Phát huy tính tích cực nhận thức cho sinh viên trường Cao đẳng Sơn La qua dạy phần " cơ học" vật lý đại cương với sự hỗ trợ của bản đồ tư duy

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ THANH NGÀ

PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC NHẬN THỨC

CHO SINH VIÊN TRƢỜNG CAO ĐẲNG SƠN LA

QUA DẠY PHẦN “CƠ HỌC” VẬT LÝ ĐẠI CƢƠNG

VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA BẢN ĐỒ TƢ DUY

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN – 2014

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên i http://www.lrc-tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ THANH NGÀ

PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC NHẬN THỨC

CHO SINH VIÊN TRƢỜNG CAO ĐẲNG SƠN LA

QUA DẠY PHẦN “CƠ HỌC” VẬT LÝ ĐẠI CƢƠNG

VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA BẢN ĐỒ TƢ DUY

Chuyên ngành: LL & PPDH BỘ MÔN VẬT LÝ

Mã số: 60. 14. 01. 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. TRẦN ĐỨC VƢỢNG

THÁI NGUYÊN – 2014

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên i http://www.lrc-tnu.edu.vn/

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số

liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn này là trung thực và chưa từng

công bố trong bất kỳ một công trình nào khác.

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Thanh Ngà

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên ii http://www.lrc-tnu.edu.vn/

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, tác giả xin chân thành cảm ơn

Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Ban Chủ nhiệm, quý Thầy, Cô giáo khoa

Vật lí trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên và quý Thầy, Cô giáo trực tiếp

giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập.

Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu cùng các thầy, cô giáo tổ

Vật lí trƣờng Cao đẳng Sơn La đã tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt thời

gian tác giả thực hiện thực nghiệm sƣ phạm tại trƣờng.

Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy hƣớng dẫn: Tiến

sĩ Trần Đức Vƣợng đã hƣớng dẫn, giúp đỡ tận tình trong suốt thời gian

nghiên cứu và hoàn thành luận văn này.

Tác giả cảm ơn tập thể lớp Cao học Vật lý khóa 20 đã giúp đỡ, đóng góp

nhiều ý kiến trong quá trình học tập và thực hiện luận văn.

Cuối cùng xin bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình, ngƣời thân, bạn bè, đồng

nghiệp đã giúp đỡ, động viên tác giả hoàn thành luận văn này.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2014

Tác giả

Nguyễn Thị Thanh Ngà

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên iii http://www.lrc-tnu.edu.vn/

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa

LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................ii

MỤC LỤC........................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT..................................................................... iv

DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ v

DANH MỤC CÁC HÌNH................................................................................ vi

MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 1

2. Mục đích nghiên cứu..................................................................................... 4

3. Giả thuyết khoa học ...................................................................................... 4

4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 4

5. Đối tƣợng nghiên cứu.................................................................................... 5

7. Phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................................. 5

9. Cấu trúc luận văn ............................................................................................. 6

NỘI DUNG....................................................................................................... 7

Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC...................... 7

PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC NHẬN THỨC CHO SINH VIÊN

TRƢỜNG CAO ĐẲNG TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ VỚI SỰ HỖ

TRỢ CỦA BẢN ĐỒ TƢ DUY........................................................................ 7

1.1. Hoạt động nhận thức và tính tích cực hoạt động nhận thức của

SV............................................................................................................ 7

1.1.1. Hoạt động nhận thức của Sinh viên ......................................................... 7

1.1.2. Tính tích cực hoạt động nhận thức của Sinh viên .................................... 9

1.1.3. Các biện pháp chung phát huy tính tích cực nhận thức của Sinh viên....... 12

1.2. Vận dụng các phƣơng pháp, phƣơng tiện dạy học nhằm phát huy tính

tích cực nhận thức của Sinh viên ........................................................... 14

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên iv http://www.lrc-tnu.edu.vn/

1.2.1. Quan niệm về phƣơng pháp dạy học theo hƣớng tích cực ................... 14

1.2.2 Những đặc trƣng của PPDH theo hƣớng tích cực.................................. 15

1.2.3. Một số phƣơng pháp dạy học tích cực ................................................... 17

1.2.4. Phƣơng tiện dạy học .............................................................................. 20

1.3. Bản đồ tƣ duy ........................................................................................... 22

1.3.1. Khái niệm bản đồ tƣ duy....................................................................... 22

1.3.2. Cách đọc bản đồ tƣ duy......................................................................... 23

1.3.3. Cách vẽ bản đồ tƣ duy........................................................................... 24

1.3.4. Các ứng dụng của bản đồ tƣ duy trong dạy học.................................... 28

1.3.5. Ý nghĩa của BĐTD............................................................................... 31

1.4. Thực trạng của việc phát huy tính tích cực nhận thức cho SV với sự

hỗ trợ của BĐTD ở trƣờng Cao đẳng Sơn La....................................... 32

1.4.1. Về phía Giảng viên................................................................................ 32

1.4.2. Về phía Sinh viên .................................................................................. 34

1.4.3. Khả năng ứng dụng BĐTD trong dạy học Vật lí. ................................. 35

1.5. Kết luận chƣơng 1 .................................................................................... 36

Chƣơng 2: PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC NHẬN THỨC CHO SINH

VIÊN TRƢỜNG CAO ĐẲNG SƠN LA QUA XÂY DỰNG TIẾN

TRÌNH DẠY HỌC PHẦN “ CƠ HỌC ”- VẬT LÍ ĐẠI CƢƠNG VỚI

SỰ HỖ TRỢ CỦA BẢN ĐỒ TƢ DUY.......................................................... 38

2.1. Đặc điểm phần “Cơ học” Vật lý đại cƣơng ............................................. 38

2.2. Một số định hƣớng trong việc tổ chức hoạt động nhận thức với sự hỗ

trợ bản đồ tƣ duy để phát huy tính tích cực nhận thức cho sinh viên..... 44

2.2.1.Chú ý hƣớng dẫn và rèn luyện kỹ năng xây dựng BĐTD cho SV ........ 44

2.2.2. Lựa chọn đúng đắn chủ đề để có thể phát huy tính tích cực nhận

thức của SV với sự hỗ trợ của BĐTD..................................................... 45

2.2.3. Một số biện pháp phát huy tính tích cực nhận thức của SV với sự

hỗ trợ của BĐTD..................................................................................... 46

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên v http://www.lrc-tnu.edu.vn/

2.2.4. Những chú ý khi sử dụng BĐTD để hỗ trợ cho việc tổ chức hoạt

động nhận thức của SV ......................................................................... 50

2.2.5. Những điều cần tránh khi lập BĐTD.................................................... 51

2.3. Tiến trình dạy học phần “Cơ học” Vật lí đại cƣơng với sự hỗ trợ của

bản đồ tƣ duy......................................................................................... 51

2.3.1. Đề xuất quy trình soạn thảo tiến trình dạy học phần “Cơ học ” Vật

lí đại cƣơng học theo hƣớng phát huy tính tích cực nhận thức cho

sinh viên với sự hỗ trợ của bản đồ tƣ duy............................................. 51

2.3.2. Thiết kế tiến trình dạy học một số bài cụ thể phần “ Cơ học ” Vật

lý đại cƣơng theo hƣớng nghiên cứu của đề tài.................................... 55

2.4. Kết luận chƣơng 2 .................................................................................... 73

Chƣơng 3. THỰC NGHIỆP SƢ PHẠM ..................................................... 74

3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm.......................................... 74

3.1.1. Mục đích................................................................................................ 74

3.1.2. Nhiệm vụ............................................................................................... 74

3.2. Đối tƣợng và nội dung TNSP................................................................... 75

3.2.1. Đối tƣợng .............................................................................................. 75

3.2.2. Nội dung................................................................................................ 75

3.3. Phƣơng pháp TNSP.................................................................................. 76

3.4. Đánh giá thực nghiệm sƣ phạm (TNSP).................................................. 77

3.4.1. Phƣơng pháp đánh giá kết quả TNSP ................................................... 77

3.4.2. Kết quả và xử lí kết quả TNSP ............................................................. 78

3.5. Kết luận chƣơng 3 .................................................................................... 86

KẾT LUẬN .................................................................................................... 87

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 90

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên iv http://www.lrc-tnu.edu.vn/

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Viết tắt Viết đầy đủ

BĐTD Bản đồ tƣ duy

CĐSPCN Cao đẳng Sƣ phạm Công nghệ

CĐCNTT Cao đẳng Công nghệ thông tin

ĐC Đối chứng

GV Giáo viên

HS Học sinh

PPDH Phƣơng pháp dạy học

PPDHTC Phƣơng pháp dạy học tích cực

PTDH Phƣơng tiện dạy học

SGK Sách giáo khoa

SV Sinh viên

THPT Trung học phổ thông

THCS Trung học cơ sở

TNSP Thực nghiệm sƣ phạm

TTC Tính tích cực

TTCNT Tính tích cực nhận thức

TN Thực nghiệm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên v http://www.lrc-tnu.edu.vn/

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

Bảng 1.1. Ý kiến về sử dụng các PPDH trong dạy học vật lí của giáo viên.....32

Bảng 1.2. Hứng thú của SV với môn Vật lí đại cƣơng....................................34

Bảng 1.3. Khả năng nhận thức, mức độ tích cực của sinh viên.......................34

Bảng 2.1. Bảng mục tiêu nhận thức chi tiết phần Cơ học.................................41

Bảng 3.1: Số liệu SV đƣợc chọn làm mẫu TNSP .............................................76

Bảng 3.2. Thống kê các biểu hiện của tính tích cực của SV.............................79

Bảng 3.3. Ý kiến của GV sau khi dự giờ tiết học có sử dụng BĐTD..............79

Bảng 3.4. Ý kiến của SV sau khi học giờ Vật lý có sử dụng BĐTD................80

Bảng 3.5. Bảng thống kê kết quả bài kiểm tra:................................................81

Bảng 3.6. Bảng xếp loại bài kiểm tra................................................................81

Bảng 3.7. Bảng phân phối tần suất kết quả kiểm tra.........................................82

Bảng 3.8. Bảng tần số lũy tích hội tụ lùi...........................................................83

Bảng 3.9. Bảng tổng hợp các tham số thống kê................................................84

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên vi http://www.lrc-tnu.edu.vn/

DANH MỤC CÁC HÌNH

Trang

Hình 1.1. Sơ đồ cấu trúc hoạt động học tập. .....................................................7

Hình 1.2. Sơ đồ hƣớng dẫn cách đọc bản đồ tƣ duy .......................................23

Hình 1.3 Sơ đồ hƣớng dẫn cách vẽ bản đồ tƣ duy. .........................................25

Hình 2.1. BĐTD chƣơng 1: Động học chất điểm ..........................................43

Hình 2.2. BĐTD chƣơng 2: Động lực học chất điểm .....................................43

Hình 2.3. BĐTD chƣơng 3: Công - Năng lƣợng.............................................44

Hình 2.4. BĐTD chƣơng 4: Động lực học vật rắn ..........................................44

Hình 2.5. BĐTD nhánh của chuyển động thẳng. ............................................63

Hình 2.6. BĐTD nhánh của chuyển động tròn................................................67

Hình 2.7. BĐTD nhánh của chuyển động trong trƣờng trọng lực. .................71

Hình 2.8 BĐTD bài “một số dạng chuyển động đơn giản” ............................72

Đồ thị 3.2.: Đồ thị đƣờng phân bố tần suất .....................................................83

Đồ thị 3.3 Đồ thị tần số lũy tích hội tụ lùi......................................................84

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Bƣớc vào thế kỷ XXI - thế kỷ mà tri thức và kỹ năng của con ngƣời đƣợc

coi là yếu tố quyết định sự phát triển xã hội. Với sự bùng nổ của thông tin,

khoa học, kỹ thuật và công nghệ, lƣợng kiến thức cần cập nhật ngày càng

nhiều. Song chúng ta không thể nhồi nhét tất cả các tri thức đó cho học sinh mà

cần phải dạy học sinh phƣơng pháp học và lĩnh hội tri thức mới có thể theo kịp

sự phát triển của xã hội.

Trƣớc những yêu cầu và thách thức đó đòi hỏi giáo dục nƣớc ta phải

không ngừng đổi mới một cách sâu sắc và toàn diện; trong đó đổi mới phƣơng

pháp dạy học (PPDH) đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao chất lƣợng

giáo dục. Quan điểm xuyên suốt của việc đổi mới PPDH là “dạy học lấy học

sinh làm trung tâm”, tức là dạy học sao cho HS phải tích cực, tự lực để chiếm

lĩnh tri thức, từ đó phát triển năng lực sáng tạo, hình thành kỹ năng vận dụng

kiến thức vào thực tiễn, bồi dƣỡng tình cảm, thái độ cho HS. Nghị quyết Trung

ƣơng 2, khoá VIII đã chỉ rõ: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục và đào

tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo của người

học, từng bước áp dụng phương pháp tiên tiến và hiện đại vào quá trình dạy học,

đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh,…” 13 .

Vấn đề tự học tập và chiếm lĩnh kiến thức của ngƣời học đã đƣợc Đảng,

Nhà nƣớc quan tâm quán triệt sâu sắc từ nhiều năm. Nghị quyết Trung ƣơng 5

khóa VIII từng nêu rõ: “Tập trung sức nâng cao chất lượng dạy và học, tạo ra

năng lực tự học, tự sáng tạo của học sinh. Bảo đảm mọi điều kiện và thời gian

tự học cho học sinh, phát triển mạnh mẽ phong trào tự học, tự đào tạo thường

xuyên và rộng khắp trong toàn dân”[14].

Do yêu cầu của đổi mới phƣơng pháp dạy học, các phƣơng pháp tích cực

đã đƣợc vận dụng vào quá trình dạy học và bƣớc đầu phát huy đƣợc tính tích

cực nhận thức, chủ động sáng tạo của SV trong dạy học, các phƣơng pháp dạy

2

học tích cực đã đƣợc vận dụng vào quá trình dạy học ví dụ nhƣ: Dạy học theo

nhóm, dạy học nêu vấn đề, dạy học theo dự án... đã phát huy đƣợc tính tích

cực, chủ động của sinh viên, khắc phục tình trạng sinh viên thụ động trong học

tập, khắc phục tình trạng thầy đọc trò chép, thiếu chủ động.

Đối với giáo dục chuyên nghiệp hiện nay, nhất là ở các trƣờng Cao đẳng

và Trung cấp chuyên nghiệp chủ yếu vẫn theo quan điểm dạy học theo lối

truyền thụ một chiều, sinh viên tiếp thu bài giảng một cách thụ động rất ít các

em có thể tự nghiên cứu tài liệu, do đó vấn đề đổi mới phƣơng pháp dạy học

càng trở nên cấp thiết hơn, các trƣờng đã và đang tiến đến việc thay đổi hình

thức dạy học từ niên chế sang dạy học theo tín chỉ. Cụ thể trong quá trình dạy

học phải phát huy tính tích cực nhận thức, bồi dƣỡng cho sinh viên năng lực ôn

tập, tự nghiên cứu SGK và giải quyết các vấn đề học tập thông qua các nội

dung, hoạt động dạy học. Từ đó có đƣợc sự tự tin trong cuộc sống, công việc

bởi năng lực toàn diện của mình.

Đối với trƣờng Cao đẳng Sơn La từ trƣớc tới nay đã có nhiều phƣơng pháp

dạy học tích cực đã đƣợc vận dụng vào quá trình dạy học nhƣng chƣa ai từng

vận dụng bản đồ tƣ duy.

Về vấn đề phát huy tính tích cực nhận thức cho HS, trong dạy học vật lý ở

trƣờng THPT, tại Đại học Thái Nguyên có một số luận văn nghiên cứu nhƣ:

Phạm Văn Cƣờng với đề tài “Tổ chức hoạt động dạy học chương “Dao động

cơ” vật lý 12 theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực, sáng tạo của học sinh

THPT miền núi ”[10], Lƣơng Thị Dung với đề tài “ Phát huy tính tích cực, tự

lực và sáng tạo của học sinh qua dạy học nhóm khi dạy chương “Chất khí” vật

lý 10 THPT ”[11], Trịnh Ngọc Thủy với đề tài “Tổ chức hoạt động dạy học

chương “ Dòng điện không đổi-Nguồn điện” Vật lý 11 theo hướng phát huy

tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh.” [24], đề tài“Phát huy tính tích cực

nhận thức cho HS qua việc xây dựng tiến trình dạy học chương "Dòng điện không đổi"

Vật lý 11 nâng cao với sự hỗ trợ của phần mềm dạy học và bản đồ tư duy ” của tác giả

Trịnh Ngọc Linh [18]...

3

Nhìn chung, các tác giả này đã hệ thống khá đầy đủ cơ sở lý luận về tính

tích cực nhận thức và đã chỉ ra đƣợc một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả

dạy học qua việc phát huy tính tích cực nhận thức cho HS. Nhƣ vậy, cho đến

nay chƣa có tác giả nào nghiên cứu về vấn đề phát huy tính tích cực nhận thức

cho SV qua phần "Cơ học " Vật lý đại cƣơng với sự hỗ trợ của bản đồ tƣ duy.

Mặt khác, Cơ học là một trong những nội dung học tập trong chƣơng trình

Vật lý đại cƣơng mà SV một số nghành trong trƣờng sẽ đƣợc học tập ở năm thứ

nhất. Nắm vững kiến thức trong phần này, giúp cho SV học tập tốt hơn ở một

số môn học của một số ngành học mà các em học tập.

Tuy nhiên, trong một thế giới bùng nổ thông tin nhƣ hiện nay thì học tập

chăm chỉ vẫn chƣa phải là giải pháp tối ƣu, bởi khi có nhiều sự lựa chọn thì vấn

đề không chỉ là học cái gì mà còn là học nhƣ thế nào và sử dụng công nghệ gì.

Tại Việt nam, vào tháng 3 năm 2006, chƣơng trình Thời sự Đài Truyền

hình Việt Nam đã thực hiện một phóng sự về hoạt động nghiên cứu, ứng dụng

và phổ biến BĐTD của nhóm Tƣ duy mới (New Thinking Group - NTG) khi

nhóm đang thực hiện dự án “Ứng dụng công cụ hỗ trợ tƣ duy - BĐTD” cho SV

Đại học quốc gia Hà nội. Dự án đã nhận đƣợc sự ủng hộ sâu rộng từ lãnh đạo

Đại học Quốc gia Hà Nội, lãnh đạo Viện Nghiên cứu Con ngƣời, các thầy cô

giáo và đông đảo sinh viên.

Các bạn SV ứng dụng BĐTD trong học tập đã đạt đƣợc những thành tích

học tập rất cao. Những đề tài nghiên cứu khoa học về ứng dụng BĐTD trong

làm việc theo nhóm, trong học ngoại ngữ, học các môn xã hội khác đã đạt giải

cao tại các trƣờng thành viên thuộc Đại học quốc gia Hà Nội. Ngoài ra, BĐTD

đƣợc ứng dụng đặc biệt hiệu quả trong việc nâng cao khả năng khởi tạo ý tƣởng

và “Teamwork” (làm việc theo nhóm) của SV.

Gần đây Dự án phát triển THCS II, Dự án trƣờng học sáng tạo và một vài

tổ chức khác đang triển khai tập huấn và hƣớng dẫn sử dụng MM trong giảng

dạy và học tập. Phong trào đang đƣợc sự quan tâm và hƣởng ứng tích cực từ cả

phía thầy lẫn trò.