Thư viện tri thức trực tuyến
Kho tài liệu với 50,000+ tài liệu học thuật
© 2023 Siêu thị PDF - Kho tài liệu học thuật hàng đầu Việt Nam
Phối hợp các phương pháp và phương tiện dạy học khi dạy các kiến thức về Sóng âm (Vật lý 12 NC) nhằm nâng cao chất lượng nắm vững kiến thức của học sinh THPT miền núi
Nội dung xem thử
Mô tả chi tiết
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
NGUYỄN QUANG ÁNH
PHỐI HỢP CÁC PHƢƠNG PHÁP VÀ PHƢƠNG TIỆN DẠY HỌC
KHI DẠY CÁC KIẾN THỨC VỀ SÓNG ÂM (VẬT LÝ 12 - NÂNG CAO)
NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG NẮM VỮNG KIẾN THỨC
CỦA HỌC SINH THPT MIỀN NÚI
LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
Thái Nguyên, năm 2011
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
NGUYỄN QUANG ÁNH
PHỐI HỢP CÁC PHƢƠNG PHÁP VÀ PHƢƠNG TIỆN DẠY HỌC
KHI DẠY CÁC KIẾN THỨC VỀ SÓNG ÂM (VẬT LÝ 12 - NÂNG CAO)
NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG NẮM VỮNG KIẾN THỨC
CỦA HỌC SINH THPT MIỀN NÚI
Chuyên ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Vật lý
Mã số: 60.14.10
LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS TS Nguyễn Văn Khải
Thái Nguyên, năm 2011
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN
Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS - TS Nguyễn Văn Khải đã trực
tiếp hƣớng dẫn và chỉ bảo tận tình tác giả trong suốt quá trình thực hiện bản luận văn
này.
Tác giả xin chân thành cảm ơn tới các thầy, cô phản biện đã đọc và cho
những nhận xét quý báu đối với bản luận văn này.
Tác giả chân thành cảm ơn trƣờng Đại học Sƣ phạm - Đại học Thái Nguyên,
Khoa Vật lý và Khoa Sau Đại học trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên đã tạo
điều kiện tốt nhất cho tác giả hoàn thành luận văn này. Tác giả chân thành cám ơn
các Thầy, Cô thuộc tổ bộ môn PP khoa Vật lý trƣờng Đại học sƣ phạm Thái
Nguyên, đặc biệt là Th.s Cao Tiến Khoa đã cộng tác và giúp đỡ quá trình triển khai
nghiên cứu thí nghiệm phần sóng cơ.
Tác giả chân thành cảm ơn các trƣờng THPT Chu Văn An, THPT Nguyễn
Huệ, THPT Đại Từ của tỉnh Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tác giả
thực nghiệm sƣ phạm và hoàn thành luận văn.
Tác giả xin tỏ lòng biết ơn tới sự giúp đỡ tận tình của các Thầy, Cô cộng tác
thực nghiệm sƣ phạm, các anh, chị em đồng nghiệp và những ngƣời thân trong gia
đình đã động viên, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tác giả hoàn
thành luận văn này.
Luận văn này đƣợc hoàn thành tại khoa sau đại học Trƣờng Đại học Sƣ
phạm Thái Nguyên.
Tác giả luận văn
Nguyễn Quang Ánh
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
i
MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Mục lục........................................................................................................................ i
Danh mục các kí hiệu, chữ viết tắt............................................................................ iii
MỞ ĐẦU................................................................................................................................ 1
Chƣơng I. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHỐI HỢP CÁC
PHƢƠNG PHÁP VÀ PHƢƠNG TIỆN DẠY HỌC ĐỂ NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG
NẮM VỮNG KIẾN THỨC CỦA HỌC SINH THPT MIỀN NÚI......................................... 7
1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cƣ́u................................................................................. 7
1.2. Các phƣơng pháp dạy học Vật lý ở trƣờng THPT....................................................... 9
1.2.1. Khái niệm phƣơng pháp dạy học .......................................................................... 9
1.2.2. Phân loại phƣơng pháp dạy học.......................................................................... 10
1.2.3. Các phƣơng pháp dạy học tích cực ở trƣờng THPT........................................... 12
1.3. Phƣơng tiện trong dạy học vật lý............................................................................... 19
1.3.1. Khái niệm phƣơng tiện dạy học.......................................................................... 19
1.3.2. Phân loại phƣơng tiện dạy học [20].................................................................... 19
1.3.3. Chức năng của PTDH trong dạy học vật lý ở trƣờng THPT .............................. 20
1.3.5. Một số định hƣớng chung về phƣơng pháp sử dụng phƣơng tiện dạy học......... 29
1.4. Các căn cứ đánh giá chất lƣợng kiến thức [22] ......................................................... 30
1.5. Phối hợp phƣơng pháp và phƣơng tiện dạy học nhằm nâng cao chất lƣợng nắm
vững kiến thức của học sinh ............................................................................................. 31
1.5.1. Một số nguyên tắc lựa chọn và phối hợp các PP&PTDH................................... 32
1.5.2. Các biện pháp phối hợp PP&PTDH nhằm nâng cao chất lƣợng nắm vững
kiến thức của HS........................................................................................................... 33
1.6. Nghiên cứu thực trạng dạy học các kiến thức về “Sóng âm” ở trƣờng THPT miền núi...... 33
1.6.1. Mục đích ............................................................................................................. 33
1.6.2. Phƣơng pháp tìm hiểu thực tế dạy và học........................................................... 34
KẾT LUẬN CHƢƠNG I.................................................................................................. 38
Chƣơng II. XÂY DỰNG TIẾN TRÌNH DẠY HỌC CÁC KIẾN THỨC PHẦN
“SÓNG ÂM” (VẬT LÝ 12-NC) NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG NẮM VỮNG
KIẾN THỨC CỦA HỌC SINH THPT MIỀN NÚI......................................................... 40
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
ii
2.1. Mục tiêu và cấu trúc kiến thức về “Sóng âm” (Vật lý 12 - NC)............................... 40
2.2. Thiết kế tiến trình dạy học các kiến thức về “Sóng âm” (Vật lý 12 - NC) theo
hƣớng phối hợp các phƣơng pháp và phƣơng tiện dạy học.............................................. 41
2.2.1. Các phƣơng án phối hợp phƣơng pháp và phƣơng tiện dạy học khi dạy các
kiến thức về “Sóng âm” ................................................................................................ 42
2.2.2. Tiến trình dạy học bài “ Sóng âm. Nguồn nhạc âm” .......................................... 46
2.2.3. Tiến trình dạy học bài “Hiệu ứng Đốp – ple”..................................................... 60
KẾT LUẬN CHƢƠNG II................................................................................................. 67
Chƣơng III. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ....................................................................... 68
3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sƣ phạm ..................................................... 68
3.1.1. Mục đích của thực nghiệm sƣ phạm................................................................... 68
3.1.2. Nhiệm vụ của thực nghiệm sƣ phạm .................................................................. 68
3.2. Đối tƣợng và phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm..................................................... 68
3.2.1. Đối tƣợng của thực nghiệm sƣ phạm.................................................................. 68
3.2.2. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm ................................................................... 69
3.3. Khống chế các tác động ảnh hƣởng đến kết quả TNSP............................................. 70
3.4. Chuẩn bị cho thực nghiệm sƣ phạm .......................................................................... 70
3.4.1. Chọn lớp thực nghiệm và đối chứng................................................................... 70
3.4.2. Các bài thực nghiệm sƣ phạm............................................................................. 70
3.5. Giáo viên cộng tác thực nghiệm sƣ phạm.................................................................. 71
3.6. Phƣơng pháp đánh giá kết quả thực nghiệm sƣ phạm ............................................... 71
3.6.1. Các căn cứ để đánh giá kết quả thực nghiệm sƣ phạm....................................... 71
3.6.2. Đánh giá, xếp loại ............................................................................................... 72
3.7. Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm và xử lý kết quả ..................................................... 73
3.8. Đánh giá chung về thực nghiệm sƣ phạm.................................................................. 84
KẾT LUẬN CHƢƠNG III ............................................................................................... 86
KẾT LUẬN CHUNG.......................................................................................................... 87
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ.............................................. 89
TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................................. 90
PHỤ LỤC............................................................................................................................. 94
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
iii
CÁC DANH MỤC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT
BT Bài tập
CNGD Công nghệ giáo dục
CNTT Công nghệ thông tin
DH Dạy học
ĐC Đối chứng
GQVĐ Giải quyết vấn đề
GV Giáo viên
HS Học sinh
KT Kiểm tra
NC Nâng cao
PP Phƣơng pháp
PPDH Phƣơng pháp dạy học
PP&PTDH Phƣơng pháp phƣơng tiện dạy học
PTDH Phƣơng tiện dạy học
QN Quan niệm
SBT Sách bài tập
SGK Sách giáo khoa
STK Sách tham khảo
THPT Trung học phổ thông
TN Thực nghiệm
T/N Thí nghiệm
TNSP Thực nghiệm sƣ phạm
TTC Tính tích cực
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
1
MỞ ĐẦU
I. Lí do chọn đề tài
Đất nƣớc ta đang bƣớc vào giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH,
HĐH) với mục tiêu đến năm 2020 Việt Nam sẽ từ một nƣớc nông nghiệp về cơ bản
trở thành nƣớc công nghiệp, hội nhập với cộng đồng quốc tế. Nhân tố quyết định
thắng lợi của công cuộc CNH, HĐH và hội nhập quốc tế là con ngƣời, là nguồn lực
ngƣời Việt Nam đƣợc phát triển về số lƣợng và chất lƣợng trên cơ sở mặt bằng dân
trí đƣợc nâng cao. Việc này cần bắt nguồn từ giáo dục phổ thông; vì vậy phải coi
trọng cách chiếm lĩnh kiến thức của loài ngƣời, trên cơ sở đó mà tiếp tục học tập
suốt đời. Xã hội đòi hỏi ngƣời có học vấn hiện đại không chỉ có khả năng lấy ra từ
trí nhớ các tri thức dƣới dạng có sẵn, đã lĩnh hội ở nhà trƣờng phổ thông mà còn
phải có năng lực chiếm lĩnh, sử dụng các tri thức mới một cách độc lập; khả năng
đánh giá các sự kiện, các tƣ tƣởng, các hiện tƣợng mới một cách thông minh, sáng
suốt khi gặp trong cuộc sống, trong lao động và quan hệ với mọi ngƣời. Vì vậy hoạt
động giáo dục trong nhà trƣờng không dừng lại ở chỗ giúp học sinh nhận thức, tiếp
thu đƣợc kiến thức, kĩ năng của nhân loại mà còn phải góp phần bồi dƣỡng năng lực
sáng tạo những kiến thức mới, cách thức sử dụng những công cụ mới để giải quyết
các vấn đề trong học tập và cuộc sống. 1
Tình hình trên đòi hỏi phải đổi mới mạnh mẽ, toàn diện, đồng bộ nền giáo
dục, trong đó đổi mới về phƣơng pháp dạy học có tầm quan trọng đặc biệt.
"Giáo dục phải là ở hàng đầu và đóng vai trò chủ chốt trong phát triển xã
hội tương lai". Nghị quyết hội nghị lần thứ tƣ Ban chấp hành Trung ƣơng Đảng
Cộng sản Việt Nam khoá VII về tiếp tục đổi mới sự nghiệp giáo dục và đào tạo đã
nhận định: "Con người được đào tạo thường thiếu năng động, chậm thích nghi với
nền kinh tế xã hội đang đổi mới". Từ đó đã nêu rõ một trong những quan điểm chỉ
đạo để đổi mới sự nghiệp giáo dục là phải: "Phát triển giáo dục nhằm nâng cao dân
trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, đào tạo những con người có kiến thức
1 Tài liệu tập huấn thay sách lớp 10,11,12
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
2
văn hoá khoa học, có kỹ năng nghề nghiệp, lao động tự chủ, sáng tạo và có tính kỷ
luật, giàu lòng nhân ái, yêu nước, yêu CNXH, sống lành mạnh, đáp ứng nhu cầu
phát triển đất nước những năm 90 và chuẩn bị cho tương lai ". [32]
Nghị quyết Ban chấp hành Trung ƣơng II khoá VIII chỉ rõ phải “Đổi mới PPDH,
khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của người học,
từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến, phương tiện hiện đại vào quá trình dạy
học, đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh...”
Chƣơng trình giáo dục phổ thông ban hành theo Quyết định số 16/2006/QĐBGDĐT ngày 5/5/2006 của Bộ trƣởng Bộ GD&ĐT đã nêu: “Phải phát huy tính tích
cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc trưng môn học, đặc
điểm đối tượng học sinh, điều kiện của từng lớp học; bồi dưỡng cho học sinh
phương pháp tự học, khả năng hợp tác; rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào
thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú và trách nhiệm học tập
cho học sinh”.
Vấn đề đặt ra đối với các trƣờng học là cần không ngừng đổi mới về nội
dung và PPDH. Giáo dục phải gắn chặt với yêu cầu phát triển của đất nƣớc, phù
hợp với xu thế thời đại. Song nền giáo dục nƣớc ta trong giai đoạn vừa qua chƣa
đáp ứng đƣợc điều đó. Trong kiểm điểm việc thực hiện nghị quyết Trung ƣơng II
khoá VIII đã chỉ rõ những yếu kém và nguyên nhân: “Hoạt động học tập trong các
nhà trường ở mọi cấp học chủ yếu vẫn là hướng vào mục đích khoa cử, chưa quan
tâm làm cho người dạy, người học, người quản lý coi trọng thực hiện mục đích học
tập đúng đắn. Phương pháp giáo dục nặng về áp đặt thường khuyến khích tiếp thu
một cách máy móc, chưa khuyến khích sự năng động, sáng tạo của người học...”
Thái Nguyên là một tỉnh miền núi dân số trên 1 triệu dân, có 9 đơn vị hành
chính (1 thành phố loại II, 1 thị xã và 7 đơn vị huyện; gồm có 180 xã, phƣờng).
Trong 180 xã, phƣờng có 100 xã đặc biệt khó khăn, có 1 huyện vùng cao (Võ Nhai)
và 4 huyện miền núi (Định Hóa, Đồng Hỷ, Đại Từ, Phú Lƣơng). Toàn tỉnh có 100
xã đƣợc nhà nƣớc công nhận là xã vùng cao, xã đƣợc hƣởng chƣơng trình 135 và
ATK của Chính phủ. Trên địa bàn có hơn 8 dân tộc anh em sinh sống: Kinh, Tày,
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
3
Nùng, Sán chí, Sán dìu, Dao, Mông, Hoa ... Tỷ lệ đồng bào dân tộc thiểu số chiếm
khoảng 30% dân số của tỉnh. 2 Nhiều HS xuất thân từ gia đình nông nghiệp, tỉ lệ HS
là con gia đình cán bộ công nhân viên chức hay gia đình tiểu thƣơng rất ít, kinh tế
khó khăn, đặc biệt khó khăn, ở xa trƣờng, giao thông không thuận tiện ít đƣợc tiếp
xúc với những thông tin cũng nhƣ các công nghệ kĩ thuật hiện đại. Cá biệt có những
HS phải đi học xa nhà từ 20km đến 25km, các em nhận thức chậm và yếu, nhút
nhát, chƣa mạnh dạn trong giao tiếp, học tập, chƣa có thói quen lao động trí óc.
Qua tìm hiểu và thực tế giảng dạy ở trƣờng phổ thông cho thấy: Sự đổi mới
PPDH ở trƣờng phổ thông (PT) đang đƣợc tiến hành, phát triển tƣơng đối nhanh ở
các trƣờng thuộc khu vực thành phố, song chuyển biến còn chậm ở các trƣờng miền
núi, vùng sâu. Thực tế giảng dạy ở các trƣờng THPT cho thấy phần kiến thức về
“Sóng âm” (Vật lý 12 NC) có ý nghĩa khoa học kĩ thuật quan trọng, gắn liền với
cuộc sống hàng ngày, song cũng rất trừu tƣợng và khó đối với học sinh(HS), các thí
nghiệm phần “Sóng âm” là các thí nghiệm khá trừu tƣợng và khó tiến hành trong
điều kiện hiện tại của hầu hết các trƣờng THPT. Điều này gây nhiều khó khăn cho
giáo viên (GV) trong việc truyền thụ kiến thức cho HS. Vì vậy, nếu GV chỉ chú ý
truyền thụ kiến thức theo phƣơng pháp truyền thống mà không dạy học sinh cách
tiếp cận với kiến thức một cách đúng đắn thì chất lƣợng dạy và học ở các trƣờng
THPT miền núi còn thấp, không đáp ứng đƣợc nhu cầu nguồn nhân lực cho xã hội
trong giai đoạn hiện nay. Nhằm khắc phục phần nào những mặt hạn chế trong quá
trình dạy học ở các trƣờng THPT miền núi hiện nay thì việc phân tích lựa chọn các
phƣơng pháp và phƣơng tiện dạy học (PP&PTDH) để phối hợp chúng hợp lí với
từng đối tƣợng HS, từng bài dạy nhằm nâng cao chất lƣợng nắm vững kiến thức của
HS là rất quan trọng, cần thiết đối với mỗi GV giảng dạy bộ môn vật lý phổ thông.
Ở nƣớc ta đã có nhiều công trình, đề tài nghiên cứu về PPDH vật lý và đổi mới
PPDH vật lý ở các phần khác nhau của chƣơng trình vật lý phổ thông nhƣng vấn đề
phối hợp các PP&PTDH trong việc giảng dạy một số kiến thức về Sóng âm nằm
2 Tài liệu hộ i nghị tổng kết năm họ c 2008-2009 sở GD&ĐT Thái Nguyên
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
4
trong chƣơng trình lớp 12 THPT nâng cao thì hầu nhƣ chƣa có đề tài nào đề cập
đến. Vì vậy tôi chọn vấn đề:
“Phối hợp các phương pháp và phương tiện dạy học khi dạy các kiến thức
về Sóng âm (Vật lý 12 NC) nhằm nâng cao chất lượng nắm vững kiến thức của
học sinh THPT miền núi” làm đề tài nghiên cứu.
II. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu
1. Khách thể: Quá trình giảng dạy và học vật lý ở các trƣờng THPT tỉnh
Thái Nguyên.
2. Đối tƣợng nghiên cứu: Các phƣơng pháp và phƣơng tiện dạy họ c , hoạt
động dạy và học vật lý các trƣờng THPT tỉnh Thái Nguyên.
III. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu lý luận và thực tiễn vận dụng các PP&PTDH, tìm kiếm phƣơng
án phối hợp các phƣơng pháp và phƣơng tiện dạy học trong dạy học nhằm nâng cao
chất lƣợng nắm vững kiến thức của học sinh THPT miền núi khi dạy các kiến thức
về “Sóng âm” (Vật lý 12 NC)
IV. Giả thuyết khoa học
Nếu phối hợp các phƣơng pháp và phƣơng tiện dạy học một cách khoa học
phù hợp thì có thể nâng cao chất lƣợng nắm vững kiến thức về “Sóng âm” của học
sinh góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học.
V. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu lý luận về hoạt động nhận thức của học sinh.
- Nghiên cứu lý luận về các hình thức phƣơng pháp dạy học tích cực và
phƣơng tiện dạy học.
- Khảo sát thực tiễn việ c vận dụng các PP&PTDH trong dạy học vật lý ở
trƣờng THPT trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên . Tìm hiểu những khó khăn của GV và
HS, nguyên nhân dẫn đến các khó khăn đó để tìm cách khắc phục. Khai thác đƣợc
vốn hiểu biết , những quan niệm và kiến thức sẵn có của HS trong quá trình DH
phần sóng âm.
- Nghiên cứu giải pháp phối hợp các phƣơng pháp và phƣơng tiện dạy học
cho học sinh THPT miền núi thông qua dạy các kiến thức phần “Sóng âm”