................................................................................63

2.2.1. Định hướng chung của xây dựng tiến trình dạy học một số bài cụ

thể theo hướng nghiên cứu của đề tài ............................................................63

2.2.2. Thiết kế tiến trình dạy học bài 1 “Dòng điện trong kim loại” ..................... 66

2.2.3. Thiết kế tiến trình dạy học bài 2 “Dòng điện trong chất điện phân” ........... 78

2.2.4. Thiết kế tiến trình dạy học bài 3 “Dòng điện trong chất khí”.................... 92

Kết luận chƣơng 2 .................................................................................... 105

Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm........................................................... 106

3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm ................................ 106

3.1.1. Mục đích .......................................................................................... 106

3.1.2. Nhiệm vụ.......................................................................................... 106

3.2. Đối tượng và phương pháp thực nghiệm sư phạm ............................... 106

3.2.1. Đối tượng ......................................................................................... 106

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3.2.2. Phương pháp..................................................................................... 106

3.3. Khống chế các tác động ảnh hưởng đến kết quả thực nghiệm sư phạm.......107

3.4. Chuẩn bị cho thực nghiệm sư phạm..................................................... 108

3.4.1. Chọn lớp thực nghiệm và lớp đối chứng........................................... 108

3.4.2. Các bài thực nghiệm sư phạm........................................................... 108

3.5. Giáo viên cộng tác thực nghiệm sư phạm ............................................ 109

3.6. Phương pháp đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm .......................... 109

3.6.1. Căn cứ để đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm ............................ 109

3.6.2. Đánh giá, xếp loại............................................................................. 110

3.7. Tiến hành thực nghiệm sư phạm.......................................................... 111

3.7.1. Lịch giảng dạy thực nghiệm sư phạm ............................................... 111

3.7.2. Diễn biến thực nghiệm sư phạm ....................................................... 112

3.7.3. Kết quả và sử lí kết quả thực nghiệm sư phạm.................................. 121

3.7.3.1. Yêu cầu chung và xử lí kết quả thực nghiệm sư phạm ................... 121

3.7.3.2. Phân tích và xử lí các kết quả định tính của thực nghiệm sư phạm .............123

3.7.3.3. Phân tích và xử lí kết quả định lượng của thực nghiệm sư phạm..............124

3.8. Đánh giá chung về thực nghiệm sư phạm ............................................ 136

Kết luận chƣơng 3 .................................................................................... 138

Kết luận chung ......................................................................................... 139

Tài liệu tham khảo ................................................................................... 141

Phụ lục 1 .................................................................................................... 144

Phụ lục 2 .................................................................................................... 145

Phụ lục 3 .................................................................................................... 147

Phụ lục 4 .................................................................................................... 148

Phụ lục 5 .................................................................................................... 150

Phụ lục 6 .................................................................................................... 151

Phụ lục 7 .................................................................................................... 152

Phụ lục 8 .................................................................................................... 153

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1

MỞ ĐẦU

I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Dạy học là hoạt động đặc trưng chủ yếu ở nhà trường phổ thông đã có

từ lâu, song chủ yếu dạy học (DH) theo lối truyền thụ kiến thức một chiều,

nhồi nhét kiến thức cho học sinh. Người dạy chỉ chú trọng giảng giải minh

hoạ thông báo kiến thức một cách định sẵn, còn học sinh cứ việc nghe, tiếp

thu, ghi nhớ nhắc lại một cách thụ động. Cách dạy học này không phát huy

được tính tự giác, chủ động, tích cực, tự lực, sáng tạo của học sinh. Vì thế

không đáp ứng được mục tiêu giáo dục trong giai đoạn hiện nay, bởi lẽ ngành

giáo dục phải đổi mới đồng bộ cả mục đích, nội dung, phương pháp (PP) và

phương tiện dạy học (PTDH). Hiện nay sách giáo khoa (SGK) đã được Bộ

Giáo dục và Đào tạo biên soạn theo hướng dạy học tích cực: Dạy học lấy học

sinh làm trung tâm, còn giáo viên (GV) đóng vai trò tổ chức, định hướng cho

học sinh (HS) hoạt động nhận thức (HĐNT).

Trong quá trình DH thì PTDH đóng vai trò hết sức quan trọng, góp

phần hình thành kiến thức mới, làm rõ các sự vật, hiện tượng Vật lý, làm tăng

thêm hứng thú trong quá trình HĐNT cho HS. Hiện nay ngoài các PTDH

truyền thống còn các phương tiện hiện đại hỗ trợ DH khác như máy chiếu, tập

phim, các phần mềm, máy chiếu đa năng…. Nếu vận dụng một cách phù hợp

vào từng bài dạy, từng đối tượng học sinh ở từng địa phương sẽ làm thúc đẩy

HĐNT của HS. Thực tế giảng dạy ở các trường trung học phổ thông (THPT)

miền núi đã đổi mới phương pháp dạy học (PPDH), song quá trình đổi mới

trong DH diễn ra vẫn rất chậm. Do vậy, kết quả học tập cũng như kết quả thi

tốt nghiệp hàng năm của HS rất thấp, tỉ lệ tốt nghiệp của của tỉnh Bắc Kạn

trong ba năm học: Năm 2007 tốt nghiệp là 20,26%, trong đó môn Vật lí đạt

8,0%; Năm 2008 tốt nghiệp 43,18% trong đó môn Vật lí đạt 9,0%; Năm 2009

tốt nghiệp 60,95% trong đó môn Vật lí đạt 42,0%, kết quả này cũng do nhiều

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2

nguyên nhân: Thứ nhất, ở miền núi thiếu thốn cơ sở vật chất, điều kiện khó

khăn, thiếu GV, phải dạy nhiều giờ trong một tuần. Nên GV thiếu thời gian

nghiên cứu tài liệu, PPDH, ngại sử dụng phương tiện DH, ngại đổi mới cách

dạy, PP khơi dạy tính tích cực, tự giác, chủ động, tự lực cho HS còn yếu. Thứ

hai, HS THPT miền núi chủ yếu là dân tộc thiểu số, xuất thân từ gia đình

nông dân, tỉ lệ HS xuất thân từ gia đình cán bộ công nhân viên chức hay gia

đình tiểu thương rất ít (ví dụ như lớp T/N của trường Bộc Bố 100% phụ

huynh là nông dân) kinh tế rất khó khăn, đặc biệt ở ba trường T/NSP tỉ lệ HS

dân tộc thiểu số: Ở lớp T/N trường Bộc Bố có 37 HS, dân tộc Tày (40,54%),

Nùng (8,1%), Dao (27%), Sán Chỉ (10,86%), Mông (13,5%), Kinh không có

HS nào; Ở lớp T/N trường Ba Bể có 43HS, dân tộc tày (65,1%), Kinh

(16,27%), Nùng ( 4,65%), Mông (4,65%), Dao (9,33%); Ở lớp T/N trường Nà

Phặc có 40 HS, dân tộc Tày (75%), Kinh (12,5% ), Nùng (5%), Dao (5%),

Mông (2,5%) sống ở nơi có điều kiện kinh tế khó khăn, ở xa trung tâm huyện

ít được tiếp xúc với những thông tin cũng như các công nghệ kĩ thuật hiện đại.

Có những em phải đi bộ từ 25 đến 30 km đến trọ học, các em nhận thức chậm

và yếu, nhút nhát, chưa mạnh dạn trong giao tiếp, học tập, chưa có thói quen

lao động trí óc, nhưng các em rất hiền ngoan. Mặt khác qua thực tế giảng dạy

ở trường THPT miền núi cho thấy phần kiến thức chương “Dòng điện trong

các môi trường”(Vật lý11) có ý nghĩa khoa học kĩ thuật quan trọng, gắn liền

với cuộc sống, song cũng trừu tượng và khó đối với HS. Vì vậy, nếu GV chỉ

chú ý truyền thụ kiến thức mà không dạy HS cách tìm ra kiến thức thì chất

lượng dạy và học ở các trường THPT miền núi sẽ rất thấp, không đáp ứng

được nhu cầu nguồn nhân lực cho xã hội trong giai đoạn hiện nay. Nhằm khắc

phục phần nào những mặt hạn chế trong quá trình DH ở các trường THPT

miền núi hiện nay thì việc phân tích các PPDH, chỉ ra cách lựa chọn, sử dụng

phối hợp các PPDH và PTDH hợp lí cho từng đối tượng, từng bài dạy để phát

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3

huy được hoạt động nhận thức tích cực của HS trở nên quan trọng và cần thiết

đối với mỗi GV Vật lý PT. Vì vậy chúng tôi lựa chọn vấn đề “Phối hợp các

phƣơng pháp và phƣơng tiện dạy học nhằm tích cực hoá hoạt động nhận

thức của học sinh trung học phổ thông miền núi khi dạy chƣơng “Dòng

điện trong các môi trƣờng”(Vật lý 11- cơ bản) làm đề tài nghiên cứu.

II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

Nghiên cứu phối hợp các phương pháp và phương tiện dạy học nhằm

tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh THPT miền núi.

III. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU

1. Khách thể: Quá trình dạy học một số kiến thức phần “Dòng điện trong

các môi trường” ở trường THPT miền núi

2. Đối tượng nghiên cứu: Hoạt động dạy và học vật lý ở trường THPT miền núi

IV. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC

Nếu phối hợp các phương pháp và phương tiện dạy học một cách hợp

lý thì có thể nâng cao hoạt động nhận thức của học sinh góp phần nâng cao

chất lượng dạy học.

V. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

- Nghiên cứu lý luận về hoạt động nhận thức của học sinh

- Nghiên cứu lý luận về các hình thức phương pháp dạy học tích cực và

phương tiện dạy học.

- Nghiên cứu thực tiễn vận dụng các phương pháp dạy học tích cực và

phương tiện dạy học trong dạy học vật lý ở trường THPT miền núi.

- Nghiên cứu giải pháp phối hợp phương pháp và phương tiện dạy học

cho học sinh THPT miền núi thông qua dạy một số kiến thức chương “Dòng

điện trong các môi trường”

- Thực nghiệm sư phạm để kiểm tra, đánh giá tính khả thi của đề tài.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4

VI. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

- Nghiên cứu lý luận về hoạt động nhận thức.

- Điều tra thực tế, tổng kết kinh nghiệm.

- Thực nghiệm sư phạm: Sử dụng phương pháp thống kê toán học

VII. ĐÓNG GÓP CỦA ĐÊ TÀI

- Góp phần làm rõ hơn cơ sở lý luận phối hợp phương pháp và phương

tiện dạy học để định hướng cho học sinh tự giác, chủ động, tích cực, tự

lực khi dạy học môn vật lý cho đối tượng HS dân tộc miền núi.

- Kết quả của đề tài có thể làm tài liệu tham khảo cho giáo viên và học

sinh trong dạy và học vật lý ở các trường THPT miền núi.

VIII. CẤU TRÖC CỦA LUẬN VĂN

Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục luận văn gồm 3 chương:

+ Chƣơng I: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc phối hợp các phương

pháp và phương tiện dạy học để tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh

+ Chƣơng II: Xây dựng tiến trình dạy học một số bài chương “DÒNG

ĐIỆN TRONG CÁC MÔI TRƯỜNG” (vật lý 11- cơ bản) theo hướng phối

hợp các phương pháp và phương tiện dạy học để tích cực hoá hoạt động nhận

thức của học sinh.

+ Chƣơng III: Thực nghiệm sư phạm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5

CHƢƠNG I

CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHỐI HỢP CÁC

PHƢƠNG PHÁP VÀ PHƢƠNG TIỆN DẠY HỌC ĐỂ TÍCH CỰC HOÁ

HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC CỦA HỌC SINH

1.1. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU

* Những nghiên cứu về phƣơng pháp dạy học

Các PPDH là một ngành của khoa học giáo dục, nó nghiên cứu quá trình

DH của các môn học. Nhiệm vụ lí luận DH môn là nghiên cứu, áp dụng các

PPDH chung đã được nghiên cứu trong lí luận DH vào thực tiễn của môn học cụ

thể, có tính đến các đặc điểm nội dung và PP khoa học đặc trưng cho khoa học

tương ứng, trong đó có môn Vật lý. Như vậy PPDH luôn là vấn đề hạt nhân quan

trọng của nền giáo dục của tất cả các nước trên thế giới, có tầm quan trọng đối

với sự phát triển khoa học của nhân loại. Song cho đến nay PPDH vẫn là vấn đề,

hiện tượng gây nhiều tranh luận chưa có ý kiến thống nhất cụ thể.

Lịch sử phát triển của lí luận DH chứng tỏ đã có nhiều ý kiến phân loại

các PPDH theo các cách khác nhau. Tuy nhiên vẫn chưa đạt được phân loại

các PPDH được mọi người thừa nhận. Trong những năm gần đây, cùng với

việc đề cao nhiệm vụ phát triển khả năng sáng tạo của HS khi DH các môn ở

các trường PT người ta đã chú ý đến phân loại các PPDH dựa vào đặc trưng

hoạt động của GV và HS. M N. Scatkin và I.I.Lecner (Nga) đã phân ra năm

PPDH: PP thông báo- thu nhận; PP tái hiện; PP trình bày nêu vấn đề; PP tìm

kiếm từng phần hay PP ơ ri xtic; PP nghiên cứu. Tuy nhiên cách phân loại này

đã chưa đặc trưng đầy đủ cho các PP điều khiển quá trình nhận thức của HS.

Ở nước ta, trong những năm gần đây nghiên cứu về PPDH đã được đề

cập nhiều dưới góc độ lí luận DH và được vận dụng cho một số lĩnh vực DH

cụ thể và được công bố rộng rãi trên các tạp chí khoa học. Nhiều công trình

nghiên cứu, các luận án tiến sĩ có thể kể đến các tác giả tiêu biểu như: Nguyễn

Đức Thâm, Phạm Hữu Tòng, Phạm Xuân Quế, Nguyễn Ngọc Hưng, Nguyễn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6

Văn Khải….Các luận văn thạc sĩ như: Phạm Thị Thanh Nga [23], Lê Thị Thu

Ngân [24], Lương văn Hoá [15], Lương Thanh Tâm [29], luận án tiễn sĩ của

Nguyễn Thị Thanh Hà [11]…. Các tác giả đều đã làm rõ vai trò cơ bản của

PPDH trong việc phát huy tính tích cực (TTC) của HS trong quá trình DH. Tuy

nhiên việc tìm tòi những PPDH thích hợp cho mỗi bài học, mỗi chương kiến

thức nào đó là hoạt động sáng tạo chủ yếu và thường xuyên của mỗi thầy giáo.

* Những nghiên cứu về PPDH đối với chủ đề “ Dòng điện trong các

môi trƣờng”

Chương “Dòng điện trong các môi trường” là một trong những chủ đề

khoa học kĩ thuật quan trọng, gắn liền với cuộc sống, song kiến thức phần này

khó và tương đối trừu tượng. Khi học phần này HS ít được quan sát các hiện

tượng Vật lý một cách đầy đủ bằng thí nghiệm, chưa hiểu đầy đủ bản chất của

các dòng điện trong các môi trường. Đối với GV cũng gặp không ít khó khăn

khi dạy phần kiến thức chương này. Qua tìm hiểu chúng tôi thấy rất ít luận

văn nghiên cứu về lĩnh vực này, có luận văn thạc sĩ Kiều Văn Hoà ((2001),

Dạy học theo tiến trình giải quyết vấn đề) và Lương Thanh Tâm [29] nghiên

cứu về phần này, nhưng theo hướng giải quyết vấn đề chưa phối hợp các PP

và phương tiện trong DH. Chưa có công trình nào nghiên cứu về TTCNT cho

HS miền núi về phần kiến thức này.

Như vậy, có thể thấy việc nghiên cứu: Phối hợp các PP và PTDH

nhằm tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS THPT miền núi khi dạy

chƣơng “Dòng điện trong các môi trƣờng” (Vật lý 11- cơ bản) làm một đề

tài nghiên cứu mới.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7

1.2. HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC VÀ VẤN ĐỀ TÍCH CỰC HOÁ HOẠT

ĐỘNG NHẬN THỨC HỌC SINH

1.2.1. Hoạt động nhận thức

* Nhận thức là gì?

Theo Tâm lí học hiện đại: Trong việc nhận thức thế giới, con người có

thể trải qua những cấp độ nhận thức khác nhau từ thấp đến cao, từ đơn giản

đến phức tạp. Mức độ nhận thức thấp là nhận thức cảm tính bao gồm cảm

giác và tri giác. Nhờ có cảm giác và tri giác mà con người thiết lập được mỗi

quan hệ trực tiếp giữa nhận thức của con người với thế giới bên ngoài. Mức

độ nhận thức cao là nhận thức lí tính (tư duy), trong đó có những thuộc tính

bên trong của sự vật hiện tượng, những mỗi quan hệ có tính quy luật được

phản ánh vào óc con người. Dựa trên những dữ kiện thu được con người thực

hiện các thao tác phân tích, so sánh, tổng hợp, khái quát…và rút ra những tính

chất chủ yếu của hiện tượng và xây dựng thành khái niệm.

Lịch sử Vật lí học cho thấy rằng: Quá trình nhận thức Vật lí không phải

luôn diễn ra suôn sẻ, thuận lợi mà luôn có những mâu thuấn, những sự đấu

tranh quyết liệt giữa những tư tưởng, những quan điểm, những PP cũ và mới

nhờ đó mà các nhà khoa học xây dựng được những khái niệm những định luật,

những mô hình, những lí thuyết Vật lí phản ánh ngày càng chính xác hơn các

hiện tượng Vật lí, bao quát hơn các lĩnh vực khác nhau của Vật lí học [30].

* Hoạt động nhận thức

Quá trình học tập là hoạt động nhiều mặt của HS, trong quá trình này

HS phải thực hiện nhiều thao tác trí tuệ và chân tay, áp dụng nhiều phép suy

luận lôgíc. Trong quá trình DH có hai hoạt động đồng thời xảy ra đó là hoạt

động dạy của GV và hoạt động học của HS. Hai hoạt động này đều nhằm mục

đích là làm cho mỗi cá nhân lĩnh hội được kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, những

năng lực phẩm chất đạo đức có liên quan đến môn học cụ thể [31].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8

Theo lý thuyết hoạt động của Vưgotxki khởi xướng và A.N. Lêonchiep

phát triển là: Bằng hoạt động và thông qua hoạt động, mỗi người tự sinh

thành ra mình tạo dựng và phát triển nhân cách của mình. Vận dụng vào DH,

việc học tập của HS có bản chất là hoạt động, bằng hoạt động, thông qua hoạt

động của bản thân mà chiếm lĩnh kiến thức, hình thành và phát triển năng lực

trí tuệ cũng như quan điểm đạo đức, thái độ.

Hoạt động học tập Vật lí thực chất là hoạt động nhận thức Vật lí người thầy

cần nắm được quy luật chung của quá trình nhận thức khoa học lôgíc hình thành

các kiến thức Vật lí, những hành động thường gặp trong quá trình nhận thức Vật

lí, những PP nhận thức Vật lí phổ biến để hoạch định những hành động thao tác

cần thiết của HS trong quá trình chiếm lĩnh một kiến thức hay một kĩ năng xác

định. Tức là cần nắm được những biện pháp để động viên khuyến khích HS tích

cực, tự lực thực hiện các hành động đó, đánh giá kết quả hành động [30].

Nhận thức Vật lí là nhận thức chân lí khách quan. V.I. lênin đã chỉ rõ quy

luật chung nhất của HĐNT là: “từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ

tu duy trừu tượng đến thực tiễn, đó là con đường biện chứng của nhận thức chân

lí, của sự nhận thức hiện thực khách quan”. Quá trình nhận Vật lí thường được

phân chia làm hai trình độ: Nhận thức cảm tính và nhận thức lí tính [30].

+ Trình độ nhận thức cảm tính là quá trình phản ánh thực tiễn dưới

dạng cảm giác, tri giác và biểu tượng. Nhờ cảm giác và tri giác mà thiết lập

được mỗi liên hệ trực tiếp giữa nhận thức của con người với thế giới bên

ngoài. Trong các biểu tượng đã xuất hiện các yếu tố của khái quát hoá nhưng

sự hiểu biết cũng còn là trực quan và cụ thể.

+ Trình độ nhận thức lí tính còn gọi là trình độ lôgíc (tư duy). Tu duy là

sự nhận thức khái quát và gián tiếp của con nguời những sự vật và hiện tượng

của thực tế khách quan trong những tính chất, những mỗi liên hệ bản chất của

chúng. Ở trình độ nhận thức này HS khái quát hoá các dữ liệu mà họ đã tiếp

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9

thu một cách cảm tính bằng cách hệ thống hoá chúng, đi đến thiết lập mỗi

quan hệ giữa chúng, đi đến hiểu được mỗi quan hệ bản chất các hiện tượng

nghiên cứu, thiết lập các định luật, các thuyết, rút ra những hệ quả của những

thuyết đó có thể kiểm tra được bằng thực nghiệm. Trong quá trình hình thành

khái niệm, những suy luận, phân tích, tổng hợp, quy nạp và diễn dịch luôn

được sử dụng, giữa chúng có mỗi quan hệ hữu cơ. Trong bước đầu học tập vật

lí HS đi từ những kiến thức cảm tính cụ thể của các sự kiện, bằng phép quy nạp

đi đến nhận thức những quy luật của tự nhiên, tức là đi từ cụ thể đến trừu

tường.

Trong quá trình HĐNT Vật lí, muốn cho hoạt động đạt kết quả, HS cần

phải rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo thực hiện các thao tác chân tay như tác động

vào đối tượng (làm TN), bố trí các phép đo, sử dụng các dụng cụ đo, sử dụng

các mô hình, hình vẽ, biểu đồ và các thao tác tư duy như so sánh, khái quát

hoá, định nghĩa, hệ thống hoá. Đồng thời HS cũng phải biết sử dụng các PP

suy luận như quy nạp, diễn dịch, phân tích và tổng hợp.

1.2.2. Tích cực hoá hoạt động nhận thức và các biểu hiện của tính

tích cực nhận thức

* Tích cực hoá hoạt động nhận thức

Tích cực hoá là một tập hợp các hoạt động nhằm làm chuyển biến vị trí

của người học từ thụ động sang chủ động, từ đối tượng tiếp nhận tri thức sang

chủ thể tìm kiếm tri thức để nâng cao hiệu quả học tập. Tích cực hoá hoạt

động nhận thức của HS là một trong những nhiệm vụ chủ yếu của người thầy

trong quá trình DH [36].

Học tập là một quá trình của nhận thức, thực hiện dưới sự chỉ đạo, tổ

chức hướng dẫn của GV, vì vậy TTC học tập thực chất là TTCNT.

TTCNT là trạng thái hoạt động nhận thức của HS được đặc trưng ở

khát vọng học tập, cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình nắm vững