Những thay đổi chủ yếu của làng xã các dân tộc miền núi vùng cao phía Bắc

uû ban d©n téc

b¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi

nh÷ng thay ®æi chñ yÕu cña lµng x∙

c¸c d©n téc miÒn nói vïng cao phÝa B¾c

chñ nhiÖm ®Ò tµi: ts lª h¶i ®−êng

5951

26/7/2006

hµ néi – 02/2006

1

B¸o c¸o kÕt qu¶ thùc hiÖn ®Ò tµi

***

Më ®Çu

1. Sù cÇn thiÕt cña ®Ò tµi

Trong nh÷ng n¨m võa qua, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· vµ ®ang thùc hiÖn

nhiÒu chÝnh s¸ch, ch−¬ng tr×nh, dù ¸n nh»m n©ng cao ®êi sèng, b¶o tån vµ

ph¸t triÓn c¸c d©n téc thiÓu sè. HÖ thèng c¬ së h¹ tÇng kinh tÕ - x· héi vïng

®Æc biÖt khã kh¨n ®· ®−îc ®Çu t− më réng thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh

tÕ, giao l−u v¨n ho¸ vµ tiÕp thu tri thøc khoa häc, gãp phÇn n©ng cao ®êi sèng

cña ®ång bµo c¶ vÒ vËt chÊt lÉn tinh thÇn.

Bªn c¹nh nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc vÒ kinh tÕ, v¨n hãa, x· héi th× cßn cã

nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc mµ chóng ta cÇn nghiªn cøu, ®ã lµ sù biÕn ®æi ®a

d¹ng cña lµng x· cña c¸c d©n téc. Trong ph¹m vi cña ®Ò tµi nµy nghiªn cøu sù

thay ®æi cña lµng x· - hay cô thÓ h¬n lµ lµng b¶n - ®Ó cã nh÷ng ®Ò xuÊt vÒ c¬

chÕ chÝnh s¸ch x©y dùng lµng b¶n ph¸t triÓn trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa vµ

hiÖn ®¹i hãa theo quyÕt ®Þnh sè 387/Q§-UBDT ngµy 24 th¸ng 8 n¨m 2005

cña Bé tr−ëng, Chñ nhiÖm Uû ban D©n téc vÒ viÖc phª duyÖt ®Ò tµi: Nh÷ng

thay ®æi chñ yÕu cña lµng x· c¸c d©n téc miÒn nói vïng cao phÝa B¾c.

Tõ th¸ng 8 n¨m 2005 ®Õn th¸ng 2 n¨m 2006 chóng t«i ®· thùc hiÖn ®Ò

tµi. KÕt qu¶ ®· ®−îc Héi ®ång nghiÖm thu cÊp bé häp ngµy 22 th¸ng 2 n¨m

2006 ®¸nh gi¸ ®¹t lo¹i XuÊt s¾c.

2. Môc tiªu cña ®Ò tµi

Nghiªn cøu thùc tr¹ng mét sè biÕn ®æi chñ yÕu vÒ kinh tÕ - v¨n ho¸ -

x· héi trong lµng b¶n cña d©n téc thiÓu sè t¹i miÒn nói vïng cao phÝa B¾c, ®Ò

xuÊt c¬ chÕ chÝnh s¸ch x©y dùng vµ ph¸t triÓn lµng b¶n phï hîp víi thêi kú

c«ng nghiÖp ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc.

2

3. Néi dung nghiªn cøu:

3.1. C¬ së lý luËn vÒ sù thay ®æi lµng b¶n c¸c d©n téc thiÓu sè,

3.2. Thùc tr¹ng vµ ph©n tÝch mét sè biÕn ®æi chñ yÕu vÒ kinh tÕ, v¨n

ho¸, x· héi trong c¸c b¶n cña d©n téc M«ng, Dao, Th¸i ë miÒn nói vïng cao

phÝa B¾c, ®¸nh gi¸ tÝch cùc vµ tiªu cùc cña sù thay ®æi trªn,

3.3. §Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p c¬ chÕ, chÝnh s¸ch nh»m x©y dùng b¶n

d©n téc M«ng, Dao, Th¸i phï hîp víi sù ph¸t triÓn trong giai ®o¹n c«ng

nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸.

4. Ph−¬ng ph¸p vµ nh©n lùc thùc hiÖn

4.1. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

Víi ph−¬ng ph¸p chñ ®¹o lµ kh¶o s¸t, nghiªn cøu cã sù tham gia gi÷a

Chñ nhiÖm ®Ò tµi víi c¸c thµnh viªn, c¸c ®èi t−îng tõ c¸n bé, chuyªn gia

khoa häc, nhµ qu¶n lý, vµ ng−êi d©n nh»m thu thËp, nghiªn cøu ®Õn møc cao

nhÊt nh÷ng th«ng tin c¬ b¶n phôc vô cho nghiªn cøu theo môc tiªu cña ®Ò tµi.

* Ph−¬ng ph¸p kÕ thõa:

- S−u tÇm, xö lý tµi liÖu thø cÊp liªn quan ®Õn d©n téc M«ng, Dao, Th¸i;

- KÕ thõa c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, tµi liÖu, b¸o c¸o, Ên phÈm vÒ c¸c

néi dung liªn quan ®Õn cña ®Ò tµi.

* Ph−¬ng ph¸p chuyªn gia:

- To¹ ®µm víi sù tham gia cña ®¹i diÖn c¸c së ban ngµnh liªn quan ë cÊp

tØnh gåm c¸c ngµnh KÕ ho¹ch §Çu t−, V¨n ho¸, Y tÕ, Gi¸o dôc, N«ng nghiÖp,

Ban D©n téc, C¬ quan th−êng trùc khu vùc T©y B¾c...; vµ c¸c ngµnh ë Trung

−¬ng víi ®¹i diÖn cña c¸c nhµ khoa häc, c¸n bé qu¶n lý.

- Nghiªn cøu, x©y dùng c¸c b¸o c¸o chuyªn ®Ò liªn quan ®Õn ®Ò tµi cña 3

d©n téc M«ng, Dao, Th¸i.

3

* Ph−¬ng ph¸p ®iÒn d·, ®iÒu tra x· héi héi häc: Kh¶o s¸t, pháng vÊn trùc

tiÕp c¸c hé lµ d©n téc Th¸i ë 2 b¶n:

- B¶n Thóm, x· T«ng Cä, huyÖn ThuËn Ch©u;

- B¶n MÐ Ban, x· ChiÒng C¬i, ThÞ x· S¬n La, tØnh S¬n La b»ng c¸c

ph−¬ng ph¸p quan s¸t, pháng vÊn, th¶o luËn nhãm, thu thËp th«ng tin, chôp

¶nh,...

4.2. Thêi gian thùc hiÖn:

Tõ th¸ng 8 n¨m 2005- th¸ng 2 n¨m 2006.

KÕt qu¶ nghiÖm thu cÊp Bé ngµy 22 th¸ng 2 n¨m 2006 ®¹t lo¹i XuÊt

s¾c.

4.3. Nh©n lùc thùc hiÖn

- TS. Lª H¶i §−êng, Phã Ch¸nh V¨n phßng Uû ban D©n téc, Chñ

nhiÖm ®Ò tµi.

- CN. §inh ThÞ Hßa, Nghiªn cøu viªn ViÖn D©n téc, Th− ký ®Ò tµi.

vµ mét sè c¸n bé khoa häc cña ViÖn D©n téc, Vô, ®¬n vÞ liªn quan cña

Uû ban D©n téc vµ c¸c c¬ quan ban, ngµnh liªn quan ë Trung −¬ng vµ tØnh

S¬n La (cã danh s¸ch kÌm theo).

4

Ch−¬ng I

Kh¸i qu¸t vÒ lµng b¶n cña d©n téc M«ng, Dao,

Th¸i tr−íc thêi kú ®æi míi

1. C¬ cë lý luËn vÒ sù thay ®æi lµng b¶n c¸c d©n téc thiÓu sè vïng

cao:

Lµng, b¶n lµ tæ chøc x· héi c¬ b¶n nhÊt cña c¸c d©n téc thiÓu sè nãi

chung vµ c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c nãi riªng, lµ n¬i con ng−êi g¾n kÕt cuéc

sèng th«ng qua c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt, t©m linh, quan hÖ gia ®×nh, x· héi,

céng ®ång. Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi, gi÷a tõng con ng−êi cô

thÓ víi céng ®ång trong c¸c ®¬n vÞ c− tró truyÒn thèng chñ yÕu diÔn ra trong

lµng, b¶n. Cã thÓ nãi, lµng, b¶n chÝnh lµ h×nh ¶nh thu nhá cña c¶ mét x· héi,

lµ sù cè kÕt céng ®ång ®−îc duy tr× bëi c¸i gäi lµ “LÖ lµng” mµ ®øng ®Çu lµ

c¸c giµ lµng, tr−ëng b¶n. Tr−íc thêi kú ®æi míi, lµng, b¶n c¸c d©n téc thiÓu sè

vïng cao, miÒn nói phÝa B¾c hÇu nh− kh«ng cã sù trao ®æi, giao l−u vÒ kinh

tÕ, v¨n ho¸, mµ khÐp kÝn, s¶n xuÊt tù cung tù cÊp, ng−êi d©n sèng bã hÑp

trong ph¹m vi lµng, b¶n Ýt tiÕp xóc víi m«i tr−êng bªn ngoµi.

Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña c¸c lµng phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè, tù

nhiªn còng nh− x· héi. Song dï thuéc d¹ng lµng nµo, ®−îc x©y dùng trªn mét

®Þa h×nh diÖn m¹o nµo, cña bÊt kú mét d©n téc nµo còng cÇn ®−îc ®¸p øng

mét sè yªu cÇu:

- §Þa ®iÓm lËp lµng ph¶i tho¶ m·n ®−îc nh÷ng yªu cÇu vÒ ®Êt trång

trät, ®Êt ch¨n th¶ gia sóc vµ nguån thùc phÈm tù nhiªn (m¨ng, rau, cñ, qu¶,

c«n trïng, chim, thó...).

- Lµng cÇn ®¸p øng ®−îc nhu cÇu vÒ n−íc dïng cho sinh ho¹t vµ s¶n

xuÊt, nªn lµng th−êng ®−îc thiÕt lËp gÇn c¸c nguån n−íc (s«ng, ngßi, suèi,

khe).

5

- Lµng còng cÇn gÇn n¬i cã kh¶ n¨ng cung cÊp chÊt ®èt, chñ yÕu lµ

thùc vËt tù nhiªn.

Theo GS. NguyÔn L©n: “Lµng lµ ®¬n vÞ quÇn c− ë mét n¬i nhÊt ®Þnh

trong n«ng th«n, tr−íc ®©y lµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh nhá nhÊt”. Lµng cña bÊt kú

d©n téc nµo, thuéc ng«n ng÷ nµo trªn ®Êt n−íc ta, ë ®ång b»ng, trªn nói cao

hay h¶i ®¶o xa x«i... ®Òu lµ m¸i Êm cña c¸c c− d©n trong ®ã. Nã lµ mèi d©y

liªn kÕt nhiÒu mÆt cña cuéc sèng vËt chÊt còng nh− tinh thÇn cña c¸c thµnh

viªn trong céng ®ång c¸c d©n téc c¬ tró n¬i ®©y. §©y lµ m«i tr−êng, lµ sîi d©y

liªn hÖ gi÷a nh÷ng ng−êi ®ang sèng vµ sÏ ra ®êi víi nh÷ng ng−êi ®· khuÊt

trªn m¶nh ®Êt lµng. §ång thêi cßn lµ n¬i chia xÎ nh÷ng niÒm vui nçi buån

cña c¶ céng ®ång qua nh÷ng héi lµng s«i ®éng, nh÷ng ®ªm tr¨ng thanh giã

m¸t, nh÷ng mèi t×nh th¬ méng,... vµ c¶ nh÷ng ®ín ®au khi lµng mÊt ®i mét

ng−êi th©n, khi dÞch bÖnh hoµnh hµnh, khi mïa mµng thÊt b¸t, vµ nh÷ng thiªn

tai ®Þch häa kh¸c... N¬i Êy cßn tiÒm Èn biÕt bao sù kiÖn lÞch sö ®· bÞ vïi lÊp

bëi líp bôi thêi gian vµ nh÷ng c¸i hay, c¸i ®Ñp còng nh− nh÷ng c¸i l¹c hËu,

lçi thêi ®· ®−îc l−u gi÷ qua bao thÕ hÖ. Lµng lµ quª h−¬ng, lµng lµ nh÷ng pho

sö nhá cña c¸c c− d©n c¸c d©n téc.

Trong lµng b¶n cã nhµ ë. C¸c nhµ trong lµng kh«ng ®−îc bè trÝ theo

mét nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh, nªn diÖn m¹o cña nã rÊt ®a d¹ng (ViÖt, M−êng,

Tµy, Th¸i, Nïng, Cao Lan, S¸n D×u...). Nhµ cæ truyÒn c¸c d©n téc n−íc ta cã

ba lo¹i h×nh sau: nhµ sµn, nhµ ®Êt (nhµ trÖt) vµ nhµ nöa sµn - nöa ®Êt.

- Nhµ sµn: Lo¹i h×nh nhµ kh«ng chØ cæ nhÊt mµ cßn cã mÆt ë hÇu kh¾p

c¸c d©n téc n−íc ta. Ngay nh− mét sè c− d©n thuéc nhãm ng«n ng÷ T¹ng -

MiÕn, Hm«ng - Dao vµ Hoa vèn lµ nh÷ng c− d©n ë nhµ ®Êt th× nay còng cã

nhµ sµn. Cßn nh÷ng c− d©n tõ xa x−a sèng trªn nhµ sµn th× nay h·y cßn gi÷

®−îc nhµ sµn, tr−íc hÕt lµ c¸c c− d©n M«n - Kh¬ me, sau ®ã lµ c¸c c− d©n

Malay« - P«linªxia, Tµy - Th¸i vµ M−êng. Cã thÓ nãi, ®ã lµ lo¹i h×nh nhµ cã

søc sèng l©u dµi nhÊt - tõ thêi ®¸ míi cho tíi tËn ngµy nay

6

- Nhµ ®Êt: Nhµ ®Êt lµ lo¹i h×nh nhµ cæ x−a cña c¸c c− d©n T¹ng - MiÕn,

M«ng - Dao vµ H¸n. Cßn ®èi víi c¸c c− d©n kh¸c ë n−íc ta th× chØ lµ lo¹i

h×nh nhµ cã sau nhµ sµn. Song sù ra ®êi cña nhµ ®Êt ë c¸c c− d©n nµy cã sím

muén kh¸c nhau.

- Nhµ nöa sµn - nöa ®Êt: Mét lo¹i h×nh nhµ Ýt phæ biÕn ë n−íc ta, chñ

yÕu lµ cña mét sè c− d©n n−¬ng rÉy du canh - du c− trªn nÒn ®Êt dèc. Nhµ

®−îc chia thµnh hai phÇn theo chiÒu däc: mét phÇn lµ nÒn ®Êt, mét phÇn lµ

sµn. Cßn mét d¹ng nhµ nöa sµn - nöa ®Êt n÷a, nh−ng nhµ ®−îc chia theo chiÒu

ngang. §ã lµ d¹ng nhµ trung gian cña qu¸ tr×nh nhµ sµn chuyÓn thµnh nhµ ®Êt.

VËt liÖu x©y dùng nhµ cæ truyÒn c¸c d©n téc n−íc ta chñ yÕu lµ th¶o

méc, ®Êt ®¸ còng ®−îc dïng, nh−ng sè l−îng kh«ng nhiÒu. Tre, nøa, cá tranh,

l¸ gåi, l¸ dõa, d©y rõng, gç rõng,... lµ nh÷ng vËt liÖu chÝnh yÕu. Kh¾p ®Êt

n−íc ë ®©u ng−êi ta còng cã thÓ kiÕm ®−îc nh÷ng vËt liÖu t¹i chç. Gç lµ thø

vËt liÖu c¬ b¶n, kh«ng d©n téc nµo kh«ng dïng gç ®Ó lµm nhµ. N−íc ta vèn cã

nhiÒu rõng vµ cã nhiÒu gç tèt.

C«ng cuéc ®æi míi ë n−íc ta gÇn 20 n¨m qua b¾t ®Çu tõ c¬ së, tøc lµ tõ

c¸c lµng, b¶n vµ do ®ã Ýt nhiÒu ®· cã nh÷ng t¸c ®éng nhÊt ®Þnh. C¬ chÕ thÞ

tr−êng víi c¶ nh÷ng mÆt m¹nh vµ h¹n chÕ ®ang tõng b−íc len lái vµo trong

c¸c lµng- b¶n lµm thay ®æi dÇn nÕp sèng, sinh ho¹t, s¶n xuÊt cña ng−êi d©n;

lµm thay ®æi quan hÖ kinh tÕ - x· héi truyÒn thèng, h×nh thµnh c¸c quan hÖ

míi. §©y còng lµ mét quy luËt tÊt yÕu cña sù ph¸t triÓn. Sù thay ®æi nµy diÔn

ra trªn c¸c lÜnh vùc tõ kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi ®Õn c¸c mèi quan hÖ céng

®ång, dßng hä. Sù thay ®æi nµy cã c¶ nh÷ng ¶nh h−ëng tÝch cùc vµ tiªu cùc

®Õn ®êi sèng cña mäi ng−êi d©n trong lµng- b¶n. Thùc hiÖn chÝnh s¸ch d©n

téc ®· gãp phÇn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo cho ®ång bµo d©n téc thiÓu sè nh−ng bªn

c¹nh nh÷ng thµnh tùu ®· ®¹t ®−îc còng ®Æt ra nguy c¬ mai mét b¶n s¾c v¨n

ho¸ d©n téc.

7

Ph¸t triÓn c¸c d©n téc thiÓu sè lu«n ®−îc §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®Æc biÖt

quan t©m vµ cã nh÷ng chÝnh s¸ch lín ®−îc ban hµnh ®Ó thùc hiÖn chñ tr−¬ng

nµy nh− NghÞ quyÕt 22, QuyÕt ®Þnh 72 cô thÓ hãa b»ng c¸c ch−¬ng tr×nh, dù

¸n nh−: Ch−¬ng tr×nh môc tiªu quèc gia vÒ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo (Ch−¬ng tr×nh

133), Ch−¬ng tr×nh §Þnh canh ®Þnh c−, ch−¬ng tr×nh x©y dùng trung t©m côm

x· trung t©m côm x·, Ch−¬ng tr×nh 135, QuyÕt ®Þnh 186/2001/Q§-TTg,

ChÝnh s¸ch hç trî c¸c d©n téc ®Æc biÖt khã kh¨n, chÝnh s¸ch trî c−íc trî gi¸,

dù ¸n trång míi 5 triÖu ha rõng (Q§ 661)....Trong ®ã Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn

kinh tÕ-x· héi c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n miÒn nói vµ vïng s©u, vïng xa CT

135 víi môc tiªu c¶i thiÖn nhanh ®êi sèng nh©n d©n ®−îc thùc hiÖn nh÷ng néi

dung toµn diÖn ®· gãp phÇn thay ®æi lµng b¶n vïng cao trong thêi gian qua.

ViÖc thay ®æi ®êi sèng kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi t¹i lµng b¶n c¸c d©n téc

thiÓu sè vïng cao miÒn nói phÝa B¾c ®· lµm cho lµng b¶n nh− GS. NguyÔn

L©n ®· nªu trong Tõ ®iÓn Tõ vµ Ng÷ ViÖt Nam: Trë nªn kh¸c tr−íc.

C¬ së khoa häc cña sù biÕn ®æi cña v¨n ho¸ lµng, b¶n c¸c d©n téc thiÓu

sè lµ viÖc nhËn ra c¸c yÕu tè chñ quan vµ kh¸ch quan lµm cho c¸c gi¸ trÞ v¨n

ho¸ truyÒn thèng cña c¸c téc ng−êi thiÓu sè biÕn ®æi. C¸c yÕu tè t¸c ®éng vµ

lµm cho c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ lµng, b¶n biÕn ®æi bao gåm nh÷ng néi dung chñ

quan vµ kh¸ch quan nµo , nguyªn nh©n t¹o ra sù biÕn ®æi ®ã lµ g×? Trªn tinh

thÇn ®ã tõ viÖc tiÕp cËn c¸c th«ng tin ban ®Çu chóng ta cã thÓ nhËn thÊy lµng

b¶n c¸c d©n téc Hm«ng, Dao, Th¸i khu vùc miÒn nói phÝa B¾c cã nh÷ng biÕn

®æi ®−îc xuÊt ph¸t tõ nh÷ng c¬ së khoa häc sau:

- BiÕn ®æi lµ mét quy luËt tÊt yÕu cña sù vËt trong qu¸ tr×nh vËn ®éng: Sù

vËt nãi chung vµ lµng, b¶n c¸c d©n téc Hm«ng, Dao, Th¸i nãi riªng trong qu¸

tr×nh tån t¹i vµ ph¸t triÓn lu«n lu«n chÞu t¸c ®éng ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè

bªn ngoµi vµ vµ sù vËn ®éng cña c¸c yÕu tè bªn trong. §ã lµ hai nhãm

nguyªn nh©n c¬ b¶n t¹o nªn sù biÕn ®æi, “kh«ng ®øng yªn” cña c¸c thiÕt chÕ

lµng b¶n cña c¸c téc ng−êi thiÓu sè miÒn nói phÝa B¾c. BiÕn ®æi lµ mét c¸ch

8

gäi thùc chÊt ®ã lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh vËn ®éng mang tÝnh tÊt yÕu cña

c¸c c¸c sù vËt hiÖn t−îng víi c¸c yÕu tè néi sinh vµ ngo¹i sinh. T×nh h×nh

lµng b¶n c¸c d©n téc Hm«ng, Dao, Th¸i miÒn nói phÝa B¾c lµ mét hiÖn t−îng

kh«ng n»m ngoµi quy luËt ®ã. Tuy nhiªn c¸i kh¸c lµ nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ

cña c¸c biÕn ®æi ®ã cña lµng b¶n c¸c d©n téc trªn nh− thÕ nµo lµ tuú thuéc vµo

c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ bªn trong vµ bªn ngoµi t¸c ®éng vµo. Trong nh÷ng n¨m

gÇn ®©y lµng b¶n c¸c d©n téc thiÓu sè miÒn nói phÝa b¾c cã sù biÕn ®ái rÊt ®a

d¹ng trªn nhiÒu b×nh diÖn víi c¸c nguyªn nh©n chñ quan vµ kh¸ch quan kh¸c

nhau. Sù biÕn ®æi cña c¸c lµng b¶n cña c¸c d©n téc Hm«ng, Dao, Th¸i mang

b¶n chÊt sù vËn ®éng cña c¸c hiÖn t−îng x· héi trong qu¸ tr×nh tån t¹i vµ ph¸t

triÓn. Bëi c¸c yÕu tè cÊu thµnh c¸c gi¸ trÞ cña lµng b¶n truyÒn thèng lu«n lu«n

hÊp thô c¸i míi, c¸i phï hîp ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn…

- V¨n ho¸ lµng b¶n c¸c d©n téc Hm«ng, Dao, Th¸i chÞu sù t¸c ®éng biÕn

®æi cña sù ph¸t triÓn cña t×nh h×nh kinh tÕ-x· héi trong khu vùc miÒn nói phÝa

b¾c vµ cña quèc gia: Trong nh÷ng n¨m ®æi míi võa qua, kinh tÕ vïng d©n téc

thiÓu sè miÒn nói phÝa B¾c nãi chung vµ cña c¸c d©n téc Hm«ng, Dao, Th¸i

nãi riªng cã nhiÒu biÕn ®æi vÒ ho¹t ®éng kinh tÕ, c¬ së h¹ tÇng, vÒ ®êi sèng

cña ®ång bµo c¸c d©n téc. Trong nh÷ng n¨m qua vïng d©n téc thiÓu sè ®· cã

biÕn ®æi quan träng vÒ c¬ së h¹ tÇng, vÒ ho¹t ®éng kinh tÕ d−íi sù t¸c ®éng

cña c¸c chÝnh s¸ch, ch−¬ng tr×nh dù ¸n quèc gia cña chÝnh phñ vµ nhiªï tæ

chøc trong n−íc vµ quèc tÕ. C¸c ch−¬ng tr×nh nh− 135, dù ¸n 661, chÝnh s¸ch

trî c−íc trî gi¸, chÝnh s¸ch theo quyÕt ®Þnh 134…®· mang l¹i diÖn m¹o míi,

bÇu sinh khÝ míi cho sù ph¸t triÓn cña vïng d©n téc thiÓu sè. S¶n xuÊt vïng

d©n téc thiÓu sè ®ang chuyÓn dÇn tõ tù cung tù cÊp sang kinh tÕ hµng ho¸,

theo c¸c quy luËt cña kinh tÕ thÞ tr−êng. NhiÒu vïng ®· kinh tÕ ®· ph¸t triÓn

vµ t¨ng tr−ëng; tû lÖ ®ãi nghÌo gi¶m. NhiÒu th«n b¶n ®· cã ®iÖn, ®· phñ sãng

ph¸t thanh truyÒn h×nh, c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh vµ tr−êng häc ®−îc ph¸t triÓn,

9

nhiÒu th«n b¶n ®· cã nhµ v¨n ho¸… gãp phÇn n©ng cao møc sèng cña ®ång

bµo c¸c d©n téc.

Trong bèi c¶nh ®ã, lµng b¶n truyÒn thèng cña c¸c d©n téc kh«ng thÓ lµ

“èc ®¶o” ®éc lËp ®øng ngoµi mäi sù biÕn ®æi, ph¸t triÓn. NhiÒu gi¸ trÞ v¨n ho¸

vËt thÓ vµ phi vËt thÓ trong c¸c lµng b¶n ®· chÞu nh÷ng t¸c ®éng cña nÒn kinh

tÕ hµng ho¸, cña v¨n minh c«ng nghiÖp. N«ng d©n, n«ng th«n vïng d©n téc

thiÓu sè ®· vµ ®ang chuyÓn ®æi t− duy, thay ®æi nh÷ng tËp tôc lçi thêi ®Ó thÝch

øng víi lèi sèng kinh tÕ hµng ho¸, c«ng nghiÖp… Cã thÓ nãi sù t¸c ®éng cña

nÒn kinh tÕ míi t¹o nªn sù biÕn ®æi toµn diÖn vµ s©u s¾c ®èi víi b¶n lµng c¸c

d©n téc thiÓu sè trong nh÷ng n¨m qua. Sù biÕn ®æi do t¸c ®éng cña c¸c yÕu

tè kinh tÕ - x· héi ®−a l¹i t¸c ®éng tíi t− duy, tËp tôc sinh ho¹t v¨n ho¸ truyÒn

thèng cña b¶n lµng, ®Æc biÖt lµ cña thÕ hÖ trÎ. Sù ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ, møc

sèng ®−îc n©ng lªn ®· lµm cho lèi sèng, sinh ho¹t v¨n ho¸ gia ®×nh vµ céng

®ång cã nh÷ng biÕn ®ái nhÊt ®Þnh cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn hoµn c¶nh sèng

míi. C¸c thiÕt chÕ gia ®×nh nhiÒu thÕ hÖ bÞ tan vì, kÕt cÊu kiÕn tróc vµ chÊt

liÖu x©y dùng c¸c ng«i nhµ truyÒn thèng ®−îc thay thÕ b»ng vËt liÖu, kü thuËt

míi; lèi ¨n mÆc, ®å dïng gia ®×nh vµ c¸ nh©n, kh«ng gian sinh tån cña b¶n

lµng; quan hÖ x· héi, øng xö cña con ng−êi trong gia ®×nh vµ céng ®ång còng

biÕn ®æi… C¸c yÕu tè vÒ ng«n ng÷, tËp qu¸n trong lÔ héi, h«n nh©n, ma chay

còng kh«ng cßn nguyªn nh− x−a, nhiÒu ho¹t ®éng mang tÝnh x· héi, céng

®ång theo c¸c h×nh thøc míi xuÊt hiÖn (héi cùu chiÕn b×nh, héi lµm v−ên, héi

n«ng d©n, khuyÕn häc, héi v¨n nghÖ d©n gian…) thay thÕ hoÆc bæ sung thªm

trong lèi sèng míi. TÊt c¶ ®· vµ ®ang ®−a l¹i cho c¸c lµng b¶n vïng d©n téc

thiÓu sè miÒn nói phÝa b¾c mét sù biÕn ®æi kh«ng g× cã thÓ ng¨n c¶n ®−îc.

- V¨n ho¸ lµng b¶n c¸c d©n téc Hm«ng, Dao, Th¸i chÞu sù t¸c ®éng biÕn

®æi cña sù giao l−u v¨n ho¸ mang tÝnh quèc gia vµ quèc tÕ: 20 n¨m ®æi míi

cña ®Êt n−íc kh«ng chØ lµ 20 n¨m thay ®æi t− duy kinh tÕ, qu¶n lý x· héi mµ

cßn lµ hai thËp kû giao l−u vµ tiÕp xóc v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc trong ph¹m vi

10

quèc gia vµ quèc tÕ. Trong ®iÒu kiÖn bïng næ th«ng tin víi c¸c ph−¬ng tiÖn

kü thuËt th«ng tin hiÖn ®¹i ch−a tõng cã trong lÞch sö v¨n ho¸ c¸c d©n téc

trong ph¹m vi quèc gia vµ quèc tÕ v¨n ho¸ lµng b¶n c¸c d©n téc ®· cã sù hoµ

nhËp vµo xu thÕ chung ®ã.

V¨n ho¸ lµng b¶n c¸c d©n téc thiÓu sè trong hai thËp kû qua ë tõng téc

ng−êi, tõng ®Þa bµn cã nh÷ng biÕn ®æi trªn hai ph−¬ng diÖn:

+ BiÕn ®æi theo h−íng chÊn h−ng, phôc håi c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn

thèng. NhiÒu gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng ®−îc quan t©m ®Çu t− phôc håi

nh»m lµm sèng dËy c¸c b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc, ph¸t huy nã trong ®êi sèng

hiÖn t¹i cña c¸c téc ng−êi vµ cña quèc gia.

+ BiÕn ®æi theo h−íng tiÕp thu c¸c yÕu tè míi cña lèi sèng vµ v¨n minh

c«ng nghiÖp. §©y lµ sù biÕn ®æi ®øng gi÷a hai hiÖn t−îng:

a) BiÕn ®æi theo kiÓu lai c¨ng, mÊt gèc;

b) BiÕn ®æi theo h−íng lµm giµu, lµm phong phó c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸

truyÒn thèng trªn c¬ së tiÕp thu tinh hoa v¨n ho¸ quèc gia vµ nh©n lo¹i.

Thêi ®iÓm nghiªn c−ó bµi nµy lµ lóc c¸c hiÖn t−îng trªn ®· vµ ®ang diÔn

ra mét c¸ch rÊt sinh ®éng ë tõng ®Þa ph−¬ng vµ téc ng−êi. Sù t¸c ®éng cña

v¨n ho¸ quèc gia vµ quèc tÕ trong bèi c¶nh kinh tÕ thÞ tr−êng tíi v¨n ho¸ lµng

b¶n c¸c d©n téc thiÓu sè miÒn nói phÝa b¾c t¸c ®éng ë nh÷ng møc ®é kh¸c

nhau, th«ng qua nhiÒu “kªnh” kh¸c nhau nh− ho¹t ®éng du lÞch, sù triÓn khai

c¸c khu kinh tÕ c«ng nghiÖp, sù du nhËp do c¸c c¸ nh©n trong céng ®ång c¸c

d©n téc tiÕp thu tõ bªn ngoµi, sù tiÕp xóc tù nhiªn…

- V¨n ho¸ lµng b¶n c¸c d©n téc M«ng, Dao, Th¸i chÞu sù t¸c ®éng biÕn

®æi cña chñ thÓ s¸ng t¹o – lµ con ng−êi: C¸i gèc cña sù biÕn ®æi vÒ v¨n ho¸

lµng b¶n truyÒn thèng cña c¸c téc ng−êi cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh trùc tiÕp vµ

s©u xa, tr−íc mÆt vµ l©u dµi lµ tõ c¸c vÊn ®Ò nhËn thøc, t− t−ëng vµ ho¹t ®éng