Phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh qua dạy học nhóm khi dạy chương "Chất khí" lớp 10 THPT

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LƯƠNG THỊ DUNG

PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC VÀ SÁNG TẠO

CỦA HỌC SINH QUA DẠY HỌC NHÓM KHI DẠY

CHƯƠNG “CHẤT KHÍ” LỚP 10 THPT

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên, năm 2013

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LƯƠNG THỊ DUNG

PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC VÀ SÁNG TẠO

CỦA HỌC SINH QUA DẠY HỌC NHÓM KHI DẠY

CHƯƠNG “CHẤT KHÍ” LỚP 10 THPT

Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Vật lý

Mã số: 60.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Tô Văn Bình

Thái Nguyên, năm 2013

i

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo hướng dẫn khoa học PGS.TS.

Tô Văn Bình đã tận tình dạy bảo, hướng dẫn và giúp đỡ em trong quá trình hoàn

thành luận văn này.

Em xin chân thành cảm ơn tới tập thể các thầy cô giáo trong tổ Phương pháp

giảng dạy vật lý, Ban chủ nhiệm khoa vật lý, Phòng sau đại học – Trường ĐHSP

Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập và nghiên

cứu.

Em xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo trường THPT

Đồng Hỷ, trường THPT Gang Thép, trường THPT Bắc Sơn đã tạo điều kiện sẵn

sàng giúp đỡ em hoàn thành chương trình học tập và nghiên cứu.

Em xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè và người thân, các anh chị bạn

đọc đã động viên và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu.

Xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2013

Tác giả:

Lương Thị Dung

ii

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan công trình đề tài nghiên cứu này là của tôi, do chính tôi viết,

nghiên cứu và hoàn thành chưa được công bố ở đâu trên bất kì tạp chí nào.

Thái Nguyên, Tháng 4 năm 2013

Tác giả

Lương Thị Dung

iii

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cảm ơn .............................................................................................................i

Lời cam đoan.........................................................................................................ii

Mục lục.................................................................................................................iii

Danh mục các bảng...............................................................................................iv

Danh mục các biểu đồ............................................................................................ v

Danh mục các đồ thị .............................................................................................. v

Các chữ viết tắt trong luận văn..............................................................................vi

MỞ ĐẦU ..............................................................................................................1

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT HUY TÍNH

TÍCH CỰC, TỰ LỰC VÀ SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH QUA DẠY HỌC

NHÓM..................................................................................................................4

1.1. Tính tích cực tự lực và sáng tạo của học sinh ..................................................5

1.1.1. Tính tích cực của học sinh............................................................................5

1.1.2 Tính tự lực của học sinh................................................................................9

1.1.3. Tính sáng tạo của học sinh ......................................................................... 16

1.2 Nội dung của dạy học hiện đại ...................................................................... 21

1.2.1 Thế nào là dạy học hiện đại......................................................................... 21

1.2.2. Chức năng của hoạt động dạy và hoạt động học trong dạy học hiện đại...... 23

1.2.3. Dạy học theo xu hướng tích cực ................................................................. 26

1.3. Các hình thức tổ chức dạy học ...................................................................... 28

1.3.1. Khái niệm về hình thức tổ chức dạy học (HTTCDH) ................................. 28

1.3.2. Các HTTCDH ở trường phổ thông ............................................................. 29

1.4. Dạy học nhóm.............................................................................................. 31

1.4.1. Khái niệm .................................................................................................. 31

1.4.2. Các cách thành lập nhóm............................................................................ 32

1.4.3. Tiến trình dạy học nhóm ............................................................................ 34

1.4.4. Ưu điểm và hạn chế của dạy học nhóm ...................................................... 36

1.5. Thực trạng dạy học vật lí ở trường THPT..................................................... 37

1.5.1. Nội dung điều tra ....................................................................................... 37

1.5.2. Phương pháp điều tra ................................................................................. 37

1.5.3. Kết quả điều tra.......................................................................................... 38

Chương 2. THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC NHÓM MỘT SỐ KIẾN

THỨC CHƯƠNG “CHẤT KHÍ” VẬT LÝ 10 THPT ĐỂ PHÁT HUY TÍNH

TÍCH CỰC, TỰ LỰC VÀ SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH............................... 42

2.1. Phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh qua dạy học nhóm trong

dạy học vật lý....................................................................................................... 42

2.1.1. Đặc điểm bộ môn vật lý ............................................................................. 42

2.1.2. Phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh qua dạy học nhóm

trong dạy học vật lý ............................................................................................. 43

2.2. Phân tích cấu trúc đặc điểm của chương chất khí .......................................... 46

2.2.1. Vị trí đặc điểm của chương ........................................................................ 46

2.2.2. Phân tích cấu trúc kiến thức của chương. .................................................. 47

2.2.3. Phân tích nội dung chương......................................................................... 48

2.2.4. Phân tích đánh giá thực trạng dạy học của chương. .................................... 49

2.3. Thiết kế tiến trình dạy học nhóm một số kiến thức chương “Chất khí” vật lý 10

THPT để phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh.......................... 49

Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM.......................................................... 73

3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm.......................................... 73

3.1.1. Mục đích.................................................................................................... 73

3.1.2. Nhiệm vụ ................................................................................................... 73

3.2. Đối tượng thực nghiệm sư phạm ................................................................... 73

3.3. Phương pháp đánh giá thực nghiệm sư phạm ................................................ 74

3.4. Tiến hành thực nghiệm.................................................................................. 75

3.4.1. Công tác chuẩn bị cho thực nghiệm sư phạm.............................................. 75

3.4.2. Tổ chức thực hiện....................................................................................... 75

3.5. Kết quả thực nghiệm..................................................................................... 76

3.5.1. Yêu cầu chung về xử lý kết quả thực nghiệm sư phạm. .............................. 76

3.5.2. Đánh giá hiệu quả dạy học nhóm đối với việc phát huy tính tích cực, tự chủ,

sáng tạo của học sinh qua các biểu hiện trong giờ học.......................................... 78

3.5.3. Đánh giá hiệu quả dạy học nhóm đối với việc phát huy tính tích cực, tự chủ,

sáng tạo của học sinh qua bài kiểm tra. ................................................................ 78

KẾT LUẬN CHUNG......................................................................................... 90

TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 92

PHỤ LỤC........................................................................................................... 94

iv

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Phương pháp và phương tiện dạy học.................................................. 38

Bảng 1.2. Tổ chức hoạt động dạy học ................................................................. 39

Bảng 3.1. Đặc điểm chất lượng học tập bộ môn của các lớp TN và ĐC.............. 74

Bảng 3.2. Tổng hợp kết quả, thái độ , tình cảm, tác phong của HS...................... 78

Bảng3.3. Kết quả bài kiểm tra số 1 ..................................................................... 79

Bảng 3.4. Xếp loại bài kiểm tra số 1 ................................................................... 79

Bảng3.5. Phân phối tần suất kết quả bài kiểm tra số 1......................................... 80

Bảng 3.7. Kết quả bài kiểm tra số 2..................................................................... 82

Bảng 3.8. Xếp loại bài kiểm tra số 2 ................................................................... 82

Bảng 3.9. Phân phối tần suất kết quả bài kiểm tra số 2........................................ 83

Bảng 3.11. Kết quả bài kiểm tra số 3.................................................................. 85

Bảng 3.12. Xếp loại bài kiểm tra số 3.................................................................. 85

Bảng 3.13. Phân phối tần suất kết quả bài kiểm tra số 3...................................... 86

Bảng 3.14. Các thông số thống kê của bài kiểm tra số 3..................................... 87

Bảng 3.15. Tổng hợp các thông số thống kê qua bài kiểm tra TNSP ................... 88

v

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 3.1. Biểu đồ xếp loại bài kiểm tra số 1 .................................................. 80

Biểu đồ 3.2. Biểu đồ xếp loại bài kiểm tra số 2 ................................................... 83

Biểu đồ 3.3. Biểu đồ xếp loại bài kiểm tra số 3 .................................................. 86

DANH MỤC CÁC ĐỒ THỊ

Đồ thị 3.1. Đồ thị đường phân phối tần suất bài kiểm tra số 1 ............................ 81

Đồ thị 3.3. Đồ thị đường phân phối tần suất bài kiểm tra số 2 ............................ 84

Đồ thị 3.3. Đồ thị đường phân phối tần suất bài kiểm tra số 3 ............................ 87

vi

CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

Giáo dục và đào tạo GD-ĐT

Phương pháp PP

Phương pháp dạy học PPDH

Phương pháp dạy học tích cực PPDHTC

Tính tích cực TTC

Tự lực trong học tập TLTHT

Hoạt động tổ chức dạy học HĐTCDH

Hình thức tổ chức dạy học HTTCDH

Giáo viên GV

Học sinh HS

Trung học phổ thông THPT

Sách giáo khoa SGK

Thực nghiệm TN

Đối chứng ĐC

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước thì sự năng động

và sáng tạo của con người là một trong những nhân tố quyết định sự thành công

hay thất bại, sự phát triển nhanh hay chậm của xã hội. Để đất nước ta có thể hòa

nhập với sự phát triển chung của thế giới, sánh ngang với cường quốc năm châu

đòi, hỏi ngành Giáo dục và đào tạo phải có những đổi mới mạnh mẽ, nhanh

chóng để tạo ra những con người có đủ trình độ, năng lực sáng tạo, sự năng

động, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm và khả năng hội nhập để làm

chủ đất nước trong tương lai.

Mặt khác, sự phát triển nhanh chóng của khoa học kĩ thuật với sự bùng nổ

thông tin khoa học đã làm cho kho tàng tri thức phát triển một cách đáng kể. Do đó

mâu thuẫn giữa quỹ thời gian dành cho việc dạy học trong nhà trường và lượng kiến

thức cần trang bị cho học sinh ngày càng trở nên gay gắt. Vì vậy phương pháp giáo

dục cổ truyền chủ yếu là thông báo truyền thụ kiến thức một chiều mà hiện nay

đang phổ biến ở nước ta không đáp ứng được yêu cầu mới của sự nghiệp đào tạo thế

hệ trẻ trong giai đoạn hiện nay. Thực tế đó đòi hỏi chúng ta phải thay đổi quan niệm

dạy học, phải đổi mới một cách toàn diện về mục tiêu, nội dung, phương pháp và

phương tiện dạy học cũng như phương pháp đánh giá kết quả học tập nhằm đáp ứng

nhu cầu đào tạo nguồn nhân lực cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa của

đất nước.

Chiến lược phát triển giáo dục 2001- 2010( ban kèm quyết định số

201/2001/QĐ – TTg ngày 28 tháng 12 năm 2001) của Thủ tướng Chính phủ ở mục

5.2 ghi rõ “ Đổi mới và hiện đại hóa phương pháp giáo dục. Chuyển từ việc

truyền thụ tri thức thụ động, thầy giảng trò ghi sang hướng dẫn người học chủ

động tư duy trong quá trình tiếp cận tri thức, dạy cho người học phương pháp tự

học, tự thu nhận thông tin một cách có hệ thống, có tư duy phân tích tổng hợp,

phát triển năng lực của mỗi cá nhân, tăng cường tính chủ động tích cực của học

sinh, sinh viên trong quá trình học tập….”

2

. Vài thập kỉ gần đây đã có nhiều nghiên cứu đổi mới phương pháp dạy học theo

hướng, phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của HS. Việc đổi mới phương pháp

và hình thức tổ chức dạy học, trong đó có dạy học nhóm nhằm phát triển tính tích

cực, tự chủ, sáng tạo của HS trong học tập đang được nhiều GV quan tâm, nghiên

cứu và vận dụng. Tuy nhiên ở nhiều trường PT vẫn còn tình trạng thầy đọc, trò ghi

xen kẽ vấn đáp, giải thích minh họa, không tổ chức hoạt động nhóm.

Môn vật lý là một môn khoa học thực nghiệm vì vậy có nhiều điều kiện phát huy

khả năng tự lực, sáng tạo, làm chủ kiến thức cho HS. Để đạt kết quả đó, GV phải

biết kết hợp các hình thức tổ chức, các PPDH với các phương tiện dạy học hợp lí

theo một tiến trình nhất định. Hiện nay các trường PT đã được trang bị nhiều

phương tiện dạy học, đáp ứng ngày càng tốt hơn yêu cầu đổi mới trong dạy học.

Trên thế giới, việc đổi mới nội dung chương trình và cách tiếp cận nội dung chương

trình dạy học của nhiều quốc gia có xu hướng theo chủ đề tự chọn thông qua hoạt

động nhóm. Ở nước ta, phương thức dạy học thông qua hoạt động nhóm cũng đã

được áp dụng ở phổ thông nhưng nhưng nhìn chung còn ít. Kết quả nghiên cứu ban

đầu cho thấy, dạy học nhóm đòi hỏi sự cố gắng và nỗ lực của mỗi học sinh trong

quá trình tự chiếm lĩnh kiến thức mới. Vì nó chú ý đến sự tương tác giữa thầy và

trò, giữa trò và trò. Phương pháp này đề cao vai trò tích cực, tự chủ của học sinh,

học sinh có nhiều cơ hội, bộc lộ suy nghĩ, hiểu biết, thái độ của mình trước một vấn

đề được đặt ra cũng như cách bảo vệ ý kiến của mình.

Hiện nay, việc dạy học nhóm theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực, sáng

tạo của học sinh đã có một số tác giả nghiên cứu:

Đào Thị Hạt- Thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức chương dòng điện

xoay chiều lớp 12 trung học phổ thông theo hướng tổ chức hoạt động nhóm nhằm

phát triển hoạt động tích cực, tự chủ, sáng tạo của học sinh.

Trần Hưng Đạo – Thiết kế tiến trình dạy học nhóm một số kiến thức chương

“ Dòng điện xoay chiều” Vật lý 12 THPT theo hướng phát huy tính tích cực, tự chủ

và sáng tạo của học sinh.