Phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh THCS qua tổ chức dạy học các kiến thức về "điện từ học" với sự hỗ trợ của phần mềm dạy học và bản đồ tư duy

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––––––

ĐINH QUANG LONG

PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC NHẬN THỨC

CỦA HỌC SINH THCS QUA TỔ CHỨC DẠY HỌC

CÁC KIẾN THỨC VỀ “ĐIỆN TỪ HỌC” VỚI SỰ HỖ TRỢ

CỦA PHẦN MỀM DẠY HỌC VÀ BẢN ĐỒ TƯ DUY

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––––––

ĐINH QUANG LONG

PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC NHẬN THỨC

CỦA HỌC SINH THCS QUA TỔ CHỨC DẠY HỌC

CÁC KIẾN THỨC VỀ “ĐIỆN TỪ HỌC” VỚI SỰ HỖ TRỢ

“CỦA PHẦN MỀM DẠY HỌC VÀ BẢN ĐỒ TƯ DUY”

Ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn vật lý

Mã số: 8.14.01.11

“LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC”

Người hướng dẫn khoa học: TS. TRẦN ĐỨC VƯỢNG

THÁI NGUYÊN - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Luận văn: Phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh THCS qua tổ

chức dạy học các kiến thức về “Điện từ học” với sự hỗ trợ của phần mềm

dạy học và bản đồ tư duy được thực hiện từ tháng 08 năm 2017 đến tháng 4

năm 2018.

Tôi xin cam đoan:

Luận văn sử dụng những thông tin từ nhiều nguồn khác nhau, các thông tin

đã được chọn lọc, phân tích, tổng hợp, xử lý và đưa vào luận văn đúng quy định.

Số liệu, kết quả nghiên cứu trong tài liệu này là trung thực và được công

bố lần đầu tiên.

Thái nguyên, tháng 04 năm 2018

Tác giả

Đinh Quang Long

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu; Phòng đào tạo Sau đại học;

Ban chủ nhiệm; quý Thày, Cô giáo khoa Vật lý trường Đại học Sư phạm Thái

Nguyên và quý Thày, Cô giáo trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ tôi trong suốt quá

trình học tập.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu cùng quý Thày, Cô giáo tổ Toán

- Lý, trường THCS Phong Phú Châu đã tạo điện kiện trong thời gian thực nghiệm

và hoàn thành luận văn.

Đặc biệt tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Thầy giáo hướng dẫn: TS.

Trần Đức Vượng, người đã tận tâm giúp đỡ, hướng dẫn, động viên tôi trong suốt

quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này.

Cuối cùng xin bày tỏ lòng biết ơn tới các bạn bè, đồng nghiệp và gia đình

đã giúp đỡ, động viên tôi hoàn thành luận văn này.

Luận văn này được hoàn thành tại Bộ môn Phương pháp, Khoa Vật lý,

Trường Đại học Sư phạm, Đại học Thái Nguyên.

Thái nguyên, tháng 4 năm 2018

Tác giả luận văn

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan ........................................................................................................ i

Lời cảm ơn...........................................................................................................ii

Mục lục ...............................................................................................................iii

Danh mục các từ viết tắt..................................................................................... iv

Danh mục các bảng.............................................................................................. v

Danh mục các hình ............................................................................................. vi

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài: ............................................................................................ 1

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu:.............................................................................. 3

3. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 4

4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu................................................................. 5

5. Giả thuyết khoa học......................................................................................... 5

6. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 5

7. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 5

8. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 5

9. Đóng góp của đề tài luận văn .......................................................................... 6

10. Cấu trúc luận văn........................................................................................... 6

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC

MÔN VẬT LÝ VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA PHẦN MỀM DẠY HỌC VÀ

BẢN ĐỒ TƯ DUY ............................................................................................. 7

1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu..................................................................... 7

1.1.1. Tính tích cực nhận thức của học sinh........................................................ 7

1.1.2. Tính tích cực nhận thức ............................................................................. 9

1.1.4. Năng lực sáng tạo .................................................................................... 14

1.1.5. Các biện pháp phát huy tính tích cực nhận thức và phát triển năng lực

sáng tạo của học sinh trong dạy học vật lý........................................................ 16

1.2. Phương tiện dạy học ................................................................................... 19

1.2.1. Phương tiện dạy học truyền thống........................................................... 19

iv

1.2.2. Phương tiện dạy học hiện đại .................................................................. 20

1.2.3. Phân loại phương tiện dạy học hiện đại .................................................. 20

1.3. Vai trò, chức năng của phương tiện dạy học hiện đại trong dạy học......... 22

1.4. Phần mềm dạy học...................................................................................... 23

1.4.1. Khái niệm ................................................................................................ 23

1.4.2. Phân loại .................................................................................................. 23

1.4.3. Những tác dụng của phần mềm dạy học trong dạy học vật lý ................ 23

1.5. Bản đồ tư duy.............................................................................................. 24

1.5.1. Khái niệm và đặc điểm của bản đồ tư duy .............................................. 24

1.5.2. Cách đọc bản đồ tư duy........................................................................... 25

1.5.3. Cách vẽ bản đồ tư duy............................................................................. 26

1.5.4. Ưu điểm cách ghi chép bằng bản đồ tư duy............................................ 27

1.5.5. Các ứng dụng của bản đồ tư duy trong dạy học...................................... 28

1.6. Thực trạng của việc sử dụng phần mềm dạy học và bản đồ tư duy trong

dạy học vật lý ở trường THCS........................................................................... 30

1.6.1. Điều tra .................................................................................................... 30

1.6.2. Kết quả điều tra ....................................................................................... 30

1.6.3. Nguyên nhân và giải pháp ....................................................................... 33

Chương 2: XÂY DỰNG TIẾN TRÌNH DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN

THỨC VỀ “ĐIỆN TỪ HỌC” (VẬT LÝ 9) VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA

PHẦN MỀM DẠY HỌC VÀ BẢN ĐỒ TƯ DUY NHẰM PHÁT HUY

TÍNH TÍCH CỰC NHẬN THỨC CỦA HỌC SINH THCS ....................... 35

2.1. Đặc điểm phần “Điện từ học” trong chương trình vật lý THCS................ 35

2.1.1. Vị trí, nội dung phần “Điện từ học” trong chương trình vật lý THCS.... 35

2.1.2. Chuẩn kiến thức, kĩ năng, thái độ mà học sinh cần đạt được sau khi

học xong phần “Điện từ học” ............................................................................ 36

2.1.3. Các thiết bị dạy học hiện có để dạy kiến thức về “Điện từ học” ở trường

THCS. ................................................................................................................ 38

2.2. Một số định hướng trong việc tổ chức hoạt động nhận thức với sự hỗ trợ

của phần mềm dạy học và bản đồ tư duy nhằm phát huy tính tích cực nhận

thức và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh............................................. 39

2.2.1. Định hướng sử dụng phần mềm dạy học................................................. 39

v

2.2.2. Định hướng sử dụng bản đồ tư duy......................................................... 42

2.3. Thiết kế tiến trình dạy học một số bài cụ thể trong phần “Điện từ học”

(hiện hành) theo hướng phát huy tính tích cực nhận thức và phát triển năng

lực sáng tạo của học sinh................................................................................... 46

2.3.1. Đề xuất quy trình soạn thảo tiến trình dạy học một số kiến thức về

“Điện từ học” với sự hỗ trợ của phần mềm dạy học và bản đồ tư duy. ............ 46

2.3.2. Thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức về Điện từ học: ................. 50

Kết luận chương 2............................................................................................ 61

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM...................................................... 62

3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm. .......................................... 62

3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm. ............................................................. 62

3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm.............................................................. 62

3.2. Đối tượng và nội dung thực nghiệm sư phạm........................................... 63

3.2.1. Đối tượng................................................................................................. 63

3.2.2. Nội dung. ................................................................................................. 63

3.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm. ........................................................ 63

3.3.1. Phân tích định tính dựa trên việc theo dõi hoạt động của học sinh trong

giờ học. .............................................................................................................. 64

3.3.2. Phân tích kết quả định lượng dựa trên kết quả bài kiểm tra.................... 65

3.4. Đánh giá thực nghiệm sư phạm................................................................. 65

3.4.1. Phương pháp đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm............................. 65

3.4.2. Kết quả và xử lý kết quả thực nghiệm sư phạm...................................... 65

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ................................................................................ 73

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ......................................................................... 74

HƯỚNG PHÁT TRIỂN ĐỀ TÀI................................................................... 75

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................. 84

PHỤ LỤC

iv

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

BĐTD Bản đồ tư duy

ĐC Đối chứng

SGK Sách giáo khoa

GV Giáo viên

HS Học sinh

TCNT Tích cực nhận thức

TN Thực nghiệm

TTC Tính tích cực

THCS Trung học cơ sở

VD Ví dụ

PMDH Phần mềm dạy học

PPDH Phương pháp dạy học

SBT Sách bài tập

Y/C Yêu cầu

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 3.1. Bảng số liệu HS nhóm ĐC và nhóm TN........................................... 64

Bảng 3.2. Bảng phân bố tần suất điểm kiểm tra................................................ 68

Bảng 3.3. Xếp loại điểm kiểm tra...................................................................... 69

Bảng 3.4. Bảng phân bố tần suất ....................................................................... 69

Bảng 3.5. Bảng tích lũy hội tụ........................................................................... 70

Bảng 3.6. Bảng tổng hợp các tham số thống kế ................................................ 71

vi

DANH MỤC BIỂU ĐỒ VÀ SƠ ĐỒ

Biểu đồ:

Biểu đồ 3.1. Xếp loại điểm kiểm tra.................................................................. 69

Biểu đồ 3.2. Đồ thị phân bố tần suất ................................................................. 70

Biểu đồ 3.3. Đồ thị tích lũy hội tụ ..................................................................... 70

Sơ đồ:

Sơ đồ 1.1. Cấu trúc tâm lý của hoạt động............................................................ 8

Sơ đồ 1.2. Chu trình sáng tạo khoa học của V.G.Razumôpxki ........................ 15

Sơ đồ 1.3. Cấu trúc của BĐTD.......................................................................... 24

Sơ đồ 1.4. Cách đọc bản đồ tư duy.................................................................... 25

Sơ đồ 1.5. Cách vẽ bản đồ tư duy...................................................................... 26

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Sự phát triển kinh tế - xã hội trong bối cảnh toàn cầu hoá đặt ra những yêu

cầu mới đối với người lao động, do đó cũng đặt ra những yêu cầu mới cho sự

nghiệp giáo dục thế hệ trẻ và đào tạo nguồn nhân lực. Trong những năm gần đây,

việc đổi mới công tác giáo dục diễn ra rất sôi động ở nước ta. Sự nghiệp công

nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước đòi hỏi ngành giáo dục phải đổi mới đồng bộ

cả mục đích, nội dung, phương pháp và phương tiện dạy học.

Thực hiện Nghị quyết số 29/NQ/TW [2] ngày 4/11/2013 của Ban Chấp hành

trung ương khóa XI, về việc đổi mới căn bản, toàn diện Giáo dục - Đào tạo Việt

Nam, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước. Nghị quyết Hội nghị TƯ 8 khóa XI về

đổi với căn bản, toàn diện giáo dục vào đào tạo nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ

phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động,

sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ

áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến

khích tự học, tạo cơ sở đề người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát

triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa

dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng

dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”; “Đổi mới căn bản

hình thức và phương pháp thi, kiểm tra và đánh giá kết quả giáo dục, đào tạo, đảm

bảo trung thực, khách quan”…

“Giáo dục cần đào tạo đội ngũ nhân lực có khả năng đáp ứng được những

đòi hỏi của xã hội và thị trường lao động, đặc biệt là những năng lực hành động,

tính năng động, sáng tạo, tính tự lực và trách nhiệm cũng như năng lực cộng tác

làm việc, năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp”.

Hiện tại, giáo dục đang có xu hướng chuyển biến “mạnh mẽ từ nền giáo

dục mang tính hàn lâm, kinh viện, xa rời thực tiễn sang một nền giáo dục chú

trọng việc hình thành năng lực hành động, phát huy tính chủ động, sáng tạo của

người học. Nhằm đáp ứng những đòi hỏi mới của sự nghiệp phát triển kinh tế-xã